1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
333
şəklə gətirən sazın kök və pərdələri, onun özünəməxsus ahəng qanunudur. Tarixən muğam öz yolu, aşıq sənəti isə öz yolu ilə inkişaflarını davam etdirirlər. Muğamın 7 əsas ladı (kökü) olduğu kimi, sazın da 6 musiqi kökü vardır. Muğamın “Rast”, “Şur”, “Segah”, “Şüştər”, “Cahar- gah”, “Bayatı-Şiraz”, “Humayun” ladları vardır. 1
Aşıq musiqisinin də 6 musiqi kökü vardır. 1. Şah pərdə kökü, 2. Şah pərdənin Misri kökü, 3. Çoban bayatısı kökü, 4. Ayaq divani kökü, 5. Urfani kökü, 6.Dilqəmi kökü. Ü.Hacıbəyov muğam ladlarının və saz musiqi
köklərinin melodik
məzmununu açmaq üçün gərəkli açar vermişdir. O yazır: “Rast” dinləyicidə mərdlik və gümrahlıq hissi, “Şur” şən, lirik əhvali-ruhiyyə, “Se- gah” məhəbbət hissi, “Şüştər” dərin kədər, “Cahargah” həyəcan və ehtiras, “Humayun” isə “Şüştər”ə nisbətən daha dərin kədər hissi oyadır.
2
Muğam adları ilə saz köklərini müqayisə etdikdə bir çox məsələlər aydınlaşacaq, ona
1 Üzeyir Hacıbəyov. Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları. AEA Nəşriyyatı, Bakı, 1950, səh 10 2 Üzeyir Hacıbəyov. Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları. AEA Nəşriyyatı, Bakı, 1950, səh 13
334
görə ki, bunların hər ikisi eyni qaynağa bağlıdır. Muğam da, aşıq musiqisi də bir xalqın – Azərbaycan xalqının varlığından doğmuşdur. “Şəhriyar” (XVII-XVIII əsrlər) dasta- nında deyilir: “Şəhriyar Bağban küçələrinə daxil olanda sazı qoburundan çıxarıb kök edib, sinəsinə basıb, gah “Şahnaz”, gah “Rast”, gah “Novruzi-Ərəbi” və sair nəğmə- lərdən oxuya-oxuya gəlib Ozan küçələrindən şəhərə girib”. 1
Bu qeyddə iki maraqlı fakt diqqəti cəlb edir. Birincisi, saz havalarının XVII-XVIII əsrlərdə muğam adları ilə təqdim olunması, ikincisi, “Qayideyi-təsnif” 2
ifadəsinin işlədilməsidir. Şəhriyarın adını çəkdiyi muğamların arasında aşıq qoşmalarının oxunması da nəzərdən qaçmamalıdır. Məhz saz havasının bir qayda olaraq yazılan “Şəhriyar” dastanı Borçalı, Gəncə, Girdiman arasında cərəyan edir. Aşıq Əsədin tərcümeyi-halını qələmə alan Vəli Xuluflu orada maraqlı və elmi əhəmiyyəti olan bir məlumat verir: “Aşıq Əsəd saz çalmaqda birinci ustadır. Sazda
1 “Şəhriyar” dastanı. Məhəmməd. Bakı, Yazıçı, 1989, səh 89 2 Yenə orada, səh 89
335
çalınan 24 havanın (muğamatın) hamısından xəbərdardır. 3
və dütar havalarına məqam deyirlər. 4 İndi Güney Azərbaycanda saz havasına ahəng, Borçalıda isə qayda deyilir. Musiqiçilər deyirlər ki, “Cahargah” muğamın anasıdır. “Bayatı-Şiraz” toyu olan bəzəkli gəlindir. Bunlar da səsin yaratdığı möcüzələridir. Biz bununla onu demək istəyirik ki, hər musiqi, muğam, aşıq havası, rənglər, səs melodiyaları xalqın səsidir. Xalqın qəlbindən qopan nidalardır. Biz bu tarixi səs yadigarlarını göz bəbəyi kimi qorumalı və çalışmalıyıq ki, bu nadir xalq incilərinə kimsə sahib çıxmasın. “Sarı gəlin” bizimdir, onu bizim xalqımız yaratmış, bizim olaraq da qalmalıdır. Bu nadir inciləri babalarımız, nənələrimiz bizə yadigar qoyub getmişlər. Onları göz bəbəyi kimi qorumaq, yaşatmaq bizim övladlıq borcumuz, hər şeydən əvvəl, vətəndaşlıq borcumuzdur. Bunları sevməyən, sevə-sevə yaşatmayan həqiqi
vətəndaş, vətən
qoruyucusu,
3 Koroğlu. V.Xuluflu. Bakı, 1999, səh 176 4 Sədnik Paşayev. “Türk ozan-aşıq sənətinin əski və çağdaş durumu, ipək yolu uluslararasl xalq ədəbiyyatı simpozium materialları”, Temmuz, 1993, Ankara, səh 1-7
336
vətənpərvər ola bilməz. Hər səsdə, hər musiqi havasında bir sənətkarın həyatı, bir zamanın tarixi yaşayır. Eləcə də, “Baş divani” və “Ayaq divani” kimi saz havalarında böyük bir tarixi keçmişimizi özündə təcəssüm etdirir. Bunlar Çaldıran müharibəsi günlərində yaranmışdır. “Ayaq divani”yə “Osmanlı divanisi” ona görə deyilir ki, hava Osmanlı torpağında Qurbani tərəfindən yaradılmışdır. “Meydan divanisi” ona görə adlanır ki, bu hava qalib gəlmiş Osmanlı dövləti qarşısında məğlub olmuş Səfəvilərə meydan oxuyur, “Cəngi” havası çalır. “Gövhəri”dir ona görə ki, sonralar həmin
havanı türk aşıq-şairi Gövhərin sözləri ilə oxumuşlar. “Şər Xətai” pərdəsi şah adı daşıdığı üçün, o günlərin vəziyyətinə uyğun olaraq qəmli səslənir. Sultanı şahdan ayaqda tutulsa da, onun pərdəsi ayaqda bağlansa da, onun qalib vəziyyətinə uyğun olaraq özündə mübarizlik, qəhrəmanlıq ruhu yaşadır. Görürsünüzmü, hər bir muğam və saz havasının özünəməxsus tərcümeyi-halı vardır. Hər bir saz havasında müəyyən bir sənətkarın, tarixi hadisənin ömrünün bir parçası, tarixi yaşayır.
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|