42
19. Azərbaycanda Ərəb Xilafəti dövründə mülkiyyəti formaları, vergilər.
Ərəblərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda torpaq üzərində mülkiyyətin
beş forması mövcud idi. Feodal torpaq mülkiyyətinin əsas növlərindən biri dövlət
torpaqları idi. Belə torpaqlar divan və ya xəlifə torpağı adlanırdı. Varisi ölən
şəxslərin, əməllərinə görə vəzifəsindən qovulan məmurların torpağı divan
torpağına qatılırdı. Geniş yayılmış torpaq mülkiyyəti formalarından biri iqta idi.
İqtanın iki forması mövcud idi. Onlardan biri bağışlanan iqta idi ki, o, sahibinin
şəxsi mülkiyyətinə çevrilə bilir və nəsildən-nəslə keçirdi. Bağışlanan (xüsusi) iqta
şairlərə və xüsusi istedadlı şəxlərə və dövlət qarşısında böyük xidməti olan
adamlara verilirdi. İqtanın formalarından biri də icarə edilən iqta idi ki, onu
hərbiçilərə verirdilər. Bu cür torpaqlar irsən keçə bilməz, lazım gəldikdə isə geri
alına bilərdı. Azərbaycanda yerli feodalların irsi mülkiyyətində olan torpaq
mülkləri qalmaqda idi. Ərəb mənbələrində belə torpaqlar mülk, onun sahibi isə
malik adlanırdı. Torpaq üzərindəki mülkiyyət formalarından biri vəqf torpaqları
idi. Bu torpaqlar Məkkə və Mədinə kimi müqəddəs şəhərlər üçün, din uğrunda
mübarizlər və şəhidlər üçün nəzərdə tutulurdu. Həmin torpaqlarda məscidlər və
müqəddəslərin şərəfinə türbələr tikilirdi.Vəqf torpaqları müsəlman dini idarələrinin
ixtiyarında idi. “Allahın mülkiyyəti” hesab edilən vəqf torpağı icarəyə verilsə də,
onu nə satmaq, nə almaq, nə də xüsusi mülkiyyətə keçirmək olmazdı. İcarəyə
verilmiş vəqf torpağı üç il əkilməyib istifadəsiz qalsa torpaq həmin adamın əlindən
geri alınırdı. Torpaq mülkiyyəti formalarından biri də icma torpaqları idi.
Kəndlərdə əhaliyə məxsus əkin yerləri, biçənəklər, otlaqlar, meşələr, qəbistanlıqlar
və s. icma torpaqlarına daxil idi.
Ərəblər başqa məsələlərdə olduğu kimi, Sasanilərin vergi qaydasını bəzi
dəyişikliklər etməklə qüvvədə saxladılar. Əməvilər sülaləsinə qədər birinci dörd
xəlifəinin dövründə vergilər xeyli yüngül idi. Həmdə Sasanilərdən fərqli olaraq
43
vergini tək-tək şəxslərdən deyil, bütün ölkədən alırdılar. Azərbaycanda əhalinin bir
qismi xristian olduğundan xəlifənin xəzinəsinə iki adda vergi: xərac və cizyə
verilirdi. Müsəlmanlar cizyə vergisindən azad idilər. Xristianları itaətdə
saxlamaqda xilafətə kömək etdiklərinə görə keşişlər və kilsə vergidən azad edilir
və dövlət tərəfindən himayə olunurdu. Dördüncü xəlifə Əli ibn Əbu Talib
vergilərin tonlanmasına dair ədalətli göstəriş verərək, əsas diqqəti xəracı yığmağa
deyil, torpağı səmərəli şəkildə əkib-becərməyə yönəldirdi. Əməvilər sülaləsindən
xəlifə Hişamın dövründə vergilərin alınması qaydasında dəyişiklik edildi. Onun
göstərişi ilə 725-ci ildə Azərbaycanda əhali, mal-qara, torpaq siyahıya alındı,
vaxtilə ləğv edilmiş bəzi vergilər bərpa edildi. Bir sıra yeni - sənət məmulatı,
kəbin kağızı və s. adda vergilər tətbiq olundu. Hətta rahiblərdən cizyə vergisi
alındı, onun məbləği artırıldı. Abbasilərin dövründə (750-1258) vergi qaydasında
yeni dəyişiklik edildi. Torpağın əkilib-əkilməməsindən asılı olmayaraq vergi
alınmağa başlandı. Xəlifə Mehdi vergiləri bir qədər yüngülləşdirdi. Verginin
miqdarı suvarma texnikasından asılı olaraq məhsulun dörddə birindən yarısına
qədər müəyyən edildi. Qəddarlığı ilə bütün xəlifələrdən seçilən Harun-ər-Rəşidin
dövründə (786-809) vergilər yenidən artırıldı. Azərbaycanın cənub hissəindən ildə
4 milyon dirhəm, Muğandan 300 min dirhəm vergi alınırdı. Zimmilər (xristianlar)
daha çox vergi verirdilər. Vergilər təkcə xəracdan və cizyədən ibarət deyildi.
İnsanın mənfəətləndiyi bütün sahələrdən, müharibə zamanı əldə edilən hərbi
qənimətlərdən, əsirlərdən, daşına bilən əmlakdan xüms (beşdə bir) deyilən vergi
alınırdı. Bundan başqa, mal-qaradan, əkin və meyvədən, qızıl və gümüşdən zəkat
(sədəqə) vergisi alınırdı. Zəkat ruhanilərin, yetimlərin, şikəstlərin və əlacsızların
ehtiyacına sərf olunurdu.
44
20. Azərbaycanda Ərəb xilafətinə qarşı milli-azadlıq mübarizəsi.
Xürrəmilər hərəkatı
Xilafətin soyğunçu vergi siyasəti və məmurların özbaşınalığı, dəhşətli
istismar və hüquqsuzluq, yerli feodalların mülklərinin və imtiyazlarının
məhdudlaşdırılması, güclü ərəbləşdirmə siyasəti və başqa səbəblər əhalinin
vəziyyətini ağırlaşdırmaqla yanaşı, ümumxalq qəzəbini coşdurdu.
748-ci ildə Beyləqanda başlanmış üsyan tezliklə digər vilayətləri, xüsusilə
Bərdəni və Ərdəbili əhatə etdi. Beyləqandakı üsyana yerli hökmdar Var ibn Səfvan
başçılıq edirdi. Üsyançılar ərəblərin burada olan hərbi dəstələrini qılıncdan keçirib
əmiri əsir aldılar və bütün məhbusları azad etdilər. Bu qələbədən sonra onlar Bərdə
üsyançılarının köməyinə getdilər. Bərdədəki ərəb əmiri Asim ibn Yezidin
qoşunlarını məğlub edib, özünü də öldürdülər. Əsarətə alınmış xalqların təzyiqi və
ərəb cəmiyyəti daxilində mübarizənin kəskinlənməsi nəticəsində Əməvilər
sülaləsinin 89 illik hakimyyətinə 750-ci ildə son qoyuldu. Hakimiyyətə Abbasilər
keçdi.
Azərbaycanda azadlıq mübarizəsinin parlaq səhifələrindən biri ərəb
Xilafətinə qarşı 60 ildən artıq davam etmiş xürrəmilər hərəkatıdır. Onların şüarı
torpağı və digər istehsal vasitələrini xalqın ixtiyarına verməkdən, kəndliləri və
sənətkarları feodalların və digər hakim təbəqənin asılılığından azad etməkdən
ibarət idi. Azərbaycanın istiqlaliyyətini bərpa etmək, onu yadellilərin tapdağından
qurtarmaq xürrəmilərin əsas idealı idi. Xürrəmilər hərəkatı erkən orta əsrlər
dövründə Şərqdə islam dini, feodal zülmü və ən başlıcası ərəb əsarətinə qarşı
çevrilmiş güclü xalq hərəkatı idi. Məzdəkilərin və xürrəmilərin atəşpərəst olması
haqqında orta əsr müəlliflərinin əksəriyyətinin fikri yekdildir. Ona görə də
akademik Z.Bünyadov “xürrəm” sözünü pəhləvi dilində “xür”-od və “xvar”-Günəş
anlamında mənalandırmışdır. Xürrəmilərin ərəblərə qarşı azadlıq mübarizəsi 61 il
davam etmişdir. Onun üçdə iki hissəsini Babəkə qədərki dövr təşkil edir ki, onun
Dostları ilə paylaş: |