107
Araşdırmadan məlum oldu ki, induktiv sarğac və lampadan ibarət dövrə hissəsini
dəyişən cərəyan mənbəyinə birləşdirdikdə lampanın parlaqlığı kəskin azalır. Bu da,
öz növbəsində, sarğac dolaqlarının müəyyən
müqavimətə malik olduğunu göstərir.
Sarğacın malik old uğu həmin
müqavimət induktiv müqavimət adlanır
və simvolu
ilə işarə edilir.
İnduktiv müqavimətli dəyişən cərəyan dövrəsini xarakterizə edən kəmiyyətlər
arasındakı münasibəti 3.5. cədvəlindəki kimi göstərmək olar.
Cədvəl 3.5.
İnduktiv müqavimət qoşulmuş dəyişən cərəyan dövrəsi.
Xarakteristikalar arasındakı münasibət
Belə dövrədən dəyişən cərəyan keçdikdə öz-özünə induksiya EHQ yaranır:
ö
∆
∆
.
Öz-özünə induksiya EHQ ilə dəyişən cərəyan mənbəyinin uclarındakı gərginliyin ani
qiyməti arasındakı münasibət
ö
olduğundan:
.
Cərəyan şüddəti
qanunu ilə dəyişərsə, gərginliyin ani qiyməti:
və ya
.
İnduktiv sarğac qoşulan dəyişən cərəyan dövrəsində gərginliyin rəqsləri cərəyan
şiddətinin rəqslərini fazaca qədər qabaqlayır. Belə dövrədə orta güc sıfıra bərabərdir.
Sonuncu ifadədən görünür ki:
∙
.
Bu halda, Om qanununa görə:
.
Beləliklə, induktiv müqavimət:
.
Bu müqavimət də reaktiv müqavimətdir, çünki o, dövrədə istilik miqdarı ayırmır.
Dəyişən cərəyan dövrəsi yalnız sarğacdan ibarətdirsə, bu dövrədə də orta güc sıfırdır
və dəyişən cərəyan dövrəsində istilik miqdarı ayrılmır. İnduktiv müqavimət yalnız
dəyişən cərəyanın şiddətini məhdudlaşdırır.
Xarakteristikaların dəyişmə qrafiki
LAYİHƏ
108
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?
İş vərəqində “Rezistor, kondensator və sarğac qoşulmuş dəyişən cərəyan
dövrəsi” mövzusunun anlayış xəritəsini qurun.
İnduktiv müqavimət dəyişən cərəyan şiddətinə necə təsir edir?
Məsələ. Rəqs tezliyi 50 Hs və gərginliyi 240 V olan dəyişən cərəyan dövrəsinə aktiv mü-
qaviməti çox kiçik olan sarğac qoşulmuşdur. Bu sarğacın induktivliyinin 0,5 Hn
olduğunu bilərək təyin edin (
3; √2
1,4):
a) sarğacın
induktiv müqavimətini;
b) sarğac dövrəsindən keçən dəyişən cərəyanın təsiredici qiymətini;
с) cərəyan şiddətinin amplitud qiymətini.
Nəticənin müzakirəsi:
Dəyişən cərəyan dövrəsində rəqs tezliyinin 50 Hs və gərginliyin 240 V olması nə de-
məkdir?
Sarğacın induktiv müqaviməti nədən asılıdır? O, sarğac dövrəsindən keçən cərəyan
şiddətinə necə təsir edir: onu artırır, yoxsa azaldır?
Həyatla əlaqələndirin.
LED (işıq verən diodlar) lampaları yüksək
enerji qənaətinə görə bütün işıqlandırma sis-
temlərində geniş tətbiq olunur. LED lampası
220 V dəyişən gərginlik dövrəsinə qoşulması-
na baxmayaraq onun işıq verən diodları çox
zəif sabit cərəyanla işləyir. Onları sabit cərə-
yanla lampanın gövdəsində yerləşdirilən ya-
rımkeçirici diod və tranzistor, sarğac, rezistor
və kondensatorlarla təchiz edilmiş mikroelek-
trik dövrəsi təmin edir.
LED lampası birbaşa sabit cərəyan mənbə-
yinə qoşularsa, o işıqlanarmı? Niyə?
ARAŞDIRMA
3
TƏTBİQETMƏ
süzgəc
kondensator
lampa
yivi
plafon
işıqverən
diodlar
Özünüzü qiymətləndirin:
№
Suallar
Bilirəm
zəif
orta
yaxşı
1
Dəyişən cərəyan dövrəsindəki rezistorun müqaviməti aktiv,
induktiv və tutum müqavimətləri isə reaktiv müqavimət adla-
nır. Niyə?
2
Dəyişən cərəyan dövrəsinin tezliyi 50 Hs-dən 5 kHs-ə qədər
yüksəldilərsə, induktivliyi 0,1 Hn olan sarğacın induktiv müqa-
viməti necə dəyişər?
3
Dəyişən cərəyan dövrəsinin tezliyi 50 Hs-dən 5 kHs qədər yük-
səldilərsə, tutumu 5 mkF olan kondensatorun tutum müqavimə-
ti necə dəyişər?
4
Dəyişən cərəyan dövrəsinin tezliyi 50 Hs-dən 5 kHs-ə qədər
yüksəldilərsə, müqaviməti 20 Om olan rezistorun müqaviməti
necə dəyişər?
LAYİHƏ
109
3.5. AKTİV, İNDUKTİV VƏ TUTUM MÜQAVİMƏTLƏRİNİN ARDICIL
BİRLƏŞDİRİLDİYİ DƏYİŞƏN CƏRƏYAN DÖVRƏSİ ÜÇÜN OM QANUNU
Tam dövrə üçün Om qanunu belə ifadə olunur:
Tam dövrədəki cərəyan şiddəti EHQ ilə düz, dövrənin tam
müqaviməti ilə tərs mütənasibdir: I
.
Rəqs sistemində məcburi rəqslərin amplitudu məcburedici qüvvənin tezliyindən asılıdır.
Belə ki, məcburedici qüvvənin dəyişmə tezliyinin qiyməti sistemin məxsusi rəqs tezliyinin
qiymətinə yaxınlaşdıqca məcburi rəqslərin amplitudu artır. Nəticədə, sistemdə rezonans
hadisəsi baş verir:
Rezonans – məcburedici qüvvənin dəyişmə tezli-
yinin qiymətinin sistemin sərbəst rəqs tezliyinin
qiymətinə bərabər olduğu hadisədir: (
ω
ω ). Bu
zaman məcburi rəqslərin amplitudunun kəskin
artması baş verir.
Rezonans əyrisinin maksimumunun kəskinliyi sür-
tünmə qüvvəsindən asılıdır. Belə ki, 1 əyrisi kiçik
sürtünmə qüvvəsinə (maksimum kəskindir), 2 əyrisi
nisbətən böyük, 3 əyrisi isə daha böyük sürtünmə
qüvvəsinə uyğundur.
Bəzən yay aylarında elektrik soyuducu sistemlərindən intensiv isti-
fadə edən iri müəssisələrin yüksək gərginlik xətlərinin izolyasiya-
sında deşilmə baş verir. Nəticədə izolyasiya qatında zəhərli tüs-
tülənmə yaranır və o alovlanaraq yanğın qəzası törədir.
Mütəxəssislərin belə fövqəladə hallarda gəldikləri nəticə, adətən,
belə olur: “Dövrədə elektrik rezonansı baş vermişdir!”
Elektrik
rezonansı
nədir?
O hansı
şəraitdə
yarana bilir?
(a)
(b)
ARAŞDIRMA
1
Dəyişən cərəyan dövrəsində Om qanunu ödənildimi?
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN •
Fizika – 10 və 11
Təchizat:
tezliyi dəyişdirilə bilən gərginlik mənbəyi, rezistor
(
1
), kondensator (
100
), dəmir içlikli sarğac (
5
),
rəqəmsal multimetr M-3900 (4 əd.)
İşin gedişi:
1. Verilən sxemi iş vərəqinə çəkin
(a)
və ona uyğun elektrik
dövrəsini yığın
(b)
. 2. Multimetrlər dəyişən cərəyan şiddətinə (
1-
multimetri) və dəyişən gərginliyə (
2
4 multimetrləri) köklənir.
3. Açarı qapayıb multimetrlərin göstəricilərini 3.6 cədvəlinin uyğun
xanalarında qeyd edin. 4. Cərəyan mənbəyinin EHQ-nin rəqslə-
rinin verilən tezliyə görə və
müqavimətlərini hesablayıb
cədvəldə qeyd edin.
Cədvəl 3.6.
№
,
,
,
,
,
,
,
,
1
1000
2
1000
3
1000
LAYİHƏ