0f11aztitul(1-7)

19 
 
 
•  Məsələ  1:  Şəkildə  intensivliyinin  modulu  50  N/Kl 
olan bircins elektrik sahəsi təsvir edilmişdir. A, B, C 
və D nöqtələri tərəfi 10 sm olan kvadratın təpə nöqtə-
ləridir. Nöqtəvi 
+10
 sınaq yükü bu sahədə hərə-
kət etdirilir. Elektrik sahəsinin yükün düz xətt boyunca 
aşağıdakı nöqtələr arasında yerdəyişməsi zamanı gör-
düyü işi təyin edin:  
1) A-dan  B-yə;  2) B-dən C-yə; 3) C-dən D-yə;       
4) D-dən A-ya; 5) C-dən A-ya; 6) B-dən D-yə; 
7)  sınaq  yükünün  kvadratın  bütün  tərəfləri  üzrə  – 
qapalı trayektoriya boyunca  yerdəyişməsi  zamanı 
elektrik sahəsinin gördüyü iş nəyə bərabər olar?
 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Sınaq yükünün verilən nöqtələr 
arasında yerdəyişməsi zamanı 
elektrik sahəsinin gördüyü iş 
nəyə bərabərdir? 
 Apardığınız hesablamalardan 
elektrik sahəsinin gördüyü iş 
haqqında hansı nəticəyə gəlmək 
olar? 
 
Bircins  elektrik  sahəsinin  işi.  Müsbət    sınaq 
yükü  bircins  elektrik  sahəsində  sabit 
=
 
qüvvəsinin  təsiri  ilə  sahənin  ixtiyari  iki  nöqtəsi 
arasında   yerdəyişməsi  etdikdə elektrik qüvvəsi iş 
görür (
a
): 
=
∙ ∙
. 
Burada 
- sahənin qüvvə xətti və yükün yerdəyişmə 
vektoru arasındakı bucaqdır. Yerdəyişmənin qüvvə 
xətti üzrə proyeksiyası 
= ∙
 olduğundan, sa-
hənin gördüyü iş üçün alınır: 
=
.          (1) 
 Müsbət   sınaq yükünün elektrik qüvvəsinin təsiri altında yerdəyişməsi zamanı 
bircins elektrik sahəsinin gördüyü iş bu yükün miqdarı, elektrik sahəsinin inten-
sivliyinin modulu, qüvvə xətti istiqamətində yükün yerdəyişməsinin modulu hasilinə 
bərabərdir.  
(1) ifadəsini belə də yazmaq olar:
  =
( − ).          (2) 
Burada  və   - uyğun olaraq mənfi yüklü lövhədən 1 və 2 nöqtəsinə qədər olan 
məsafədir. 
Elektrik sahəsinin işi sınaq yükünün miqdarından düz mütənasib asılı olduğundan 
  nisbəti də sınaq yükündən və onun hansı trayektoriya üzrə hərəkətindən asılı deyil-
dir. Həmin nisbət yalnız sahədən və bu sahədə yükün başlanğıcda və sonda olduğu 
nöqtələrin seçilməsindən asılıdır. Ona görə də deyilir ki, elektrik sahəsində sınaq 
yükünün sahənin bir nöqtəsindən digərinə hərəkəti zamanı elektrik qüvvəsinin gör-
düyü iş trayektoriyanın formasından asılı olmadığına görə elektrik qüvvəsi konser-
vativ qüvvə, elektrik sahəsi isə konservativ – potensiallı sahədir. 
ARAŞDIRMA  
1 
Elektrik sahəsinin gördüyü iş 
nədən asılı deyil?
 
A
B 
D
C 
  
1
2 
(a)
  LAYİHƏ

---

20 
 

 Elektrik yükünün sahənin bir nöqtəsindən digərinə  hərəkəti zamanı sahənin 
gördüyü işin həmin yükün miqdarına nisbətinə bərabər olan kəmiyyət bu iki nöqtə 
arasındakı potensiallar fərqi və ya gərginlik adlanır: 
=
−
= .        (3) 
Burada (
−
) -potensiallar fərqidir. İndeksdəki 1 və 2 rəqəmləri sınaq yükünün 
elektrik  sahəsinin  hansı  nöqtələri  arasında  hərəkət  etdiyini  göstərir.  Potensiallar 
fərqinin BS-də vahidi voltdur: 
−
= 1
= 1 . 
(3) ifadəsindən yükün elektrik sahəsinin iki nöqtəsi arasında hərəkəti zamanı sahənin 
gördüyü iş təyin edilə bilər: 
 Yükün elektrik sahəsinin iki nöqtəsi arasında hərəkəti zamanı sahənin gördüyü 
iş yükün miqdarı ilə həmin nöqtələr arasındakı potensiallar fərqinin (gərginliyin) 
hasilinə bərabərdir: 
= (
−
) =
.     (4) 
(1) və (3) düsturlarının müqayisəsindən bircins elektrik sahəsində intensivliklə gər-
ginlik arasında əlaqə düsturu alınır: 
=
=
=
      →      =   ə    =
−
.        (5) 
Sahənin intensivliyinin istiqaməti potensialı böyük nöqtədən kiçiyə doğrudur. 
Elektrik  sahəsinin  potensialı.  Elektrik  sahəsinin  ixtiyari  bir  nöqtəsinin  enerji 
xarakteristikasını ifadə etmək üçün potensial adlandırılan fiziki kəmiyyətdən istifadə 
olunur. Ektrik sahəsinin ixtiyari bir nöqtəsi ilə sahənin potensialının sıfır qəbul olu-
nan digər nöqtəsi arasındakı potensiallar fərqi sahənin həmin nöqtəsindəki poten-
sialı adlanır. Adətən potensialın hesablanması sonsuzluğa nəzərən aparılır. 
 Potensial – ədədi qiymətcə müsbət vahid sınaq yükünün müsbət   yükündən itə-
lənməsi nəticəsində onun sonsuzluğa yerdəyişməsi zamanı görülən işə bərabərdir: 
=
−
=
→
.                                               (6) 
Potensial   simvolu ilə işarə olunur və BS-də vahidi voltdur: 
= 1
= 1 . 
Elektrik  sahəsində  yükün  potensial  enerjisi.  Elektrik  sahəsi  potensiallı  sahə 
olduğundan, elektrik sahəsi-yük qapalı sisteminə potensial enerji haqqında teorem 
tətbiq oluna bilər. 
 Potensiallı sahədə görülən iş əks işarə ilə potensial enerjinin dəyişməsinə bə-
rabərdir: 
=
−
= −
−
= −∆
.         (7) 
Burada 
 və 
 uyğun olaraq yükün sahənin 1 və 2 nöqtələrində olduğu zaman 
onun potensial enerjiləridir (
b
).  
 
 
 
1
d
2
q 
(b)
  LAYİHƏ

---

21 
 
(4) və (7) düsturlarını müqayisə etdikdə alınır ki, 
= (
−
) =
−
, 
=
. 
Buradan: 
=
.                          (8)
 
Deməli, elektrik sahəsinin verilmiş nöqtəsindəki sınaq yükünün potensial enerjisinin 
bu yükün miqdarına nisbətinə  bərabər olan kəmiyyət həmin nöqtədə sahənin 
potensialına bərabərdir. 
Ekvipotensial səthlər. Ekvipotensial səth – bütün nöqtələrində elektrik sahəsinin 
potensialı eyni olan səthdir. Nöqtəvi yük üçün ekvipotensial səthlər mərkəzi bu yükdə 
olan konsentrik sferalardır 
(c)
. Bircins elektrik sahəsi üçün bu səthlər qüvvə 
xətlərinə perpendikulyar olan müstəvilərdir 
(d)
. 
 
 
 
 
Yükün potensial enerjisi necə dəyişər? 
•  Məsələ  2.  Şəkildə  bircins  elektrik  sahəsi  təsvir  edilmişdir. 
Başlanğıc  anda  mənfi  sınaq  yükü  1  nöqtəsində 
yerləşir. Yükü həmin nöqtədən hərəkət etdirərkən 
qeyd  olunan  hansı  nöqtələrdə  onun  potensial 
enerjisi:  
a) artar; b) azalar; c) dəyişməz qalar? 
 
 
 
 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Sınaq yükünü elek-
trik sahəsinin iki 
nöqtəsi arasında hə-
rəkət etdirdikdə onun 
potensial enerjisinin 
dəyişib-dəyişmədiyi-
ni necə müəyyən 
etmək olar? 
 
ARAŞDIRMA 
2 
TƏTBİQETMƏ  
1
 
2
=
 
=
 
=
 
=
 
1
2
+  
 
(c) 
(d) 
  LAYİHƏ

---