06 Osman G. –zg�denli
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ‹STANBUL KÜTÜPHANELER‹NDE BULUNAN FARSÇA TAR‹H YAZMALARI HAKKINDA BAZI MÜLÂHAZALAR Yrd. Doç. Dr. Osman G. Özgüdenli * - Abdulkadir Erdo¤an ** ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan yazmalar, türü ve niteli¤i kadar, geçirdi¤i serüven olarak da ilgi çekicidir. Bu araflt›rma, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›n›n say›sal tahlili esas›na dayanmaktad›r. Çal›flmada, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›; konu, müellif, yüzy›l, nüsha say›s›, kitap say›s›, müstensih, istinsah yeri ve kütüp- hanelere da¤›l›mlar›na göre tasnif edilmifl, yazmalar›n haz›rlanma amac›, genel okuyucu züm- resi ve ‹stanbul’a gelifl serüvenleri hakk›nda genel yorumlara ulafl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Yine araflt›rmada, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›n›n, Osmanl› toplu- munda nas›l bir bofllu¤u doldurdu¤u ve hangi entelektüel ihtiyaca cevap verdi¤i sorular›na da cevap aranm›flt›r. Toplam 98 farkl› müellife ait 692 yazman›n de¤erlendirildi¤i araflt›rmam›z için temel kaynak, Çek araflt›rmac› Felix Tauer’in 1931-1932 y›llar›nda “Les manuscrits per- sans historiques des bibliothèques de Stamboul” ad›yla haz›rlad›¤› tan›t›m/katalog çal›flmas› ile, bu tan›t›mda yer almayan 137 yazma için, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan yazmalar›n muhtelif kataloglar› ve kendi flahsî notlar›m›z olmufltur. Ulafl›lan sonuçlar, ‹stanbul kütüpha- nelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar› perspektifinde, Fars dilinin Osmanl› co¤rafyas›n- daki seyri, XV-XVII. yüzy›llarda Osmanl›-‹ran kültür iliflkilerinin yeniden yorumlanmas› ve Osmanl› toplumunun entelektüel boyutunun tespit ve tahliline katk› sa¤layacak mahiyettedir. ‹stanbul kütüphaneleri dünyan›n en zengin yazma koleksiyonlar›n›n bafl›nda gelmektedir. fiimdiye kadar pek çok tan›t›m yaz›s› ve katalo¤a konu olmakla birlikte 1 , bütün kütüphaneleri kapsayan toplu bir katalog henüz mev- cut olmad›¤›ndan, araflt›rmac›lar›n bu paha biçilmez eserlerden yeterince is- tifade edebilmesi bugün için pek de mümkün de¤ildir. ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan yazmalar, türü ve niteli¤i kadar, ge- çirdi¤i serüven olarak da ilgi çekicidir. Her biri kendi alan›nda paha biçilmez olan bu yazmalar›n; nerede, ne zaman, ne flekilde, kimler taraf›ndan ve kim- ler için haz›rland›¤›, ‹stanbul’a nas›l geldi¤i ve ne gibi bir ihtiyaca cevap ver- –––––––––––––––––––––––––––– * M.Ü. Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü, (‹stanbul). ** M.Ü. Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü Ortaça¤ Bilim Dal› Yüksek Lisans Ö¤rencisi.
di¤i bugün için karanl›k bir konudur. Baz› de¤erli incelemelere ra¤men 2 , ‹s- tanbul kütüphanelerinin oluflum flekli, yazmalar›n geçirdi¤i serüven ve yaz- ma ak›fl› gibi konular hakk›nda bilgimiz oldukça azd›r. ‹stanbul kütüphanelerinde matematik, t›p, astronomi, dil, edebiyat ve co¤rafya gibi farkl› pek çok konunun yan›s›ra, tarih ile ilgili de çok say›da Arapça 3
4 ve Türkçe 5 yazma bulunmaktad›r. Bu araflt›rma, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›n›n say›sal tahlili esas›na dayanmaktad›r. Çal›flmada, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan “Farsça tarih yazmalar›” (bundan sonra: yazmalar) 6 ; konu, müellif, yüzy›l, nüsha say›s›, kitap say›s›, müstensih, istinsah yeri ve kütüphanelere da¤›l›mlar›na göre tas- nif edilmifl, yazmalar›n haz›rlanma amac›, genel okuyucu zümresi ve ‹stan- bul’a gelifl serüvenleri hakk›nda genel yorumlara ulafl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Yi- ne araflt›rmada, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›n›n, Osmanl› toplumunda nas›l bir bofllu¤u doldurdu¤u ve hangi entelektüel ihti- yaca cevap verdi¤i sorular›na da cevap aranacakt›r. Toplam 98 farkl› müelli- fe ait 7
eseri, 1921-1929 y›llar› aras›nda ‹stanbul kütüphanelerinde araflt›rmalar ya- pan Çek araflt›rmac› Felix Tauer’in 1931-1932 y›llar›nda “Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul” (‹stanbul Kütüphaneleri Farsça Tarih Yazmalar›) 8 ad›yla haz›rlad›¤› tan›t›m/katalog çal›flmas› ile, bu tan›t›mda yer almayan kitaplar için de, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan yazmalar›n muhtelif kataloglar› 9 ve kendi notlar›m›z olacakt›r 10 . I. Konular›na Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüphanelerindeki Farsça tarih yazmalar› konular›na göre tasnif edildi¤inde; toplam 692 yazma içeri- sinde ilk s›ray› 196 nüsha (226 cilt) ile genel tarihlerin ald›¤› görülür. Bunu 160 nüsha ile ‹slâm tarihi ve 89 nüsha (98 cilt) ile Mo¤ol tarihiyle ilgili ki- taplar takip etmektedir. Daha sonra ise, s›ras›yla 71 nüsha ile Osmanl›, 49 nüsha ile Timurlular, 25 nüsha ile Hind, 25 nüsha ile Nâdir fiâh ve Afflârl›lar, 26 nüsha ile Safevî, 15 nüsha ile eski ‹ran, 10 nüsha ile flehir ve bölge (ma- hallî tarihler), 8 nüsha ile Anadolu Selçuklular› ve Beylikler, 7 nüsha ile Mu- zafferîler, 7 nüsha ile Gazneliler tarihine ait kitaplar gelmektedir. Listenin en alt›nda ise 1’er nüsha ile Büyük Selçuklu, Kirmân Kara-H›taylar›, fieybânîler ve Akkoyunlu-Karakoyunlu tarihleri yer almaktad›r (Bkz. Tablo I). 64 ‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar Esasen bu da¤›l›m pek de flafl›rt›c› de¤ildir: Genel tarihlerin 196 nüsha (226 cilt) ile listenin en üst s›ras›nda bulunmas› tamamen mant›kl›d›r. Zira, Osmanl› umumî tarih yaz›c›l›¤›n›n do¤uflu ve geliflmesi ancak XVII. yüzy›l- dan sonraya rastlamaktad›r. XVII. yüzy›l öncesi Osmanl› entelektüellerinin, dünya tarihini okuyabilmek için Arapça ya da Farsça tarih kitaplar›na müra- caat etmeleri tabiî bir zorunluluk olmufltur. Bu boflluk ancak XI./XVII. yüz- y›ldan itibaren Kara Çelebizâde Abdü’l-Azîz Efendi taraf›ndan Miratü’s-safâ fî ahvâli’l-enbiyâ’ ve Ravzatü’l-ebrâr ile Müneccimbafl› taraf›ndan Câ- mi‘u’d-duvel ve bu eserin k›salt›lm›fl Osmanl›ca tercümesi olan Sahâ’ifü’l- ahbâr gibi umumî tarihe ait Osmanl›ca genel mahiyetteki eserlerin telifi ile doldurulmufltur. 11 Listemizde genel tarihleri 160 nüsha ile ‹slâm tarihiyle il- gili eserlerin takip etmesi de pek tabiî gözükmektedir. Bu durumu Osmanl› toplumunda ‹slâm tarihine duyulan ilgi ile aç›klamak mümkündür. Yine, 89 nüsha (98 cilt) eser ile Mo¤ollar’›n listenin üçüncü s›ras›nda yer almas› da dikkat çekicidir. Dünya tarihinde büyük izler b›rakan ve Yak›ndo¤u’da adla- r› korku ile an›lan Mo¤ollar’›n da Osmanl› entelektüelleri aras›nda büyük il- gi uyand›rd›¤›n› söylemek yanl›fl olmayacakt›r. ‹stanbul kütüphanelerinde Osmanl› tarihine ait 71 nüsha eser bulunmas› da bu alanda önemli bir ilginin göstergesidir. Osmanl› okuyucusunun, Osmanl› tarihini okuyabilmek için Os- manl›ca’n›n yan›nda Farsça yaz›lm›fl eserlere müracaat etmesi pek tabiî kar- Name-i Aflina 65 Tablo 1: Yazmalar›n Konular›na Göre Da¤›l›m› Umumî T. ‹slâm T. Mo¤ol
T. Osmanl›
T. Timurlular T. Safevîler T. Afflâr
T. Hind
T. Eski
‹ran T. Mahallî T. Anadolu
Selçuklular› ve
Beylikler Muzf
feriler Gazneliler Büyük Selçuklu Tarihi fl›lanmal›d›r. ‹stanbul kütüphanelerinde Timurlular tarihine ait 49 cilt eser de yine, ‹stanbul’da Timurlular tarihine duyulan ilgiye iflaret etmektedir. Timur ve Timurlular’›n Yak›ndo¤u tarihindeki önemi ve Osmanl› devletiyle iliflkisi düflünüldü¤ünde bu kitaplar›n nas›l bir ilgiye cevap verdi¤i kendili¤inden or- taya ç›kar. Hind (Babürlü) (25), Nâdir fiâh ve Afflârîler (25) ve Safevî (26) ta- rihine ait eserler de az say›lmamal›d›r. Eski ‹ran tarihine ait eserler (15) ise daha az ilgi yaratm›fl gözükmektedir. fiehir ve bölge tarihleri (mahallî tarih- ler)’nin 10 nüsha ile Osmanl› okuyucusu aras›nda çok az ilgi çekti¤i anlafl›l- maktad›r. Anadolu Selçuklular› ve Beylikler (8) Muzafferîler (7), Gazneliler (7), Selçuklular (1), Kirmân Kara-H›taylar› (1), fieybânîler (1) ve Akkoyun- lu-Karakoyunlu (1) tarihlerinin Osmanl› okuyucular› aras›nda pek de fazla il- gi uyand›rmad›¤›n› söylemek, ya da Osmanl› entelektüelleri taraf›ndan bu devletlerin tarihlerinin genel dünya tarihiyle ilgili kitaplardan okundu¤unu varsaymak yanl›fl olmayacakt›r. Buradan, s›n›rl› bir zaman ve mekân›n tarihi- ni konu alan bu tür eserlerin, Osmanl› toplumunda ancak çok küçük bir ente- lektüel zümrenin ilgisini çekti¤i sonucuna ulaflmak mümkündür. II. Müelliflerine Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›n› müelliflerin yaflad›¤› yüzy›llara göre 12 tasnif etti¤i- mizde; kütüphanelerde, IV./X. yüzy›la ait 1 13 , V./XI. yüzy›la ait 1 14 ve VI./XII. yüzy›la ait 1 15 müellifin eseri bulunmaktad›r. VII./XIII. yüzy›ldan itibaren müellif say›s›n›n h›zla artt›¤› görülmektedir: VII./XIII. yüzy›la ait 11 16 ; VIII./XIV. yüzy›la ait 22 17 ; IX./XV. yüzy›la ait 23 18 ve X./XVI. yüzy›- la ait 25 19 müellifin eserleri bulunmaktad›r. X./XVI. yüzy›l müellif say›s›nda zirveyi teflkil etmektedir. XI./XVII. yüzy›ldan sonra müellif say›s›nda h›zl› bir düflüfl gözlemlenmektedir: ‹stanbul kütüphanelerinde, XI./XVII. yüzy›lda 8 20
21 ve XIII./XIX. yüzy›lda 3 22 müellife ait eser bu- lunmaktad›r (bkz. Tablo II). VIII./XIV., IX./XV. ve X./XVI. yüzy›llarda yaflayan müelliflere ait eserler dikkat çekicidir. Esasen, VIII./XIV. ve IX./XV. yüzy›llar› ‹ran tarih yaz›c›l›¤›n›n en olgun ve verimli devresi olarak kabul etmek mümkündür. 23 fiu halde, ‹ran tarih yaz›c›l›¤›n›n zirvesi say›lan VIII./XIV. ve IX./XV. yüzy›l- lara ait müelliflerin eserlerinin ‹stanbul kütüphanelerine ulaflmas›n› tesadüf kabul etmemek gerekmektedir. Bunun yan›s›ra, X./XVI. yüzy›l Fars dilinin 66 ‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar Osmanl› devletindeki tesirinin ve Osmanl›-‹ran münasebetlerinin en yo¤un oldu¤u dönemi teflkil etmektedir. Bu yüzy›lda Osmanl› co¤rafyas›nda kaleme al›nan Farsça tarih kitaplar›n›n yan›s›ra, farkl› co¤rafyalarda telif edilen eser- lerin de ‹stanbul kütüphanelerine girdi¤i anlafl›lmaktad›r. ‹stanbul kütüphanelerinde Farsça tarih kitab› bulunan müelliflerin top- lam eser say›s›na gelince; müellifler aras›nda Hâfiz-i Ebrû’nun 4 24 ; Hamdul- lâh Mustevfî-yi Kazvînî 25 , Hvândemîr 26 , Kâdî Ahmed-i Gaffârî 27 , Sa‘îd b. Mes‘ûd-i Kâzerûnî 28 , fierefu’d-dîn ‘Alî-yi Yezdî 29 , Fazlullâh b. Rûzbihân-i ‹sfahânî 30 , Mîrzâ Mehdî Han-i Esterâbâdî 31 , Kâflifî 32 , ‹drîs-i Bidlîsî 33 ve Lokmân el-Huseynî 34 ’nin de ikifler eseri bulunmaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda ka- lan müelliflerin ‹stanbul kütüphanelerinde ancak birer eseri vard›r. III. ‹stinsah Tarihlerine Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüphanelerinde- ki Farsça tarih yazmalar›n›n istinsah edildikleri yüzy›llara göre da¤›l›m›na gelince; toplam 692 yazma içerisinden, ancak 666 yazman›n istinsah edildi- ¤i y›l› ya da yüzy›l› tespit edebilmek mümkündür. 35 Bu eserler içerisinde eli- mizde VII./XIII. yüzy›ldan öncesine ait hiç bir tarih yazmas› bulunmamakta- d›r. Sonraki yüzy›llarda yazma say›s›n›n h›zla artt›¤› görülmektedir. Buna gö- re, VII./XIII. yüzy›la ait 11, VIII./XIV. yüzy›la ait 33, IX./XV. yüzy›la ait 90 ve X./XVI. yüzy›la ait de 241 yazma bulunmaktad›r. X./XVI. yüzy›l ayn› za- Name-i Aflina 67 Tablo II: Yazmalar›n Müelliflerin Yaflad›¤› Yüzy›la Göre Da¤›l›m› I.yy
. II.yy
. III.yy
. IV.yy
. V.yy
. VI.yy
. VII.yy
. VIII.yy
. IX.yy
. X.yy
. XI.yy
. XII.yy
. XIII.yy
. müellif
say›s› Müelliflerin Yüzy›llara Da¤›l›m› yy.(hicrî)
manda yazmalar›n istinsah tarihi aç›s›ndan bir zirvedir. Bundan sonraki yüz- y›llarda istinsah edilen yazma say›s›nda h›zl› bir düflüfl görülmektedir: XI./XVII. yüzy›la ait 173, XII./XVIII. yüzy›la ait 65 ve XIII./XIX. yüzy›la ait 53 yazma bulunmaktad›r. Toplam 26 yazman›n ise istinsah edildi¤i y›l veya yüzy›l› tespit edebilmek mümkün olmam›flt›r (Bkz. Tablo III). Bu durumda flu sorulara cevap aramak gerekecektir: Yazma say›s›nda, X./XVI. yüzy›la kadarki h›zl› art›fl ve bu yüzy›ldan sonraki h›zl› düflüfl nas›l izah edilebilir? Zirveyi teflkil eden X./XVI. yüzy›l neyi ifade etmektedir? Ka- naatimize göre, bütün bu sorulara ancak, Osmanl› devletinin siyasî, sosyal ve kültürel geliflimi içerisinde cevap aramak gerekecektir. ‹stinsah tarihi itiba- r›yla en çok yazman›n X./XVI. yüzy›la ait olmas›, bu yüzy›lda Osmanl› siya- sî ve kültürel durumuyla alâkal› gibi gözükmektedir. X./XVI. yüzy›l ayn› za- manda Osmanl›-Safevî (‹ran) münasebetlerinin de en yo¤un oldu¤u yüzy›l- d›r. Osmanl› devletinin do¤u istikâmetinde genifllemesi bu yüzy›lda gerçek- leflmifltir. Tebrîz, Merâga, Ba¤dâd ve Basra gibi do¤unun önemli kültür ve 68 ‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar Tablo III: Yazmalar›n Yüzy›llara Göre Da¤›l›m› Kitab Adedi
Yazmalar›n Yüzy›llara Göre Da¤›l›m› Yüzy›llar (hicrî) ilim merkezleri Osmanl› devleti taraf›ndan bu yüzy›lda ele geçirilmifltir. Ka- naatimize göre, pek çok ganimetin yan›s›ra 36 , baz› yazma eserlerin de fetih ve savafllar neticesinde ‹stanbul’a tafl›nm›fl olmas› pek de uzak bir ihtimâl de- ¤ildir.
37 Öte yandan, X./XVI. yüzy›l ekonomik olarak da Osmanl› devletinin zirvede bulundu¤u döneme tekâbül etmektedir. Bir miktar yazman›n da, ta- mamen piyasa koflullar› içerisinde ve arz-talep dengesi çerçevesinde tüccâr- lar vas›tas›yla siyasî kaos içerisindeki Orta ve Bat› ‹ran flehirlerinden zengin Osmanl› entelektüellerine do¤ru el de¤ifltirmifl olmas› çok muhtemeldir. Bun- lar›n yan›s›ra, özellikle Fars dili ve Farsça eserlerin X./XVI. yüzy›lda Os- manl› saray çevresinde ilgi ile karfl›land›¤›na flüphe yoktur. Cem Sultan, Ya- vuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman’›n Farsça Dîvân’lar› ile Os- manl› hükümdarlar› ad›na yaz›lan Farsça tarih kitaplar› bunun en somut de- lilleridir. 38 Bütün bunlar›n ›fl›¤›nda, elimizde bulunan X./XVI. yüzy›la ait yazmalar›n, Osmanl› kültür muhitindeki büyük bir entelektüel ilgiye cevap verdi¤ini söylemek yanl›fl olmasa gerektir. Kanaatimize göre, X./XVI. yüz- y›ldaki h›zl› art›fl› bu ilgiye ba¤lamak yanl›fl olmayacakt›r. ‹stinsah edildikleri tarihlere göre yazma say›s›n›n XI./XVII. yüzy›ldan sonra h›zl› bir düflüfle geçmesi de ayn› sebeplerle ilgili gözükmektedir. XI./XVII. yüzy›ldan itibaren istinsah eserlerin say›s›n›n h›zla azalmas›nda; bir yandan Osmanl› devletinin do¤u istikâmetindeki fetihleri ve Osmanl›-‹ran kültür münasebetlerinin sekteye u¤ramas›, di¤er yandan da Osmanl› edebiya- t› ve tarih yaz›c›l›¤›n›n h›zl› bir geliflme yaflamas›, Osmanl› kültür muhitinde Farsça eserlerin yerlerini yavafl yavafl ayn› konularda telif veya tercüme Os- manl›ca eserlere b›rakmaya bafllamas› ve Osmanl› devletinin içerisinde bu- lundu¤u olumsuz ekonomik koflullar gibi sebeplerin önemli rol oynam›fl ol- mas› kuvvetle muhtemeldir. Bu durumun bir dereceye kadar entelektüel ihti- yac›n azalmas›yla izah edilmesi de mümkündür. Zira, XII./XVIII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Erdebîl’i ele geçiren Osmal›lar’›n fieyh Safîu’d-dîn Erdebîlî’nin türbesinde bulunan son derece de¤erli yazmalara el bile sürmedikleri bilin- mektedir. 39 Name-i Aflina 69 IV. Nüsha ve Kitap Say›s›na Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüphane- lerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›n› nüsha say›s›na göre tasnif etti¤imiz- de; Mîrhvând’›n Ravzatu’s-safâ isimli eserinin 87 nüsha (110 cilt) ile ilk s›ra- da yer ald›¤› görülmektedir. Vassâf’›n Tecziyetu’l-emsâr ve tezciyetu’l-âsâr isimli eseri 74 nüsha (92 cilt) ile ikinci ve ‹drîs-i Bidlîsî’nin Heflt Beheflt’i ile ‘Abdu’r-Rahmân b. Ahmed-i Câmî’nin fievâhidu’n-nubuvvet isimli eseri 42 nüsha ile üçüncü s›rada yer almaktad›r. Bundan sonra, Emîr Cemâlu’d-dîn Atâullâh b. Fazlullâh Cemâl-i Huseynî’nin Ravzatu’l-ahbâb’› 24, Hvânde- mîr’in Habîbu’s-siyer’i 23, Mu‘înu’d-dîn-i Ferâhî’nin Meâricu’n-nubuvvet’i 20, fierefu’d-dîn ‘Alî-yi Yezdî’nin Zafer-nâme’si 23, Hâtifî’nin Tîmûr-nâ- me’si 19, Esterâbâdî’nin Târîh-i Nâdirî’si 14, Bela‘mî’nin Tercume-yi Târîh- i Taberî’si 13, Ebû ‹shâk ‹brâhîm b. Mansûr b. Halef en-Nîflâbûrî’nin K›sâ- su’l-enbiyâ’s› 12, fierefu’d-dîn Fazlullâh b. ‘Abdullâh el-Huseynî’nin el- Mu‘cem fî âsâri’l-mulûki’l-‘acem’i 12, Esterâbâdî’nin Durre-yi Nâdire’si 12, Kâflifî’nin Ravzatu’fl-fluhedâ’s› 9, ‹skender Beg Munflî’nin Târîh-i âlem-ârâ-yi ‘Abbâsî’si 10, Hasan-i Nizâmî’nin Tâcu’l-me’âsir’i 9, fieyh Ebû’l-Fazl-i Mubâ- rek’in Ekber-nâme’si 9, Hâfiz-i Ebrû’nun Mecmû‘au’t-tevârîh’i 8 ve Hamdullâh Mustevfî-yi Kazvînî’nin Târîh-i guzîde’si 8 nüsha bulunmaktad›r. Di¤er Farsça tarih yazmalar›n›n ise 7 veya daha az nüshas› mevcuttur 40 (Bkz. Tablo IV). Mîrhvând olarak bilinen Ravzatu’s-safâ müellifi Mîr Muhammed b. Seyyid Burhânu’d-dîn Hvândflâh (öl. 1498) IX./XV. yüzy›l›n en büyük tarih- çilerinden biridir. 41 Eser, genel yap›s› itibar›yla hilkatten müellifin zaman›na kadar geçen dünya tarihini ihtiva etmektedir. Ravzatu’s-safâ ‹ran tarih yaz›c›- l›¤›n›n en önemli eserlerinden birisidir. Bir mukaddime ve yedi ciltten oluflan eser, sadece Osmanl› dünyas›nda de¤il, ‹slâm dünyas›n›n dört bir köflesinde büyük bir ilgi yaratm›flt›r. Eserin bugün dünya kütüphanelerinde yüzlerce farkl› nüshas› bulunmaktad›r. 42 Osmanl› okuyucusunun, Ravzatu’s-safâ’ya daha çok dünya tarihiyle ilgili merak›n› gidermek için baflvurdu¤u düflünce- sindeyiz. Ravzatu’s-safâ’n›n muhtelif zamanlarda Osmanl›ca’ya da tercüme edildi¤i düflünülürse 43 , 87 nüsha ve 110 cilt ile Osmanl› tarih okuyucusu ara- s›nda ne derece büyük bir ilgi yaratt›¤› daha iyi anlafl›l›r. 70 ‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar fiaflaal› üslûbu ile ‹ran tarih yaz›c›l›¤›nda zirve teflkil eden Tecziyetu’l- emsâr ve tezciyetu’l-a‘sâr (Târîh-i Vassâf) ismini tafl›yan befl ciltlik eserin müellifi Vassâf ad›yla tan›nan fierefu’d-dîn ‘Abdullâh b. Fazlullâh Kâtib-i fiî- râzî (öl. 730/1329-1330) 44 de ‹stanbul kütüphanelerinde önemli bir yere sa- hiptir. Vassâf, eserini ‹ran tarih yaz›c›l›¤›nda görülmemifl flaflaal› bir üslûpta kaleme alm›fl ve bu üslûp kendisinden sonraki müverrihler üzerinde derin bir tesir yaratm›flt›r. Vassâf’›n, Cuveynî’nin Cihânguflâ isimli eserinin zeyli olan ve nispeten s›n›rl› bir kronolojiyi kapsayan eserinin Osmanl› tarih okuyucu- lar› aras›nda büyük bir ilgi yaratt›¤› eserinin önemli bir yekun tutan Osman- l›ca tercüme ve flerhlerinden de anlafl›lmaktad›r. 45 Biz tarihî merak›n yan›s›- ra, entelektüel Osmanl› okuyucusu aras›nda 46 , bilhassa müellifin flaflaal› üs- lûbuna eriflme arzu ve hevesinin 47 ‹stanbul kütüphanelerindeki Vassâf nüsha- lar›n›n ço¤almas›nda önemli rolü bulundu¤u kanaatindeyiz. Bunun yan›s›ra, Târîh-i Vassâf’›n Osmanl› okuyucusu aras›nda bu derece ra¤bet görmesinde, Mo¤ollar hakk›nda verdi¤i önemli bilgi ile kronolojik olarak Osmanl› devle- tinin kuruluflu esnas›nda Yak›ndo¤u tarihini ihtiva etmifl olmas›n›n da s›n›rl› bir rolü olabilece¤ini tahmin etmek mümkündür. Her halükarda, eserin Name-i Aflina 71 TABLO IV: Yazmalar›n Nüsha Say›s›na Göre Da¤›l›m› Y azman›n Nüshas› Nüsha Say›lar›na Göre Yazmalar Yazman›n Ad› Ravzatu’
s-safâ Tecziyetu’l-emsâr Heflt Beheflt
fievâhidu’n-nubuvvet Ravzatu’l ahbâb Zafer-nâme Habîbü’ s-siyer
Meâricu’n-nubuvvet Timur-nâme Târih-i Nâdirî
Te r.T
arîh-i Taberî
K›sâsu’l-enbiyâ’ el-Mu’cem fî âsâr Durre-yi Nâdire Târîh-i
âlem-ârâ-yi’Abbâsî Ravzatu’fl-fluhedâ’ X./XVI. ve XI./XVII. yüzy›l Osmanl› entelektüelinin çok yönlü merak›na dö- nük önemli bir ilgiye cevap verdi¤i muhakkakt›r. Bu durumda, Târîh-i Vas- sâf’›n gerek üslûbu, gerekse konusu itibar›yla 74 nüsha (92 cilt) ile ‹stanbul kütüphanelerinde ikinci s›rada bulunmas›n› flafl›rt›c› karfl›lamamak gerekir. Listemizin üçüncü s›ras›nda yer alan “‹drîs-i Bidlîsî” ad›yla tan›nan Hakî- mu’d-dîn ‹drîs b. Husâmu’d-dîn ‘Alî el- Bidlîsî (öl. 926/1520) 48 ’nin 42 nüs- ha ile üçüncü s›rada yer alan Heflt Beheflt isimli eseri sahas›nda kendisinden sonra da afl›lamayan ilk ve tek Farsça umumî Osmanl› tarihi niteli¤indedir. Eserin ‹stanbul kütüphanelerindeki bunca farkl› nüshalar›n›, belki de müelli- fin “Osmanl› tarihinin Farsça’da di¤er hanedanlar tarihinin kaydedildi¤i ze- râfet ve flaflaa içinde yaz›labilece¤ini ispatlam›fl olmas›”na 49 ba¤lamak müm- kündür. Heflt Beheflt, Osmanl› tarihçili¤i üzerinde b›rakt›¤› derin izler ile 50 Osmanl› tarih okuyucusu üzerinde büyük bir ilgi uyand›rm›fl gözükmektedir. Meflhûr edib ‘Abdu’r-Rahmân b. Ahmed-i Câmî (öl. 898/1492-93) taraf›ndan kaleme al›nan fievâhidu’n-nubuvvet isimli eserin de, gerek müellifi gerekse konusu itibariyle Osmanl› entelektüeli aras›nda genifl bir ilgi yaratm›fl olma- s› tabîidir. Esasen gayet ilginç olan bir baflka nokta, en çok ilgi çekmifl gözü- ken ilk befl eserden dördünün müellif nüshas›n›n bugün ‹stanbul kütüphane- lerinde bulunuyor olmas›d›r. 51 V. Müstensihlerine Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüphanelerinde bulu- nan Farsça yazmalar› müstensihlerine göre tasnif etti¤imizde, iki eseri istin- sah eden 14 52 , üç eseri istinsah eden 5 53 müstensihe rastlanmaktad›r. En az sekiz yazma ise muhtemelen müellif hatt› olarak gözükmektedir. 54 Yazmala- r›n istinsah› ile ilgili dikkat çeken husus, baz› müstensihlerin ayn› yazmay› iki ya da daha çok kez istinsah etti¤idir. 55 Yine, istinsah kay›tlar›ndan, müs- tensihlerin zaman zaman yer de¤ifltirdikleri, ya da ayn› kitab› iki farkl› flehir- de istinsah ettikleri anlafl›lmaktad›r. Bunun yan›s›ra, ‹stanbul kütüphanelerin- de bulunan baz› nadir yazmalar›n müstensihlerinin kalemlerinden ç›kan baz› eserlere farkl› müze ve kütüphanelerde de rastlamak mümkündür. 56 VI. ‹stinsah Yerlerine Göre Yazmalar: Yazmalar›n istinsah edildik- leri yerlere göre tasnif edilebilmesi, pek çok yazman›n üzerinde istinsah yeri 72 ‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar kayd› bulunmamas›ndan dolay› oldukça zor bir ifltir. Baz› aç›k istinsah kay›t- lar›n›n yan›s›ra, yazmalar›n sunuldu¤u hükümdar, devlet adam› ya da görev- lilerin ikâmet etti¤i flehirler ile zaman zaman müstensihlerin tafl›d›klar› nisbe- ler de, az da olsa bize bu konuda bir fikir verebilmektedir. 57 ‹stanbul kütüp- hanelerinde bulunan ve istinsah yeri tespit edilebilen toplam 125 Farsça tarih yazmas›, istinsah yerleri esas al›narak incelendi¤inde, üç ana co¤rafî k›sma ayr›labilir: A. Anadolu ve Rumeli flehirleri gibi Osmanl› kültürünün a¤›rl›kl› bulundu¤u yerleflim merkezlerinde istinsah edilen yazmalar; B. ‹ran, Afga- nistan ve Mâverâ’u’n-nehr gibi ‹ran kültür muhitinde istinsah edilen yazma- lar; C. Ba¤dâd, Mekke, Dimaflk, Curhum ve Basra gibi Arap kültür muhitin- de istinsah edilen yazmalar. A. ‹stanbul 16, Bursa 2, Van 1, Taflköprü 1, Kastamonu 1, Manast›r 3, Vardar 1, Üsküp 1, Haleb 1, Sincân 1, Selçuk 1, Hisâr 2, Edirne 1, Aksaray 2, Ahlat 1, Kayseri 1, Karacada¤ 1, Erzincan 1. B. fiîrâz 12, Tebrîz 7, Herât 6, Yezd 3, ‹sfahân 3, Buhârâ 3, fiîrvân 3, Kirmân 2, Sa¤nak 2, Yemîn 1, Karfl 1, Hanef 1, Tester 1, Alân 1, Nahcevân 1, Meflhed 1, Kâzerûn 1, Hânî 1, Eberkûh 1, Hazerflâh 1, Belh 1, Semerkand 1, Kâflân 1, Nîflâbûr 1, ‹sfizâr 1, Mecd 1, Kirmânflâh 1, Fârs 1, Hakaniyye 1, Peyker 1, Lâr 1, Hurrem-âbâd (Luristân) 1, Rimâl 1, Kazvîn 1, Dizfûl 1, Han- çûr 1, Ahsiket 1, Gîlân 1, Tahrân 1, Hemedân 1, Hindistân 1. C. Ba¤dâd 5, Mekke 3, Medine 3, Dimaflk 1, Curhum 1, Basra 1. ‹lk gruba giren flehirler içerisinde 16 yazman›n istinsah edildi¤i ‹stan- bul önemlidir. Edirne, Taflköprü, Manast›r, Vardar ve Üsküp gibi Rumeli fle- hirleri ise, kültür faaliyetlerinin yan›s›ra, küçük de olsa Farsça tarih kitab› okumaya merakl› bir entelektüel birikimi ve Farsça eser istinsah edebilen müstensihlerin varl›¤›n› göstermektedir. ‹kinci gruba dahil yazmalar›n ‹ran, Afganistan, Hindistân ve Mâve- râ’u’n-nehr’deki önemli ilmî ve kültürel merkezlerde istinsah edildi¤i dikkat çekmektedir. ‹ran flehirleri içerisinde fiîrâz 12, Tebrîz 7 ve ‹sfahân ve Yezd de 3’er yazma ile baflta gelmektedir. ‹ran d›fl›ndan ise, Herât 6, Buhârâ ve fiîr- vân ise 3’er yazma eser ile ‹stanbul kütüphanelerine yazma eser veren önem- Name-i Aflina 73
li kültür muhitlerinin bafl›nda gelmektedir. Bu durum ayn› zamanda fiîrâz, Tebrîz, Herât, Ba¤dâd, ‹sfahân, Mekke, Medine, Yezd ve fiîrvân gibi flehirler- deki kültür faaliyetlerini göstermesi aç›s›ndan da önemlidir. Yazmalar istinsah yerlerine göre, yüzde olarak de¤erlendirildi¤inde, is- tinsah yerleri hakk›nda bir dereceye kadar fikir sahibi olabildi¤imiz toplam 125 yazmadan; 73’i (%58,4) ‹ran (‹ran, Afganistan, Mâverâ’u’n-nehr ve Hin- distân), 38’si (%30,4) Osmanl› (Anadolu ve Rumeli) ve 14’si (%11,2) ise Arap (Irak, Suriye ve Arabistan) kültür muhitinde istinsah edilmifltir (Bkz. Tablo V, VI, VII). 74 ‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar Tablo V-VI-VII: Yazmalar›n ‹stinsah Yerleri ‹stinsah Yerlerinin Co¤rafî Da¤›l›m› (yüzde) ‹stinsah Yerlerinin Co¤rafî Da¤›l›m› (adet) Yerleflim yerlerinin toplam›: 125 Yerleflim yerlerinin toplam›: 125 ‹stinsah Adedi
fiehirler ‹stinsah Yerlerine Göre Yazma Adetleri Burada dikkat çeken bir baflka husus da, Timurlu, Akkoyunlu ve Safe- vî hükümdarlar›n›n hususî kütüphaneleri için haz›rlanan pek çok de¤erli yaz- man›n, bir flekilde ‹stanbul kütüphanelerine ulaflm›fl olmas›d›r. Bu yazmala- r›n ilginç serüvenleri, ancak bu konuda ileride yap›lacak hususî tetkiklerle ayd›nlat›labilecektir. VII. Kütüphanelere Da¤›l›m›na Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüp- hanelerindeki Farsça tarih yazmalar›, mensup olduklar› kütüphane ve ko- leksiyonlara göre tasnif edildi¤inde de ilginç sonuçlarla karfl›laflmak müm- kündür: Buna göre, toplam 692 yazmadan, en çok Farsça tarih kitab›na sa- hip olan kütüphane 106 nüsha ile Ayasofya’d›r. Bunu 71 nüsha ile ‹stanbul Üniversitesi, 70 nüsha ile Nuruosmaniye, 48 nüsha ile Esad Efendi ve 47 nüsha ile Fatih kütüphanesi takip etmektedir. Revan Köflkü 39, Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi 45 (Hazine 37, Emanet 7, Yeni Giren 1), Lala ‹smail Efendi 22, Halis Efendi 17, R›za Pafla 13, III. Ahmed 15, Hekimo¤- lu Ali Pafla 14, Y›ld›z Köflkü 12, Beyaz›t Umumî 18, Ali Emirî Efendi 12, Selim A¤a 10, Ât›f Efendi 8, Damad ‹brahim Pafla 10, Veliyüddin Efendi 7, Mustafa Efendî 9, Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi 9, Yeni Câmi 8, Rag›p Pafla 7, Hamidiye 6, Köprülü 8, Mahmûd Efendî 7, fiehid Ali Pafla 5, La- leli 5, Feyzullâh Efendi 4, Vehbi Efendi 4, Edebiyat kütüphanesi 4 ve Ba¤dad Köflkü 4 nüsha yazmaya sahiptir. Bundan sonraki 14 kütüphanede bulunan toplam 28 Farsça tarih yazmas›n›n say›s› ise kütüphane bafl›na 2 ve 2’nin alt›ndad›r (Bkz. Tablo VIII). Name-i Aflina 75
Sonuç olarak, bütün bu tahlil ve de¤erlendirmeler, ‹stanbul kütüphane- lerinde bulunan on binlerce yazma üzerinden sadece 692 cilt Farsça tarih yaz- mas› esas al›narak haz›rlanm›flt›r. Yazmalar›n tahlil ve de¤erlendirmesinden ç›kan genel neticeler, XV-XVII. yüzy›llarda Osmanl›-‹ran kültür iliflkilerini ayd›nlatmaya katk› sa¤lay›c› mahiyettedir. Benzer çal›flmalar›n Arapça, Fars- ça ve Türkçe gibi muhtelif dillerde kaleme al›nan co¤rafya, edebiyat, t›p, astro- nomi ve matematik gibi farkl› ilimlere ait yazmalar üzerine yap›lmas›, kuflkusuz ileride Osmanl› toplumunun entelektüel boyutunu anlama yönünde daha genel yorum ve de¤erlendirmelere ulafl›labilmesi için yeni imkânlar yaratacakt›r. 1 ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan yazma eserler XX. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren; O. Rescher, Martin Plessner, Max Weisweiler, Felix Tauer, Joseph Schacht, Richard Walzer, Max Krause, Claude Cahen, Hellmut Ritter, Zeki Velidi Togan, Ahmed Atefl, Fehmi Ed- hem Karatay, Fuat Sezgin, Muctebâ Mînovî, Ramazan fieflen, Jürgen Paul, Günay Kut ve Tevfîk Sobhânî gibi pek çok araflt›rmac› taraf›ndan, farkl› bilimler esas al›narak haz›rla- nan çok say›daki katalog ve tan›t›m yaz›s›na konu olmufltur. ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan yazmalarla ilgili önemli tan›t›m yaz›lar› flu külliyatta toplanm›flt›r: Beiträge zur Erschliessung der arabischen Handschriften in Istanbul und Anatolien, I-III, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt 1986; Türkiye Yazma Eser Kütüphaneleri ve Bu Kütüphanelerde Bulu- nan Yazmalarla ‹lgili Yay›nlar Bibliyografyas›, (Ircica), ‹stanbul 1995. Bu konuda genel bir tan›t›m için bkz. Orhan Bilgin, “Turkey”, The World Survey of Islamic Manuscripts, 76 ‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar TABLO VIII: Yazmalar›n ‹stanbul Kütüphanelerine Göre Da¤›l›m› Y azma
adedi Yazmalar›n Kütüphanelere Göre Da¤›l›m› Kütüphane ad› Ayasofya
‹stanbul Üniv
. Nuruosmaniye Es’ad Ef.
Fatih Topkap›
Revan Köflkü
Lala ‹smail Beyaz›tHalis Ef. III.
Ahmed Hekimo¤lu Ali R›za
Pafla Y›ld›z
Köflkü Ali
Emiri Selim
A¤a D.
‹brahim Mustafa
Efendi III, General ed. Geaffrey Roper, London 1994, s. 271-400; Ramazan fieflen, “Türkiye’de- ki Yazma Koleksiyonlar› ve Bunlar›n Kataloglar›n›n Neflredilmesi”, ‹.Ü.E.F. Tarih Der- gisi, XXXV, (Prof. Dr. Hakk› Dursun Y›ld›z Hat›ra Say›s›), (1994), s. 1-34. 2 Bilhassa flu çal›flmalar zikredilebilir: ‹smail Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, I-II, An- kara 1991; Ayn› müellif, Kütüphanecilikle ‹lgili Osmanl›ca Metin ve Belgeler, I-II, ‹stan- bul 1983-1990; Ayn› müellif, “The Golden Age of Ottoman Libraries (1730-1754)”, ‹.Ü.E.F. Kütüphanecilik Dergisi, Belge Bilgi Kütüphane Araflt›rmalar›, 4, (1998), s. 19- 29; Ayn› müellif, “A Brief survey of the Development of Turkish Library Catalogues”, M. U¤ur Derman Arma¤an›, (Altm›flbeflinci Yafl› Münasebetiyle Sunulmufl Tebli¤ler), ed. Irvin Cemil Schick, ‹stanbul 2000, s. 271-282. 3 ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan baz› önemli Arapça tarih yazmalar› hakk›nda bkz. Cl. Cahen, “Les chroniques arabes concernant la Syrie, l’Egypte et la Mésopotamie, de la conquête arabe à la conquête ottomane, dans les bibliothèques d’Istanbul”, Revue des Etudes Islamiques, X, (1936), s. 333-362. 4 ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar› Felix Tauer taraf›ndan 1931- 1932 y›llar› aras›nda flu yay›nlarda tan›t›lm›flt›r: “Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul, I. Histoire Générale”, Archiv Orientálni, III, (1931), s. 87- 118; “Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul, II. Histoire des Muhammad, des ‘Alides et des Halîfas. Les K›sasu’l-Anbiyâ”, Archiv Orientálni, III, (1931), s. 303-326; “Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul, III. Histoire de l’Irân et de la Transoxiane”, Archiv Orientálni, III, (1931), s. 462-491; “Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul, IV. Histoire des états Turcs en Asie Mineure et de l’empire Ottoman”, Archiv Orientálni, IV, (1932), s. 92-107; “Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul, V. Histoire des In- des - Index”, Archiv Orientálni, IV, (1932), s. 193-207. Felix Tauer’in bu önemli çal›fl- mas› ‹ranl› bilim adam› ‹rec Afflâr taraf›ndan hulâsa edilerek baz› ilâvelelerle yeniden ya- y›nlanm›flt›r: “555 nusha-yi Fârsî-yi târîh der-kitâbhânehâ-yi ‹stanbul”, Nâme-yi Bahâ- ristân, I/1, Tahrân 1379/2000, s. 85-98. Bu makalenin ilâveli Türkçe tercümesi taraf›m›z- dan yay›na haz›rlanm›flt›r: “‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmala- r›”, Prof. Dr. Ramazan fieflen Arma¤an›, (yay›nda). 5 ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Türkçe yazmalar hakk›nda bkz. ‹stanbul Kütüpha- neleri Tarih-Co¤rafya Yazmalar› Kataloglar›, I, Türkçe Tarih Yazmalar›, (I. Fasikül: Umumî Tarihler, II. Fasikül: Türk Tarihine Ait Eserler, III. Fasikül: Arap Tarihi, IV. Fa- sikül: ‹ran Tarihi, V. Fasikül: Di¤er Milletler Tarihlerine Ait Eserler, VI. Fasikül: fieri- at ve Peygamber Tarihi, Biyografiye Ait Eserler, Sefaretnameler ve Vakfiyeler), ‹stan- bul 1943. Name-i Aflina 77
6 ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›ndan bundan sonra ‘yazmalar’ fleklinde söz edilecektir. 7 Toplam 21 farkl› eserin müellifi tespit edilememifltir. 8 “Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul I-V”. Bkz. yukar›da not 4. Felix Tauer’in bu çal›flmas›nda ‹stanbul’da bulunan; Süleymaniye, Köprülü, Nu- ruosmaniye, Topkap› Saray› Müzesi kütüphanelerine ait toplam 555 Farsça tarih yazma- s› tan›t›lm›flt›r. 9 Felix Tauer’in tan›t›m çal›flmas› içerisinde tam olarak yer almayan kütüphanelerden; ‹s- tanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi ve Türk-‹slâm Eserleri Müzesi Kütüphanesi’nin yazma kataloglar› taranmak suretiyle araflt›rmam›z desteklenmifltir. Bu kütüphanelerle ilgili flu kataloglardan istifade edilmifltir: Fehmi Ed- hem Karatay, Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Katalo¤u, ‹stanbul 1961 (45 cilt); Tevfîk Hâflimpûr Sobhanî-Hüsameddin Aksu, Fihrist-i nushahâ-yi hattî- yi Fârsî-yi Dâneflgâh-i ‹stânbûl, Tahrân 1374/1995 (63 cilt); Tevfîk H. Sobhânî, Fihrist- i nushahâ-yi hattî-yi kitâbhânehâ-yi Turkiye, Tahrân 1373/1994 (12 cilt); Ahmed Atefl, ‹stanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, I, (Üniversite ve Nuruosmaniye Kü- tüphaneleri), ‹stanbul 1968; Ramazan fieflen, “Türkiye Kütüphanelerindeki Tan›t›lma- m›fl Baz› Farsça Yazmalar”, ‹TED, VIII/1-4, (1984), s. 5-70 (1 cilt); R. fieflen-C. ‹zgi-C. Akp›nar, Köprülü Kütüphanesi Yazmalar Katalo¤u, I-III, ‹stanbul 1406/1986; Kemal Ç›¤, “Türk ‹slam Eserleri Müzesin’deki Minyatürlü Kitaplar Katalo¤u”, fiarkiyat Mec- muas›, III, (1959), s. 51-90 (3 cilt). 10 Yukar›daki kataloglarda yer almayan 9 (Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi Kütüphanesi’ne ait 6, Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi’ne ait 2 ve Hekimo¤lu Ali Pafla Kütüphane- si’ne ait 1) Farsça tarih yazmas› da flahsî notlar›m›za dayan›larak araflt›rmam›za ilâve edilmifltir. ‹lavelerimizin tam bir listesi Felix Tauer’in makalesinin n. 4’te zikretti¤imiz tercümesinde verilecektir. Bu ilâvelere ra¤men, araflt›rmam›zda toplanan verilerin, henüz tam bir katalo¤u bulunmayan ‹stanbul kütüphanelerindeki Farsça tarih yazmalar›n›n ta- mam›n› kapsad›¤›n› iddia etmek mümkün de¤ildir. Bununla birlikte, araflt›rmam›za dahil edemedi¤imiz -muhtemel- yazmalar›n, araflt›rmam›z›n genel çerçeve ve sonuçlar›n› kök- ten sarsaca¤›n› varsaymak da pek mümkün de¤ildir. 11 Kara Çelebizâde Abdü’l-Azîz Efendi (1591-1657)’nin eserleri ve nüshalar› için bkz. ‹stanbul Kütüphaneleri Tarih-Co¤rafya Yazmalar› Kataloglar›, I, Türkçe Tarih Yazma- lar›, s. 4-12. Müneccimbafl› Dervifl Ahmed Dede Efendi (öl. 1722) taraf›ndan kaleme al›nan ve 1083/1672-1673 y›l›na kadar cereyan eden hadiseleri ihtiva Câmi‘u’d-duvel isimli Arapça tarih Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›n›n en önemli eserlerinden birisidir (eserin müellif nüshas› için bkz. Nuruosmaniye ktb. nr. 3171). Müellifin Arapça kaleme ald›- 78 ‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar ¤› bu eser flâir Nedim baflkanl›¤›nda kurulan bir komisyon taraf›ndan Sahâ’ifü’l-ahbâr ismiyle Osmanl›ca’ya tercüme edilmifltir (Sahâ’ifü’l-ahbâr, I-III, ‹stanbul 1285). 12 Müelliflerin yaflad›¤› yüzy›llar›n tesbitinde, umumiyetle müelliflerin ölüm tarihleri, ter- cüme eserlerde ise, mütercimlerin yaflad›¤› yüzy›l esas al›nm›flt›r. Hayatlar› hakk›nda bil- gi sahibi olamad›¤›m›z baz› müellifler ile toplam 21 anonim eser tablo d›fl› b›rak›lm›flt›r. 13 Bela‘mî.
14 Ebû ‹shak ‹brâhîm b. Mansûr b. Halef en-Nîflâbûrî. 15 Muhammed b. Zufer. 16 Muhammed Hasan-i Nizâm-i Nîflâbûrî, Ebû’fl-fieref Nâsih b. Zafer-i Cerbâzkânî, Mu- hammed b. Ahmed Mustevfî-yi Herevî, ‹bn Bîbî, Cuveynî, Kâdî Beyzâvî, Kâdî Fahru’d- dîn Muhammed b. ‘Abdullâh b. ‘Omer, Ahmed b. Muhammed b. el-Buhârî, Burhânu’d- dîn Ebû Nasr b. Mes‘ûd el-Anevî, Muhammed b. Hasan el-Daydûzmî (Daydûzî) ve Mu- hammed b. Ahmed b. Ebû Bekr el-Kârtânî. 17 Reflîdu’d-dîn Fazlullâh, ‘Abdullâh el-Kâflânî, fierefu’d-dîn Fazlullâh b. ‘Abdullâh-i fiîrâ- zî, Vassâf, Muhammed b. Muhammed Nizâm el-Huseynî el-Yezdî, Muhammed b. ‹shâk b. Muhammed el-Mutallibî, Hindûflâh Nahcevânî, Nâsiru’d-dîn Munflî-yi Kirmânî, Ak- sarâyî, Kâdî Ahmed Nigdevî, Benâketî, fiebânkâre’î, Hamdullâh Mustevfî-yi Kazvînî, ‹bn Bezzâz el-Erdebîlî, fiemsu’d-dîn Muhammed-i Kâflânî, ‘Abdu’s-Selâm b. ‘Alî el-Hu- seyn el-Eberkûhî, Sa‘îdu’d-dîn Muhammed b. Mes‘ûd-i Kâzerûnî, ‘Alî b. Huseyn b. ‘Alî ‘Alâ’u’d-devle el-Kazvînî el-Hilâlî, Bahâ’u’d-dîn-i Kâzerûnî, Hâcî Muhammed b. Hâcî ‘Alî b. Muhammed Bîgamî, ‘Azîz b. Erdeflîr-i Esterâbâdî ve Mu‘înu’d-dîn-i Yezdî. 18 Tâcu’s-Selmânî, Kemâlu’d-dîn Huseyn-i Hvârezmî, Mu‘înu’d-dîn Muhammed-i ‹sfi- zârî, fierefu’d-dîn ‘Alî-yi Yezdî, Hasan-i Yezdî, Asîlu’d-dîn ‘Abdullâh el-Huseynî efl- fiâfî, Selâmullâh b. ‘Alî el-Bekrî, ‘Abdu’r-Rahmân b. Ahmed-i Câmî, Hâfiz-i Ebrû, ‹bn ‹shâk es-Semerkandî, Mîrhvând, Zekî el-Amâsî, Muhammed b. Emîr Fazlullâh el- Musevî, ‘Abdu’r-Rezzâk es-Semerkandî, ‘Abdu’l-‘Azîz Muhyî el-Hisârî, Cemâlu’d- dîn Muhammed el-Ardistânî, ‘Abdullâh b. ‘Abdu’r-Rahmân b. ‘Abdu’l-Latîf el-Hu- seynî el-Vâ‘iz, Hâcî Nûru’d-dîn Muhammed-i Kâzerûnî, Mîr Seyyid Zahîru’d-dîn b. Nasîru’d-dîn Mar‘aflî, Hasan b. fiihâb b. Hüseyn b. Tâcü’d-dîn-i Yezdî, fiükrullâh b. Ahmed b. Zeynu’d-dîn Zekî, Fazlullâh b. ‘Abdullâh el-Hüseynî ve Mîr Seyyid ‘Alî b. Muzaffer et-Tûsî. 19 Kâflifî, ‘Abdullâh-i Hâtifî, Edâ’î-yi fiîrâzî, Fazlullâh b. Rûzbihân-i ‹sfahânî, ‹drîs-i Bid- lîsî, Hvândemîr, Ebû’l-Fazl b. Mubârek ‘Allâmî, Hasan Beg Rumlu, Yahyâ b. ‘Abdu’l- Latîf-i Kazvînî, Kâd› Ahmed-i Gaffârî, Kâsim-i Gunâbâdî, fieref Han b. fiemsu’d-dîn-i Bidlîsî, Sultân Ahmed Hvândflâh el-Huseynî, Mollâ Câmî, Emîr Cemâlu’d-dîn Atâullâh b. Fazlullâh Cemâl el-Huseynî, Muslihu’d-dîn-i Lârî, ‹yânî, ‹smâ‘îlî, Çâkerî, Ebu’l-Fazl Name-i Aflina 79
Mehmed b. ‹drîs-i Bidlîsî, ‘Ârîf, Nazar b. Hasan-i Gîlânî, Mu‘înu’d-dîn Muhammed-i Ferâhî, Kebîr b. Uveys Kâd›-zâde ve Lokmân el-Huseynî. 20 ‹skender Beg Munflî, Muhammed Tâhir Vehîd-i Kazvînî, Tevekkul Muhammed el-Hu- seynî, Ebû Tâlib Kelîmî-yi Hemedânî, Hvâce Ni‘metullâh-i Sâmânî b. Habîbullâh-i Af- ganî, Cihângîr Nuru’d-dîn Muhammed Selîm b. Ekberflâh, Mîrzâ Beg b. Hasan el-Hu- seynî-yi Gunâbâdî ve Kemâl b. Celâl Muneccim-i Yezdî. 21 Mîrzâ Mehdî Han-i Esterâbâdî, Muhammed ‹smâ‘îl Han Ebcedî-yi Hindî ve Mîrzâ Sâ- d›k Tefriflî-yi Hicrî. 22 Muhammed Huseyn-i Zonûzî, Gulâm-Huseyn Hidâyet ‘Alî Han el-Huseynî ve Mîrzâ Muhammed R›zâ Mustevfî-yi Tebrîzî. 23 Bkz. Walther Hinz, “Timurlular Tarihi Hakk›nda Menba Tetkiki”, Türkçe terc. M.A. Köymen, Belleten, VI/21-22, (1942), s. 85-120; F. Tauer, “Timurlular Devrinde Tarihçi- lik”, Türkçe terc. A. Atefl, Belleten, XXIX/130, (1965), s. 49-69. 24 Mecmû‘a-yi Hâfiz-i Ebrû; Mecmû‘atu’t-tevârîh, Zeyl-i Câmî‘u’t-tevârîh ve Zubdetu’t-te- vârîh-i Baysungurî. 25 Târîh-i guzîde; Zafer-nâme. 26 Habîbu’s-siyer; Hulâsatu’l-ahbâr. 27 Kitâb-i Cihân-ârâ; Nigâristân. 28 el-Muntakâ fî sîreti’l-Mustafâ; Nihâyetu’l-mes‘ûl fî dirâyeti’r-resûl. 29 Zafer-nâme; Mukaddime-yi Zafer-nâme. 30 Târîh-i âlem-ârâ-yi Emînî; Mihmân-nâme-yi Buhârâ. 31 Târîh-i Nâdire; Durre-yi Nâdire. 32 Gâzâ-nâme-yi Rûm; Ravzatu’fl-fluhedâ’. 33 Heflt Beheflt; Selîm-nâme. 34 Selîm Han-nâme; fiehinflâh-nâme (Târîh-i Sultân Murâd). 35 Bilhassa F. Tauer taraf›ndan istinsah y›l› iyi tespit edilemeyen baz› yazmalar için T. Sob- hânî-H. Aksu ve F. Ethem Karatay’›n kataloglar›na müracaat edilerek boflluk doldurul- maya çal›fl›lm›flt›r. 36 Meselâ, bugün ‹stanbul Topkap› Saray› Müzesi’nde bulunan Akkoyunlu hükümdarlar›na ait çeflitli z›rhlar (bkz. Tülin Çoruhlu, “Osmanl› Cebehanesine Ganimet Olarak Giren Akkoyunlu Silahlar›”, Uluslararas› Dördüncü Türk Kültürü Kongresi, Bildiriler 4-7 Ka- s›m 1997, Ankara, yay. A. Aktafl Yasa, I, Ankara 1999, s. 177-189), yine Topkap› Saray› Müzesi’nde bulunan Safevîler’e ait baz› hususî eflyalar (bkz. Farrokh Malekzadeh, “‹s- tanbul Topkap› Saray› Müzesinde Bulunan fiâh ‹smail-i Safevi’ye Ait Kupa”, ‹.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi, 7-8, (1977), s. 263-276; ‹. Hakk› Uzunçarfl›l›, “fiah ‹smail’in Zevcesi Tacl› Han›m’›n Mücevherat›”, Belleten, XXIII/92, (1959), s. 611-619) ve ayn› 80 ‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar müzenin arflivinde bulunan Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevî devletlerine ait baz› hu- susî yaz›flmalar (bkz. Topkap› Saray› Müzesi Arfliv K›lavuzu, I. Fasikül, ‹stanbul 1938, s. 21-22, 28, 108, 120 vd.; A. Nimet Kurat, Topkap› Saray› Müzesi Arflivindeki Alt›n Ordu, K›r›m ve Türkistan Hanlar›na ait Yarl›k ve Bitikler, ‹stanbul 1940, s.119-133; L. Fekete, Einführung in die persische Paläographie. 101 persische Dokumente, ed. F. Hazai, Bu- dapest 1977, s. 110, 184, 188, 260, 264 vd.) Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevî devlet- lerine ait pek çok de¤erli eflyan›n ele geçirilerek ‹stanbul’a nakledildi¤ini göstermekte- dir. Bunlar›n yan›s›ra, yine, Osmanl› devletinin Çald›ran savafl›ndan sonra Tebrîz’i ele geçirmesinin ard›ndan, burada bulunan çok say›da sanatç›n›n Yavuz Sultan Selim’in em- ri ile ‹stanbul’a nakledildi¤i de arfliv vesikalar›n›n ›fl›¤›nda bilinmektedir (bkz. ‹. Hakk› Uzunçarfl›l›, “Osmanl› saray›nda ehl-i h›ref (sanatkarlar) defterleri”, Belgeler, XI, (1986), s. 23-76). 37 Meselâ Hacî Muhammed b. Hâcî ‘Alî b. Hâcî Muhammed (Bîgâmî) taraf›ndan kaleme al›- nan Târîh-i Firûzflâhî isimli eserin Bende-yi dergâh Muhammed Kivâm Kâtib-i fiîrâzî ta- raf›ndan fiâh Tahmâsb’›n hususî kütüphanesi için haz›rlanan çok güzel bir nüshas› Aya Sofya Kütüphanesi’nde (nr. 3055) bulunmaktad›r. 38 Bkz. ‹lhâme Miftâh-Vahhâb-i Velî, Nigâhî be-revend-i nufûz u gosterifl-i zebân u edeb-i Fârsî der-Turkiye, Tahrân 1374/1995, s. 193-216; Muhammed Emîn Riyâhî, Osmanl› Topraklar›nda Fars Dili ve Edebiyat›, Türkçe terc. Mehmet Kanar, ‹stanbul 1995, s. 171- 218.
39 Osman G. Özgüdenli, “fieyh Safîu’d-dîn Erdebîlî’nin Türbesinde Bulunan Kitaplar”, Mar- mara Üniversitesi Türklük Araflt›rmalar› Dergisi, 10, (2001), s. 43-56. 40 Kâdî Ahmed-i Gaffârî’nin Nigâristân’› 7, ‹bn Hiflâm’›n Sireti’nin Farsça tercümesinin 7, Mu‘înu’d-dîn Yezdî’nin Mevâhib-i ‹lâhî’si 7, fiükrullâh’›n Behcetu’t-tevârîh’i 7, Corfâ- dekânî’nin ilâveli Târîh-i Yemînî tercümesi 7 ve ‘Abdullâh b. ‘Omer Beyzâvî’nin Nizâ- mü’t-tevârîh’i 7 nüsha bulunmaktad›r. Bunun d›fl›nda kalan eserlerin ise 6 ya da daha az nüshas› mevcuttur. 41 Hayat› ve eserleri için bkz. C. Storey, Edebiyyât-i Fârsî, ber-mebnâ-yi te’lîf-i ‹storî, II, ter- cume-yi Y. Bregel, Farsça terc. Y. Aryanpûr-S. ‹zedî-K. Keflâverz, tahrîr A. Munzevî, II, Tahrân 1362/1983, s. 521-544; Ahmed Munzevî, Fihristvâre-yi kitâbhâ-yi Fârsî, I, Tah- rân 1374/1995, s. 619-622; T. Yaz›c›, “Mirhand”, ‹A, VIII, s. 360-361; F. Tauer, “Timur- lular Devrinde Tarihçilik”, s. 62; R. fieflen, Müslümanlarda Tarih-Co¤rafya Yaz›c›l›¤›, ‹s- tanbul 1998, s. 247-248. 42 Eserin dünya kütüphanelerindeki nüshalar› için bkz. C. Storey, Edebiyyât-i Fârsî, ber-meb- nâ-yi te’lîf-i ‹storî, II, s. 522-535. Name-i Aflina 81
43 Ravzatu’s-safâ Osmanl›lar zaman›nda Mustafâ b. Hasanflâh taraf›ndan 957/1550 y›l›nda Hadîkatu’l-ulyâ ve Balatî-zâde Mehmed Kemâlî Efendi taraf›ndan da 962/1555 y›l›nda Tercümânü’d-düstûr fî havâdisi’z-zamân ve’d-duhûr ad›yla Osmanl›ca’ya tercüme edil- mifltir (bkz. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, nr. 2021; Topkap› Saray› Müzesi Kütüp- hanesi, Emanet Hazinesi, nr. 1378, 1380. Daha baflka nüshalar› için bkz. ‹stanbul Kütüp- haneleri Tarih-Co¤rafya Yazmalar› Kataloglar›, I, Türkçe Tarih Yazmalar›, (I. Fasikül: Umumî Tarihler), ‹stanbul 1943, s. 47-53, 77-79; C. Storey, Edebiyyât-i Fârsî, ber-meb- nâ-yi te’lîf-i ‹storî, II, s. 538-539. Eser, Osmanl›ca’n›n yan›s›ra, Do¤u Türkçesi’ne de ter- cüme edilmifltir. 44 Hayat› ve eserleri hakk›nda bkz. C.A. Storey, Persian Literature, A Bio-bibliographical Survey, I/1, London 19702 [= Storey], s. 267-270 (ilâvelerle Rusça terc. Yu. E. Bregel, Persidskaya Literatura, Bio-bibliografiçeskiy Obzor, II, Moskva 1972 [= Storey/Bre- gel], s. 769-775); Ahmed Munzevî, Fihristvâre-yi kitâbhâ-yi Fârsî, II, Tahrân 1375/1996, s. 918-919; Ramazan fieflen, Müslümanlarda Tarih-Co¤rafya Yaz›c›l›¤›, s. 238-239); Edward G. Browne, A Literary History of Persia, III, The Tatar Dominion (1265-1502), Cambridge 1956, s. 67-68; V.V. Barthold, Mo¤ol ‹stilas›na Kadar Türkis- tan, haz. H.D. Y›ld›z, ‹stanbul 1981, s. 63-65; Bertold Spuler, Die Mongolen in Iran, Le- iden 19854, s. 7-8; Zebîhullâh Safâ, Târîh-i Edebiyyât der-‹rân, III/2, Tahrân 1366/19837 s. 1259-1262; Celâlu’d-dîn Humâ’î, Târîh-i edebiyât-i ‹rân, yay. Mâhduht- Bânû Humâ’î, Tahrân 1375/1996, s. 251-252; Muhammed Takî Bahâr (Meliku’fl- fiu‘arâ), Sabk flinâsî, Târîh-i tatavvur-i nesr-i Fârsî, III, Tahrân 1373/1994, s. 99-103; Erdo¤an Merçil, “Vassâf”, ‹A, XIII, s. 232-234; ‹smail Aka, “Vassaf”, Türk Ansiklopedi- si, XXXIII, (1984), s. 267; P. Jackson, “Wass_f”, EI2, XI, s. 174. 45 Târîh-i Vassâf pek çok kez flerh edilerek Türkçe’ye tercüme edilmifltir. Eser evvelâ ‹drîs- i Bidlîsî’nin o¤lu Ebu’l-Fazl Muhammed Defterî taraf›ndan k›salt›larak Türkçe’ye tercü- me edilmifltir. Bu tercüme Emîrî Efendi taraf›ndan Timur’un ölümüne kadar (807/1405) devam ettirilmifltir. Bu konuda XVIII. yüzy›l âlimlerinden Ba¤dadl› Nazmî-zâde Hüse- yin Murtazâ Efendi (öl. 1134/1721)’nin çal›flmalar› dikkate de¤erdir. Nazmî-zâde’nin Vassâf tarihi ile ilgili bafll›ca çal›flmalar› flunlard›r: 1. Lugat-› müflkilât-› Vassâf (fierh-i Lugat-› Târîh-i Vassâf): 1118/1706-7 y›l›nda kaleme al›nan ve Arapça, Farsça terimlerin aç›kland›¤› bir lügattir. (Nüshalar› için bkz. Esad Efendi, nr. 3227; Hamidiye, nr. 1396; Hamidiye, nr. 1162; Reisülküttap, nr. 1114; Lala ‹smail, nr. 546; ‹stanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY, nr. 1530, 6047, 9588). 2. fierh-i Târîh-i Vassâf: Müflkül ibâre ve man- zûmeler tercüme edilerek, yer ve flah›s adlar› aç›klanm›flt›r. (Nüshalar› için bkz. Fatih, nr. 4409; At›f Efendi, nr. 1894, 1895; Nuruosmaniye, nr. 3376; ‹stanbul Üniversitesi Kütüp- hanesi, TY, nr. 3268). 3. Tercüme-i Târîh-i Vassâf: (bkz. Veliyüddin Efendi, nr. 2408/1). 82 ‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar 4. Zeyl-i Nazmî-zâde: (Bkz. Storey, II/2, s. 270). Bunun yan›s›ra, Târîh-i Vassâf’›n Mol- lâ Nâilî Ahmed Efendi (Mîrzâ-zâde) (öl. 1161/1748) taraf›ndan yap›lan Türkçe flerhleri de dikkate de¤erdir: 1. fierh-i Lugat-› Târîh-i Vassâf (Süleymaniye Kütüphanesi, Lala ‹s- mail, nr. 542/2). 2. Mâ lâ budd li-l-erîb min el-meflhûr ve’l-garîb (bkz. Storey/Bregel, II, s. 774). Eserin di¤er flerh ve Türkçe tercümeleri için bkz. F. Edhem Karatay, Topkap› Sa- ray› Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalo¤u, I, ‹stanbul 1961, s. 198-199; Sto- rey/Bregel, II, s. 773; E. Merçil, “Vassâf”, ‹A, XIII, s. 233. 46 Târîh-i Vassâf’›n okuyucular› aras›nda baz› Osmanl› hükümdarlar› da bulunmakta idi: 866/1462 y›l›nda Fatih Sultan Mehmed için haz›rlanm›fl bir Târîh-i Vassâf nüshas› bu- gün Viyana’da bulunmaktad›r (G. Flügel, II, nr. 959). Yine, Osmanl› Padiflah› Yavuz Sul- tan Selim’in iyi bir Vassâf okuyucusu oldu¤u bilinmektedir (bkz. fiinasi Altunda¤, “Se- lim I.”, ‹A, X, s. 433). 47 Müellif, eserini, ‹ran ve Arap edebiyat›ndan yapt›¤› önemli nakillerin yan›s›ra, bizzat ka- leme ald›¤› pek çok fliirle süsleyerek, kendinden sonraki pek çok müellifin taklit edece- ¤i, ama hiç birinin de aflamayaca¤› flaflaal› bir üslûp yaratm›flt›r (bkz. Muhammed Takî Bahâr, Sabk flinâsî, III, s. 100-101). 48 Hayat› ve eserleri için bkz. Mehmet Bayraktar, Bitlisli ‹dris, Ankara 1991, s. 1-52; Franz Babinger, Osmanl› Tarih Yazarlar› ve Eserleri, Türkçe terc. Coflkun Üçok, Ankara 1992, s. 51-55. 49 Bkz. V.L. Ménage, “Osmanl› Tarihçili¤inin Bafllang›c›”, ‹.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergi- si, 9, (1978), s. 227. 50 Eser, Kemâl Pâflâ-zâde (öl. 941/1535) ve Sa‘dî mahlasl› ‘Abdu’l-bâkî (öl. 1146/1733) ta- raf›ndan Osmanl›ca’ya tercüme edilmifltir (F. Babinger, Osmanl› Tarih Yazarlar› ve Eser- leri, s. 54-55). 51 Bu eserler flunlard›r: ‘Atâullâh b. Fazlullâh Cemâl el-Huseynî (öl. 926/1519-20), Ravza- tu’l-ahbâb; fiihâbu’d-dîn ‘Abdullâh b. Fazlullâh Kâtib-i fiîrâzî (Vassâf) (öl. 730/1329- 30), Tecziyetu’l-emsâr ve tezciyetu’l-âsâr; ‘Abdu’r-Rahmân b. Ahmed-i Câmî (öl. 898/1492-93), fievâhidu’n-nubuvvet ve ‹drîs-i Bidlîsî (öl. 926/1520), Heflt Beheflt. 52 Muhammed Yemînî, Kanber ‘Alî-yi Kehûrî, ‹brâhîm b. Hâcî ‘Abdullâh, ‘Abdu’r-Rahîm b. Mollâ ‹mâm ‘Alî, Muhammed b. ‘Alî el-Muharrir-i Aksarayî, Mustafâ b. Sunnullâh, Muhammed Nâzif, Bâbî? b. Murâd el-Manast›rî, Mahmûd b. Hâcî-yi Cehremî, Muzaf- fer ‘Alî-yi fiirvânî, ‘Alâ’u’d-dîn Mansûr-i fiîrâzî, ‘Abdullâh-i Hemedânî, ‹brâhîm b. Hâ- cî ‘Abdu’l-Celîl efl-fiirvânî ve Muhammed b. ‘Alî. 53 Hidâyetullâh-i fiîrâzî, ‘Osmân b. Ahmed b. Ebî Bekr Ya‘rif Behâlûye, Dervîfl Muham- med ‘Alî, Sâlih b. ‘Osmân el-Üsküdarî ve Ahmed b. el-Huseyn b. Sagnak el-Herevî. 54 Bu eserler flunlard›r: ‘Abdullâh b. Lutfullâh b. ‘Abdu’r-Reflîd (Hâfiz-i Ebrû) (833/1430), Name-i Aflina 83
Mecmû‘au’t-tevârîh; Hasan Bag Rûmlu, Ahsenu’t-tevârîh; Ebû’l-Feth Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kârtânî (VII. yüzy›l), Zulâlu’s-safâ fî ahvâli’l-Mustafâ; ‘Abdu’r- Rahmân b. Ahmed-i Câmî (öl. 898/1492-93), fievâhidu’n-nubuvvet; ‘Atâullâh b. Fazlul- lâh Cemâl el-Huseynî (öl. 926/1519-20), Ravzatu’l-ahbâb; fiihâbu’d-dîn ‘Abdullâh b. Fazlullâh Kâtib-i fiîrâzî (Vassâf) (öl. 730/1329-30), Tecziyetu’l-emsâr ve tezciyetu’l- âsâr; Kemâl b. Celâl Muneccim-i Yezdî, Rûz-nâme (Târîhçe fî ahvâl-i mulûk) ve ‹drîs-i Bidlîsî (öl. 926/1520), Heflt Beheflt. 55 Meselâ Muhammed b. ‘Alî el-Kâtib-i Aksarâ’î, Musâmeretu’l-ahbâr’› hicrî 734 ve 745 y›llar›nda iki defa istinsah etmifltir (bkz. Aya Sofya, nr. 3143; Yeni Cami, nr. 827). Yine, ‹brâhîm b. Hâcî ‘Abdu’l-Celîl efl-fiirvânî, iki farkl› Târîh-i Vassâf nüshas›n› hicrî 1050 ve 1051 y›llar›nda Gîlân ve Reflt’te istinsah etmifltir. Bkz. ‹stanbul Üniversitesi Kütüp- hanesi, nr. 1268; Y›ld›z Köflkü, nr. 11 (2260). 56 Örnek olarak, Hasan-i Yezdî’nin Câmi‘u’t-tevârîh isimli eserinin sadece iki nüshas› bilinmektedir. Bkz. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 4307 (hicrî 880 tarihli); Tahrân, Kitâbhâne-yi Millî-yi ‹rân, nr. F. 1330 (hicrî 859 tarihli). Yirmi bir y›ll›k zaman fark›na ra¤men her iki nüshan›n da müstensihi ayn›d›r: ‘Abdullâh Kâtib-i ‹sfahânî. 57 Bununla birlikte, belirtmek gerekir ki, müstensihlerin bütün ömürlerini nisbesini tafl›d›k- lar› flehirde geçirip geçirmedikleri, baflka bir ifade ile yazmay› do¤duklar› flehirde istin- sah edip etmedikleri bafll› bafl›na bir meseledir. 84 ‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|