1. 1-§, Basqarıw kibernetik hám ekonomikalıq kategoriya retinde

1. 1-§, Basqarıw — kibernetik hám ekonomikalıq
kategoriya retinde
Basqarıw — bul insannıń tu'rli obyektlerge hám
átirap ortalıqta keship atırǵan processlerge sanalı túrde
tásir etiwi bolıp tabıladı, ol processlerge belgilengen yunalish
beriw hám qálegen nátiyjelerdi alıw maksadida ámelge
asıriladı.
Boshkaruv boshkeruvchi tásiri yunaltirilgan ob'ekt
túrine, boshkaruvchilar tásir kursatayotgan kisiler
sheńberine kura, jámiyet, mámleket, ikgisodiyot, ijtimo-
iy processler, kárxanalar, islep chitsarish jámáátla-
ri, úy xujaliklarini boshk, arılıw hám boshkaruvning
k^lgina boshk, a soǵan uxshash túrlerine ajratadı.
Boshkarishning aloxnda, eń áhmiyetli nukgai názer-
lariga kirip barıw ushın «boshkaruv» túsiniginiń
yukorida keltirilgen ol mumiy tariypini kengrok kurib
chikaylik.Birinshiden, boshkaruv — bul, ańlap jetilgen jara-
qaptal, yaǵnıy boshkaruvchi shaxe uzi paydalanatuǵın bas-
karuvchi tásirdiń túrlerin aldınan uylab alǵan,
muljallagan hám túsinip jetken. Sonday eken, kisiler tóbeo-
nidan ámelge asırilatuǵın boshkaruv tuygu yamasa nazo-
rat kilinmaydigan qıyallar emes, bálki akl-aqıl
mevasi bolıp tabıladı.
Ekinshidenu boshkaruv xar kanday tásir etiw
emes, bálki ob'ektke kúsheiz energetikalıq, kupgina axbo-
rot orkali tásir etiw bolıp tabıladı. Mısal ushın, eger insan
Ob'ektke fizikalıq tásir tsilsa, buyımdı bir orından
boshke jayǵa alıp kuysa, bunday tásirdi ob'ekt yamasa
buyımdı boshkdrish dep nisoblash múmkin emes. Egerde
kisi buyruk bersa yamasa kUlining jeńil narakati bi-
lan mashina rulini bursa, bunıń nátiyjesinde kudrat-
li ob'ektler narakatga kelse, kisiler iskerlik jara-
janına jalb kdlinsa, ol jaǵdayda bul boshkdruv bolıp tabıladı. Boshtsaruv
bul nukd'ai názerge kura sonday tariyplanadiki,
tásirdiń fizikalıq kuvvati buyicha kúshsiz sarpla -
nadigan energiyası, goyatda nátiyjelirok,, kulayrok bolıp tabıladı,
ol energetikalıq sezilerli nátiyjelerge alıp keledi. Bas-
k, aruv kúshli nátiyje jaratıwshı kúshsiz tásir bolıp tabıladı.
Boshk, aruvning goyatda munim ózgesheligi — mak, sad-
larga erisiwdiń bar ekenligi bolıp tabıladı. Boshk, aruv. tiykarınan,
sol sebepli \am payda boladıki, kisiler belgi-
langan mak, sadlariga erisiw, uz niyetlerin ámelge
asırıw, ayırım e\tmyojlarini tsondirish, kerekli na-
tijalarni alıwdı qáleydiler. Maksadlarni formalan-
tirish boshk, aruvdan aldın keledi. Rim filosofi Se­
neka aytıp ótkeni sıyaqlı, «agar kisi so\ilga suzayotgani-
ni bilmese, onıń (kemesi) ushın muvofik, samal júk;»
yaǵnıy, ayır bir adam aldın mak;sadini belgilep alıwı
zárúr. Insan maksadlari, tilekleri, umtılıwlarınan
kelip chikdan nolda, aldında turǵan mak, sadli wazıypa -
larni orınlaw ushın boshkd adamlardıń narakatla-
ri, processlerdiń barıwın tashkil k, iladi, yunal-
tiradi. Bul, sol sebepli ızǵar boshkaruv bolıp tabıladı, geyde
maksadli bosh^aruv dep ızǵar ataladı.
Iktisodiyot, islep chikrrishni boshkdrish zárúrlia-
ti birgelikte iskerlik kursatuvchi xızmetkerler mennati-
ni tashkil k, ilish, muvofiklashtirish zárúriyatınan
kelip chikddi. Boshk;aruv sonasidagi mashnur mutaxas-
sis Piter F. Druker ádalatlı túrde aytga­
nidek, «boshkdruv — bul, awqamǵan tUdani nátiyjeli
mak, sadga yunaltiradigan hám islep chik, aruvchi gúrrińa
aylantıratuǵın alonida iskerlik turidir». Salıstırǵanda
irirok, kulamda ámelge asırilatuǵın ayır kdnday
tikkeley social hám namkorlikdagi mennat kuprok;
yamasa kamrok, dárejede boshtsaruvga muntoj boladı, ol
jalǵız tártip degi jumıslar Urtasida uygunlik Urnatadi hám
islep chikdrish organizminiń mustak^it shólkemleri
narakatidan fark^pi túrde, onıń narakatidan vu­
judga keliwshi ulıwma wazıypalardı atqaradı.Dúnyada eń kddim dáwirlerden baslap júz
bulayotgan mexnat ta^simoti procesi boshkdruvning
mustakdp iskerlik túri sapanda ajralıp chikushiga,
bosh^aruv jumısın mexnat bandligining uziga tán, keń
tartsalgan, keń taraw retinde ajırasıwına alıp kel-
di. Boshtsaruvda bánt bulgan xızmetkerler úlesi kupayi-
shining yakkol sáwlelendirilgen tendentsiyası kórinetuǵın
bulmovda, sebebi boshkdruv jumısınıń ónimliligi mod-
diy islep chikarishdagi mexnat ónimliligine nisba-
tán talay tómen pát menen usmokda, boshkaruv hám-
zifalarining sheńberi bolsa úzliksiz kengaymokda. Bas-
tsaruv nafakdt iri ssdshgardan biri bulib koldi,
bálki ik^isodiyot jáne social ómirdiń eń áhmiyetli
tarawine aylandı.
Kuyida keltirilgen sızılmadan xam kurinib turıp -
diki, boshkdruv tarawi islep chi^arish hám tutınıw
sıyaqlı tiykarǵı i^tisodiy processler menen bir katorda
zamanagóy ik^isodiyotning negizin tashkil etediIslep chitsarish islep chikarishning uzını hám iyis-
te'molni kullab-kuvvatlash ushın zárúr materiallıq -buyım
ónimler, tovarlar, xızmetlerdi jaratadı. Uz túr-
batida, islep chik;aruvchi hám juwmaqlawshı noishlab chitsa-
ruvchi social tutınıw islep chikdrish iskerligi-
ni júrgiziwge shárt-shárayatlar jaratadı jáne onı mexnat
resursları menen támiyinleydi. Boshkaruv bolsa islep
chik, arılıw hám tutınıw processlerin yunaltira hám ku-
zata turıp, olardı birden-bir ik, tisodiy sistemanıń k, at-
lari retinde muvofikutshtiradi.
Menejment — bul ik, tisodiyotni boshk^rishning kár-
bólme, kompyuter, firma, proekt kulamlarida korxo-
nalar, xızmetkerler, islep chitsarish procesin boshka-Rishga uz tásirin tarkatuvchi kismi bolıp tabıladı. Taǵı sonı
x, am názerde tutıw kerek, «boshkaruv» \am, «menej-
ment» >;am anik; tariypga iye bulmagan túsinikler ka-
tegoriyasiga kiredi. Boshkaruv teoriyasında ishki hám tash­
ki boshkaruvni farkdash kabul kilingan.
Ishki dep sonday boshkaruvga aytıladıki, ol jaǵdayda bosh­
karuvchi tásiri boshkariluvchi sistemanıń uzida, onıń
ishinde qáliplesedi. Boshkaruvchi tásirin islep
chikaruvchi boshkaruv organı boshkariluvchi sistema
menen birgelikte birden-bir x^jalik kompleksin tashkil
etedi. Boshkaruvni ámelge asırıwshı boshkaruv organ -
lari, xamda shaxslar ishki boshkdruvda boshkariluvchi
shólkem quramına, onıń shtatına kiredi.
Tashki dep sonday boshkaruvga aytıladıki, ol jaǵdayda
boshkaruvchi tásiri boshkariluvchi sistemaǵa tashkari-
den keledi. Bul kolda boshkaruvchi sistema boshkaruvchi-
dıń quramına kirmaydi, mustakil tashki organǵa
ajraladi`. Tashki boshkaruvchini ámelge asırıwshı shaxs­
lar boshkariluvchi shólkemlerdiń shtatına kirmay-
di, onıń xızmetkerleri bulmaydi. Ishki hám tashki boshka-
ruvning sızılmaları 1. 2-suwretde hákis etgirilgan.Sonı atap ótiwimiz kerek, boshkaruvning tash-
kilotlar, kárxanalar, mákemeler, olardıń bulimla-
ri (tsex, laboratoriya ) ga salıstırǵanda kullaniladigan ishki
hám tashki bulinishi belgilengen dárejede shártli bolıp tabıladı.
Mısalı, bulinma ra^barining bulinmaga salıstırǵanda far-
moyishi ishki boladı, bunda kárxana direktsiyasining
fakat bul bulinmaga tiyisli máseleler sheńberineTegi shli kdrorigagina tashki boshkaruv retinde karash
tıyanaqlı bolıp tabıladı. Usı waqıtta direktsiyaning ÿ3 kúshin pútkil
kárxanaǵa, onıń kupgina bulinmalariga yoyuvchi kdro-
riga ishki boshkaruv retinde karash kerek.
Ishki boshkaruvning hár qıylılari^an biri ÿ3-ÿ3 H-
ni boshkarish atı menen málim. Uz-uzını boshka­
ri sh — bul, mintakd, kárxana, shólkem, firma, kom-
paniyaning boshkaruvida tiykarǵı rol uynamaydigan bas-
çapyB shólkemleri tárepilen ishki boshkarilishi bolıp tabıladı.
Uz-uzını boshkarish sharayatlarında tashki boshkaruv
ulıwma xarakter degi mashqalalardıń tar sheńberi bi­
lan sheklenedi xdmda shólkemler hám adamlardıń keń
sheńberi ushın májburiy bulgan konunlar, húkimler,
Kukumat kerorlari, milliy programmalar kurinishida gav-
dalanadi. Bul sheklenishlarni x, isobga alıw menen
uz-uzını boshkaruvchi kududlar, shólkemler jeke
ishki boshkzruvga súyengen \olda boshkaruv karorlari-
ni mustakil kabul etiw hám ámelge asırıw xukuk^ga
egalar. Sonday kilib, Uz-^zini boshkarish sharayatla­
rida ishki boshkaruv tashki boshkaruvdan ústinlik
etedi, kúndelik ámeldegi boshtsaruvda jetekshi Urındı
iyeleydi. Biraq, sonday bulsa x, am ayırım tiykarǵı
máselelerde tashki boshkaruv ishkisine salıstırǵanda ústi-
vorliklarga iye. Ulıwma boshkaruvning demokratlashu-
vi dárejesin tariyplovchi ishki hám tashki boshkaruv­
dıń qatnası mámlekette xukmron bulgan social -
iktisodiy basqarıw princpı daǵı boshkaruvning oraylasqan hám
oraylashmagan tendentsiyaları tábiyaatına kuprok de-
rajada boEpie bolıp tabıladı.
Boshkaruv hámme sokalarda tarkalgan, tábiyaat hám ja-
miyatda túrme-túr kurinish hám sırtqı kórinislerde kullaniladi.
Ádetde boshkaruv suziga iktisodiy mániste insan hám
insaniyat tárepinen Uzınıń átirapındaǵı tábiyiy hám
insaniyat dúnyasına jasaytuǵının, turmısın dawam etti-
rish hám jaqsılawdı támiyinlew ushın ámelge asırila -
digan tásirinlerdi, yaǵnıy «insoniy boshkaruvni» tu-
sonıladi. Bunday jaqınlawdan yukorida keltirilgen
«boshkaruv» túsinigin qáliplestiriwde \am foy-
dalanilgan. Boshkaruvni bunday túsiniw orkali ja-
konda bulib utayotgan barlıq processler, kuzatilayotgan
ob'ektlerdi boshtsariladigan hám boshtsarilmaydiganlar-
ga bulish múmkin.
Boshdariladiganlarnga insan, insaniyat júriw-tu-Rishi, xatti-háreketlerin qálegen tárepke Uzgarti-
ra hám yunaltira turıp, tásir etiwge tso bolıp tabıladı process-
lar, \odisalar, ob'ektler kiredi. Soǵan muvofik
insan tárepinen aktiv tásir etiw múmkinshiligi chega-
rasidan tashtsarida bulgan process hám ob'ektler bas-
kdrilmaydigan xdsoblanadi. Tuwrısıda, «boshtsariluv»
hám «boshtsarilmaslik» mutlok, túsinikler emes. Real
ómirde tsisman boshtsariladngan, belgilengen dárejede
hám belgilengen náwbette, kdnday bolıp tabıladı shegaraǵa shekem bas-
tsarilaligan mámilede bulishga turri keledi. Áyne
waqıtta búgin boshtsarilmaydigan processler hám ob'ekt­
lar erteń, eger insan olardı boshtsarish quralları
hám usılların uzlashtirsa boshtsariladigan bulishi xam
múmkin. Házishe kisiler ob-xavoni, itslimni bas-
tsara almaydılar, biraq bul yunalishda il k tsadamlar
tsuyila baslandı.
Shártli belgilengen dárejede átirap -ortalıqtı bas-
tsarilmaydigan Tábiyaat hám boshtsariladigan Itstisodi-
yotga ajıratıw múmkin, zamanagóy insan kup rok; ke-
yingisining bir tsismi bulib tsolmotsda. Bunda Itsgi-
sodiyot suzi keń mániste túsiniledi, ol nafatsat islep
chitsarish, finansni, bálki social ortalıqtı xam uz
ishine aladı, bul kisiler urtasidagi munasábetler-
dıń pútkil túrli-tumanlıǵına tartsaladi.
Kisiler tárepinen ámelge asırilatuǵın boshtsaruv
itsgisodiy hám xatgo, filosofiyalıq mániste xdm áne sonday
kurinadi, tsabul tsilinadi. Biraq boshtsaruvga jáne de umu-
miyrots tsarash múmkin, oǵan kura boshkdrish múmkinshiligiya­
ti, xutsutsi, kórkem ónerine fatsat insanlarǵana iye bulmaydi.
Insan tiri hám jansız tábiyaat xayda uzi tárepi­
den jaratılǵan ekilemshi, jasalma tábiyaattıń kupgi-
na ob'ektlerin boshtsaradi. Insan uzga kisilerdi
xam, olardıń xatti-háreketlerin xam yunaltirib.
qadaǵalaw tsilib, boshtsaradi. Usı waqıtta biz boshtsa-
ruv hám Uz-Uzını boshtsarishning kup sanlı processla-
ri guvoxi bulamizki, olarda ob'ektler hám process-
larga boshtsaruvchi tásirinler kisiler tárepinen ish­
erin chitsilmaydi. Xayvon hám kish i organizminde
denediń belgilengen háreketi avtomatikalıq túrde
ustap turıladı, tson otsimi tártiplestiriledi. Yamasa v voy i
xayvonlar padasını ádetde jetekshi (serke) boshtsara-
di. Mashina hám mexanizmlerdi boshkdrishni bolsa as-
baplar ámelge asıradı. Bunday jaǵdaylarda kisilerYamasa ulıwma boshkdrmaydilar, yamasa avtomatikalıq boshkd-
rish ushın ásbaplar jaratıp, boshkaruvga qurallı alo-
kdga iye boladılar.
Usınıń menen birge, boshtsaruv gúzetiletuǵın barlıq
processlerde olardıń tábiyaatı hám boshk, aruvchi ta'si-
rining dáregi retinde insannıń qatnasıwı -
den k, at'i názer, boshk, aruvning barlıq formaları, tur-
lariga tán kdnday bolıp tabıladı ulıwmalıq bar. Boshkdruv-
dıń qálegen sistemasında boshkdruv sub'ekti, boshk;aruv
ob'ekti, bosh^ariluvchi tásir, teris alok, a sıyaqlı
onıń ajıralmaytuǵın strukturalıq kdesmlari, elementleri b^la-
di. Olar boshk, aruvning birden-bir hám, usı waqıtta, ulıwma
formasın tashkil kdladi.
XX asirde mustakdp yunalish qáliplesti. Boshkdruv-
dıń iktisodiy, social, biologiyalıq, texnikalıq sistema -
lari, ob'ektlerine tán universal process retinde
tariyplovchi ulıwma principlerıni urǵanıw onıń
predmeti bulib k, aldı. Tiri hám jansız tábiyaatda, tex­
nika hám iktisodiyotda bunıń ulıwma k, onuniyatlarini
urǵanu'chi pán kibernetika degen atdı aldı. Kiber-
netikaning predmeti iktisodiyotdagi boshkdruvni urga-
nuvchi tarmaq ; bulgan «ik^isodiy kibernetika» atı
menen ataqlı. Kibernetikaning payda bolıwı hám
rawajlanıwına mash^ur amerikalıq alım Norbet Vi­
ner júdá katga \issa kushgan, onı «kibernetikaning
atası» dep biykarǵa aytıwmaydı. Sonısı kdzgausi, «ki­
bernetika» termini (greksheden awdarma kdlinganda,
«rulni boshkaruvchi» mánisin biddiradi), ilimiy dane-
beyimge 1948 jılda N. Vinerning «Kibernetika» ki-
tobi baspa kdlingandan keyin kiritilgen bulsa *am,
odan birinshi ret ullı fizikalıq alım Amper mámleket
boshk^ruvini belgilew ushın paydalanǵan.
Kibernetika goyalarining ónimliligi anik, b^lsa-
de, sonı esten chitsarmaslik kerek, x, agto N. Viner­
dıń ^zi \am iktisodiyotda texnikalıq hám biologiyalıq kiber­
netika principlerı, kridalarınan paydalanıw im-
koniyatlari sheklengenligi xdkdda ogoxdantirgandi.
Kibernetika boshk, ariladigan sistema iskerlik yuri-
tisiniń eń ulıwma modeli kurinishidagi boshtsd-
ruvning birden-bir tiykarǵı sızılması \akddagi kridadan ke-
lib gepardli, onıń tiykarǵı elementleri boshkrruvning
qálegen sistemaları, formaları hám túrleri ushın namu-
sortıy bolıp tabıladı (1. 3-súwret).Boshkariluvchi sistemalar jumıs alıp barıwdıń umu-
miy sızılmasına muvofik, boshkaruv sub'ekti, yaǵnıy
boshkaruv pútkil sistemasınıń aktiv kismi signallar,
buyruklar kurinishidagi boshkaruvchi tásirinlerdi jumıs-
erin chikali, olar sub'ektke salıstırǵanda sistemanıń tómen,
ijroiya kismini kórinetuǵın kiluvchi boshkaruv ob'ektine
(sızılmada shártli túrde bitga ob'ekt berilgen, ádetde
bular bir neshe boladı ) kelip túsedi. Boshkaruv ob'ekt-
lari boshkaruv tásirinlerin uziga kzbul kilib, uz
\olati hám x, arakat tárizin olarǵa boshkaruvchi tásir
kurinishida berilgen hám alınǵan kursatmaga maslaw -
tiradi. Ob'ekttiń boshkaruvchi signal ǵa juwabı \akdaa
sub'ekt teris aloka kanalı orkeli, bul kanal buyi-
cha ob'ekttiń juwap xdrakatlari, xulki kakidagi ax-
barotlarni alǵannan keyingine bilip aladı. Teris aloka ka­
nali orkali alınǵan informaciyalar hám boshkaruv shártla-
ri, maksadlari xdmda wazıypaları uzgarishiga kura,
boshkaruv sub'ekti jańa boshkaruvchi tásirinlerdi jumıs-
erin chikadi hám olardı ob'ektke tapsıradı.
Sub'ekt hám olkáraınan boshkariladigan ob'ektler
uzaro ^arakatida boshtsariluvchi sistemanı tashkil kila-
di, ol geyde boshkaruvchi sistema dep atalıwshı boshkd-
ruvchi kismni hám sub'ekt boshkaradigan ob'ektler kuri­
nishidagi boshkariluvchi kismni uz ishine aladı. Bas-
kariluvchi kiem ádetde kulflangan, jabılǵan bulmaydi,
kerisinshe uzi iskerlik júrgizeip atırǵan sharayatlarda tashki
mu\it menen uzaro yakindan x, amkorlik kiluvchi ochik
sistemadan ibarat boladı. Atap aytqanda, tashki mukit bosh­
karuv sub'ektine, mısalı, oǵan tashkdridan kelip tu-
shuvchi informaciyalar kurinishida tásir kursatadi, ol chiz­
mada «kirish» dep belgilengen. Boshkaruv ob'ekta bolsa Onıń chitsishiga kelip tushuvchi Uz iskerligi ma\sulo-
tini jaratılıwma tsaratilgan.
Boshtsaruvda vujudga keliwshi ayırım uziga tán vazi-
yatlarni kurib chikamiz.
Eger boshkaruv sub'ektiniń wazıypası ob'ekttiń
belgilengen barkzror xrlatini kullab-kuvvatlash, bul
nolatidan chitsishiga tus^nlik etiw bulsa, ol jaǵdayda bun­
day jaǵday gomeostazis dep ataladı. Munitning ximiya -
viy quramın, onıń xdrakatini, boshkaruv menen
támiyinleniwish* mudami támiyinlew kupgina biologiyalıq
sistemalarda, tiri organizmlerde \amda islep chitsa-
rishda paydalaniletuǵın fizikalıq-ximiyalıq texnologiya -
larda baqlanadı.
Kupgina lollarda boshtsaruvchi tásirinlerdiń vazi­
fasi boshkaruv ob'ektin sub'ekt tárepinen beril-
gan narakatlarning belgilengen programmasına ámel tsilish-
de boladı. Boshkaruv ob'ekti teris aloka kanalı
buyicha belgilengen kursatmadan e^gimoliy shetke chi-
kishlar \akdda informaciya aladı hám bunday shetke chikish-
larni jónge salıw etiwshi boshtsaruvchi tásirinlerdi ish­
erin chikddi. Bunday boshkaruv shetke chitsishlar buyicha
boshtsaruv dep ataladı.
Shetga chitsishlar buyicha boshtsaruvga yatsinrots vazi-
yatli boshkaruv ızǵar ámeldegi, ol sonnan ibarat boladı -
ki, boshkaruv sub'ekti boshtsaruvchi tásirdi boshtsa-
riladigan sistema iskerlik júrgizetuǵın munitda (yaǵnıy,
tashki ortalıq dep atalatuǵın ortalıqta ) vujudga ke-
ladigan jaǵdayǵa kura qáliplestiredi.
Jetkilikli bulmagan \isob-kitap, kúshsiz reakciya yamasa
boshtsaruv sub'ekti tárepinen teris al o ka kanalı
buyicha alınǵan informaciyalardı ápiwayıǵana názerge il-
maslik real sharayatlardan ajralıp kolgan «kat'iy
boshkaruvni» tariyplaydi. Kupincha bunday boshkaruv
kabinet usılında, ra\barlarning uzlari kabul kilgan
karorlar nátiyjeleri hám okibatlarini tusinip jetiw-
ni istamaganliklarida kórinetuǵın boladı. Kdt'iy, bir
táreplama boshkaruv teris aloka kanalları patas -
langan, ob'ekttiń real tsolati hám nulki xdkidagi ax-
barotlar buzılǵan yeki teris aloka ulıwma júk bulgan
jaǵdaylarda ámeldegi boladı. Bul jaǵdayǵa oraylıq
qizdırıw sistemasınıń boshkaruvi yaktsol mısal bulib
xızmet tsilishi múmkin, bunda sistemanı belgilengen
rejimge baylanıstıratuǵın yamasa ońlawshı shaxe (boshkaruv sub'ek-Teris alok, a kanalları buyicha isitilayotgan bi-
nolarda \arorat mikdori x, akddagi informaciyanı almaydı
hám táwekeline ^arakat k, iladi.
Royatda «yumshots» boshtsaruvda bolsa kerisinshe kurinish
baqlanadı, ol jaǵdayda ra. \bar teris alok^ningishonchli xdra-
kat kiluvchi kanalları sebepli boshkaruv ob'ektiniń
\olati jáne onıń boshtsaruvchi tásirge juwabınan jaqsı
xabarlı, biraq isleytuǵın boshk, aruv k, arorlarini islep
chitstsshga, k^llashgayoki «e^ukminiugkazishga* kodir emes.
Bunday jaǵday Krilovning pıshıq hám aspaz \akddagi
tımsalında júdá xam Grinli bayan kdlingan, ol jaǵdayda pıshıq
aspazdıń j^jasini ugirlaydi hám xujayinining k$? z
aldında jeb tugatadi. Aspaz pıshıqtı uyaltiradi, bunday
tsilinmaslikka urınadı, a^mo ol kúshsiz boshk, aruv ta'-
sırları sebepli maksadiga yetolmaydi. Teris alokd
kanalı isleydi. boshtsaruv kanalı bolsa tiykarınan islemey-
di. Kibernetika hám ik, tisodiyotda bunday jaǵday boshka-
rilishning yukotilishi retinde tariyplanadi.
Itstisodiyot boshkaruvida, sub'ekt hám ob'ektla-
ri, boshkaruvchi tásirinler túrleri hám teris alok, a
kanallarınıń kútá úlken hár túrliligi bar.
Ikgisodiyotda boshtsaruv sub'ektleri retinde ádet-
de mámlekettiń tsonun chitsaruvchi, ijroiya, ^ukuk^y ido­
ralari, boshtsaruvning so. \aviy, ^ududiy, shólkemlik
keńseleri, iktisodiy ob'ektlerdiń múlk iyeleri,
kárxanalar, shólkemlerdiń boshtsaruv keńseleri,
xujalik ra\barlari, túrli dárejeler degi menejerler
katnashadi.
Boshkdruv ob'ektleri — bul, ja\on itstisodiyoti,
mámleket, onıń mintatsalari, aymaqlarınıń itstiso-
diyoti, so\alar, kárxanalar iktisodiyoti, itstisodiy
resurslar hám me\nat quralları kurinishidagi islep
chitsarish faktorları, me\natning uzi, me^nat jámáátla-
ri, xızmetkerler, pán-texnika hám informaciya salo^iyati mo-
liyalarini uz ishine aladı.
Boshkdruvchi tásirinler, krnunlar, húkimler, krnun-
astı normativ ^ujjatlar, mámleket programmaları, direktiv
keńselerdiń tsarorlari, kárxanalar, shólkemler hám
mákemeler ámeliy jobaları, programmalıq tsoidalar,
y^ritsnomalar, normalar, xujalik ra. \barlari hám ik^gi-
sodiy ob'ektler, múlk iyeleriniń buyruk^ari, far-
moyishlari, kursatmalari, materiallıq hám ruwxıy rag-
batlarida kórinetuǵın boladı.Teris alotsalar — bul, boshkaruv ob'ekti ústinen
boshkaruv sub'ekti hám ol kepillik bergen shaxslar tóbeo-
nidan tikkeley baqlawlar hám qadaǵalaw k, ilishlar na-
tijalari, lekciyalar, xabarlar, xızmetkerlerdiń uz fa-
oliyatlari \akidagi x^sobotlari, statistikalıq hám buxgal­
teriya kisobotlari, xujalik iskerligi analizi- dıń
juwmaqları, \isob hám qadaǵalaw materialların Uz ishine
aladı. Teris aloka kanalı gúzek menen baqlaw, tap-
vushli xabar, elektr signalı, xabarlar, lekciyalar,
jazba \isobotlar kurinishida boladı. Mısalı, ol uchuv-
chi ushın — ásbaplardıń kursatkichi, avtomobil *ay-
dawkessi ushın — kuzda gúzetiletuǵın informaciyalar, te­
lefon kungirok, kiluvchi ushın — chakirilayotgan abo-
nentning juwap signalı, tsrdagog ushın — ukuvchining
qadaǵalaw sorawına juwabı, jumıslar ósik, barlıǵı ushın — ij-
rochining \isoboti hám jeke baqlaw, mámleket ámel-
dári ushın — Uz kUl astındaǵı shólkem hám shaxslar
iskerligi \akidagi maǵlıwmatlar bolıp esaplanadı.
Kibernetik principler hám ik;tisodiyotni boshk, a-
rishning ulıwmalıǵı taǵı bir munasábette kurinadi.
Kibernetikada kabul kilingan zárúrli hár túrli-
liklar principine kura, boshkaruv sub'ekti \arakat-
lari, tariypleri, qásiyetleri, usıllarınıń túrli-
rayonlıqları boshkaruv ob'ektinikiga Karaganda
yukorirok bulishi kerek. Ápiwayırok kilib aytqanda,
boshkaruv sub'ekti boshkaruv ob'ektine salıstırǵanda tar-
kiban quramalırok kurilgan, ol shólkemlestiriw, ámeliy
karakat etiwdiń yukorirok dárejesine iye bulishi
kerek. Ra\bar boshkaruv ob'ekti ^aknda Uzi ra\barlik
etetuǵın shaxslar, atqarıwshılarǵa salıstırǵanda kuprok bi-
limlar sheńberi hám oyda sawlelendiriwine iye bulishi kerek. Af-
suski, iktisodiyotda zárúrli hár túrlilik tamoyi­
liga kamma vakt \am ámel kilinmaydi. 4
Hám, nix, ayat, kibernetika hám ikgisodiyotni boshka-
rishga doyr taǵı bir ulıwmalıq \akdda. Kibernetika
hám informaciyalar teoriyası boshkaruv \akdda sistema en-
tropiyasini tómenletiw usılı retindegi oyda sawlelendiriw-
den kelip chikadi. Entropiya — bul sistemanıń tártipke
solinishi, tashkil kilinishi dárejesin tariyplovchi
ózgeshelik bolıp tabıladı. Entropiya kancha tómen bulsa, tashkil etiw
dárejesi sonshalıq yukori boladı. Termodinamika
konunlariga kura, boshkaruv júk bulganda ajratil-
gan, yopik sistemanıń entropiyası asadı, sistema tar-Kiblashuvini tártipke solinishini yukotadi, energe­
tik salo\iyatga iye bulmagan birdey massaǵa aylanadı.
Tiri tábiyaat daǵı boshtsaruv tiri organizmlerge
entropiyanı tómenletiw, bunıń menen ómiriy processler-
ni tashkil etiw hám ulimga, intsirozga, untaqǵa ay-
lanishga tsarshi turıw ortsali uzınıń energetikalıq,
\ayotiy tsobiliyatini asırıwǵa múmkinshilik beredi. Sonı
tasdiklash ushın barlıq tiykarlar bar, ikgisodiyotni
boshtsarish uz mo\iyati buyicha itstisodiy sistemanıń
entropiyasın, onıń energetikalıq múmkinshiliklerin pa-
saytirishga, rawajlanıw dárekleriniń bostirili-
shiga, átirap ortalıqımız hár túrlilik dárejesiniń
azayıwına alıp keliwshi entropiyanıń qáwipli usi-
shini jónge salıw k, ilishga yunaltirilgan. Ápiwayırots,
tsilib aytqanda, boshtsaruv uzınıń entropiyaǵa karshi
ózgesheligi, entropiyanı kemeytiw múmkinshiliklern tu-
faylı sistemalardıń buzipishiga, degradatsiyaga k, ar-
shilik tsiladi.
Barlıq ulıwma jixatlarga kura xam kibernetika hám
«boshtsaruv* túsinikleri birdey emes. Kibernetika,
akademikalıq V. M. Glushkovning tariypi buyicha, murak-
kab boshtsaruvchi sistemalar daǵı informaciyalardı tupten
uzgarishning ulıwma tsonuniyati xatsidagi fan bolıp tabıladı. Bas-
tsaruv nafatsat boshtsaruvchi tásirinler hám teris alo-
tsaning informaciyası tábiyaatın urǵanadı, bálki ol jaǵdayda hasa -
siy itibar boshkaruvning ob'ektleri hám sub'ektla-
riga, bas karuvchn tásirinlerdiń sh akllani sh
mexanizmlerine, olardıń boshtsaruv ob'ektine tásir
kdlish usılları hám nátiyjelerine tsaratilgan. Kiberne­
tika Uz tiykarına kura fizikalıq hám matematikalıq pán bulgani
ushın sap informaciyalı processler menen, yaǵnıy informaciya­
larni uzatıw, islep chitsish, satslash, mivdorini
uzgartirish, informaciyalardan avtomatikalıq tártipke salıw
sistemalarında paydalanıw menen tsizikdtsi. Sol sebepli,
ikl'isodiyotni bas-tsarishda boshtsaruvchi informaciyalardı
itstisodiy satsdashga, adamlardıń boshkrruvchi karor-
larni islep chitsaruvchi hám atqarıw etiwshi shaxslar sifa-
tidagi roliga, boshtsaruv járdeminde itstisodiy sistema -
ni yunaltirish hám uzgartirish múmkinshiliklerine xam
a. \amiyat beriledi.