51
etdi. Şəddadilərin bütün ərazisi ələ keçirildi. Sultan Məlikşah Gəncə əmirinin
ixtiyarına 48 min nəfərlik qoşun verdi. Şəddadilər dövləti feodal monarxiya tipli
dövlət idi. Burada dövlətin başçısı mülki və hərbi hakim idi. Məmurlardan biri
sarayı idarə edən hacib idi. Vilayətləri isə əmirin təyin etdiyi naiblər idarə
edirdilər. bir qayda olaraq naiblər şahzadələrdən və ya sülalə üzvlərindən ibarət
olurdu. Mənbələrin məlumatında bildirilir ki, Şəddadilərin daimi nizami ordusunun
sayı 150 min nəfərə çatırdı.
X əsrin ortalarında və ikinci yarısında Əhər (Qaradağ) hakimi Əbülheyca
Rəvvadi Salarilər dövlətinin tərkibində ona xərac verən feodallardan idi. 981-ci
ildə Salari İbrahimə tabe olmayıb onunla mübarizə apararaq hakimiyyəti ələ
kecirmiş və Rəvvadilər dövlətinin əsasını qoymuşdur. Dövlətin paytaxtı
Ərdəbildən Təbrizə köcürüldü. Dövlətin ərazisi əsasən indiki İran Azərbaycanının
ərazisini əhatə edirdi. Rəvvadilər 987-ci ildə Ərmənyyəni özünə tabe etdi. Xoy və
Urmu feodalları da onun hakimiyyəti altına kecdi. Əbu Mənsur Vəhsudanın
dövründə (1020-1059) mərkəzi hakimiyyət daha da möhkəmləndi. 1042-ci ildə
Təbrizdə güclü zəlzələ şəhəri dağıtdı. Mənbələrin məlumatına görə, zəlzələ
nəticəsində bir çox binalar və qalalar dağıldı, 40 mindən artıq adam tələf oldu,
şəhərin müdafiə qabiliyyəti zəiflədi. Şəhərin ətrafındakı qala hasarları
dağıldığından Rəvvadi Vəhsudan Təbrizi tərk edib başqa qalaya köçdü. Şəhərin
bərpa işləri başa çatdırılmamış Toğrul bəyin başçılıq etdiyi səlcuq türkləri Təbrizə
hücum etdilər. hücuma hazır olmayan Vəhsudan müqavimət göstərə bilmədi. Ibn
Əl Əsrinin yazdığına görə “Səlcuq hakimi Toğrul bəy bir sıra qələbələrdən sonra
1054-cü ildə Təbrizə gəldiyi zaman Rəvvadi hakimi Vəhsudan siyasi hakimiyyəti
əlində saxlamaq məqsədilə səlcuqların vasallığını qəbul etməyə məcbur oldu.
Səlcuq Sultanı Alp Arslanın dövründə(1063-1072) Rəvvadilərin daxili
müstəqilliyi ləğv edildi və 1065-ci ildə Təbrizə Səlcuq əmiri təyin edildi. Süqut
etməsinə baxmayaraq bir əsrə qədər mövcud olmuş Rəvvadilər dövləti ölkənin
iqtisadi, ictimai, siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdı. Bununla da
Rəvvadilər döləti süqut etdi.
52
Rəvvadilər və Saddadilər dövləti Səlcuq hücumları nəticəsində ləğv
edildilər.
23. Azərbaycan Səlcuqilər imperiyasının tərkibində
Azərbaycanın ərazisində XI əsrin ortalarında eyni vaxtda üç müstəqil
dövlətin - Şirvanşahlar, Şəddadilər və Rəvvadilər dövlətinin olması ölkənin iqtisadi
inkişafını ləngitməklə yanaşı, onun müdafiə qüvvəsini də zəiflədirdi. Belə bir
vaxtda Orta Asiya, İran, İraq, Suriya, Misir, Kicik Asiya, Ön Qafqaz xalqları ilə
birlikdə Azərbaycan da Səlcuqların hakimiyyəti altına kecdi.
XI əsrin əvvəllərində oğuzların bir hissəsi Xorasan tərəfdən yaxın Şərq
ölkələrinə, digər hissəsi Xəzərin şimalından keçərək Avropaya və Balkan
yarımadasına yayıldı. Səlcuqlar IX əsrdə Xəzər dənizi ilə Aral gölü arasındakı
ərazıdə yaşayırdılar. Qəznəvilər dövlətinin başçısı Sultan I Mahmud (988-1030)
Səlcuq tayfalarını 1009-cu ildə Xorasan əyalətində yerləşdirdi. Səlcuqlar 1038-ci
ildə Nişapuru ələ kecirdi və Toğrul bəy özünü Sultan elan edərək Səlcuqlar
imperiyasının (1038-1157) əsasını qoydu.
Sultan Toğrul bəy (1038-1063) XI əsrin 50-ci illərinin ortalarında
Azərbaycana daxil oldu. Rəvvadi hakimi Vəhsudan və Şəddadi hakimi Şavur
müqavimət göstərmədən tabe oldular. Toğrul 1055-ci ildə xilafətin paytaxtı
Bağdadı tutdu və siyasi hakimiyyəti ələ kecirdi.
Sultan Alp Arslan (1063-1072) Naxçıvanı ələ kecirdi, 1067-ci ildə Arrana
səfər etdi. 1069-cu ilin yayında Gəncəyə gəldi. Şaddadi hakimi Fəzl qala
qapılarının və xəzınənin açarını ona təqdim etdi. Şirvanşah Fəriburz da Gəncəyə
gələrək ona itaət etdi. Alp Arslan 1070-ci ildə Gəncədən Şəkiyə, oradan
Gürcüstana yürüş etdi. Şirvanşahlar bu dəfə də daxili müstəqilliyi saxlaya bildi.
Səlcuqların uğurlu xarici siyasətindən vahiməyə düşən Bizans imperiyası onların
qərb istiqamətində yürüşünü dayandırmaq məqsədilə böyük hərbi hazırlıqdan sonra
1071-ci ildə Malazgird şəhəri yaxınlığında müharibəyə başladı.
1071-ci ildə Malazgird şəhəri yaxınlığında Səlcuqlar Bizans imperiyasının
ordusunu darmadağın etdi və Kicik Asiyanın xeyli hissəsini ələ kecirdi. Alp
53
Arslanın Azərbaycandan uzaqda olmasından istifadə edən Şəddadi hakimi III
Fəzlun Səlcuqlara xərac vermədi. Məlikşahın dövründə (1072-1092) Səlcuqlar
imperiyası daha da qüdrətləndi. O, 1088-ci ildə Azərbaycana qoşun göndərib
Gəncəni ələ kecirdi və Şəddadilərin sonuncu hakimi Fəzlunu hakimiyyətdən saldı,
oğlu Məhəmmədi Gəncəyə hakim təyin etdi. Bundan sonra sultan Məlikşah
Şirvanşah I Fəriburzu Gəncəyə - öz iqamətgahına dəvət etdi. Burada onu birdəfəlik
70 min dinar bac və hər il 40 min dinar xərac verməyə məcbur etdi. Səlcuqilər
dövləti ön Qafqazda çiçəkləndiyi zaman türk tayfalarının Azərbaycana yeni axını
gücləndi. Onlar burada tezliklə oturaq həyat tərzinə keçdilər və maskunlaşdılar.
Səlcuqilər dövlətinin ilk sultanlarının (Toğrul bəy, Alp Arslan və Məlikşah) həyata
keçirdiyi sosial-iqtisadi və hərbi tədbirlər feodal münasibətlərini daha da
möhkəmləndirdi, sənətkarlığın, ticarətin inkişafına zəmin yaratdı. Lakin səlcuq
dövləti hərbi-feodal xüsusiyyətli dövlət olduğundan hərbi-siyasi birlik iqtisadi
birlikdən güclü idi. Məlikşahın hakimiyyəti imperiyanın çiçəklənməsinin son
mərhələsi oldu. Məlikşahın ölümündən sonra hakimiyyət uğrunda oğlanları
arasında mübarizə başlandı. Börgüyarığın və Məhəmmədin dövründə dövlətin
ərazisi iki yerə parçalandı. Sultan Səncərin dövründə də (1118-1157) dövlət
tənəzzül etdi və bir necə yerə bölündü. O sıradan Girman, Konya, Suriya, İraq
səlcuq sultanlığı və Kiçik Asiyada bir sıra əmirliklər yarandı. Azərbaycan İraq
sultanlığına daxil idi. Səlcuq sultanları formal şəkildə hökmdar sayılırdılar. Əslində
dövləti onların atabəyləri idarə edirdi. Məsələn, İraq sultanlığını 1136-cı ildən
Azərbaycan Atabəyləri Şəmsəddin Eldəniz və onun varisləri idarə edirdi.
Səlcuqilər dövləti türkdilli xalqların hərbi-siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni
inkişafında əhəmiyyətli rol oynadı. Orta əsrlərdəki digər imperiyalar kimi səlcuq
imperiyası da əbədi olmadı. Sultan Məlikşahın ölümündən sonra sülalə üzvləri
arasında hakimiyyət uğrunda mübarizənin kəskinləşməsi dövləti taqətdən saldı.
Azərbaycanda “iqta” sistemi Sasanilərin və ərəblərin hakimiyyəti dövründən
mövcud olsa da, sultan Məlikşahın dövründə daha da genişləndi. Hakim sülalənin
üzvlərinə və iri feodallara “iqta” adı ilə şəhərlər və əyalətlər bağışlanırdı. “İqta”
54
torpağında çalışan kəndlilər vergini “iqta”-nın sahibinə verir və onun tələb etdiyi
əlavə mükəlləfiyyətləri yerinə yetirirdilər.
24. Azərbaycan Atabəylər (Eldəgizlər) dövləti
XII əsrin 20-ci illərində Şirvanşahlar dövləti bərpa olundu. Lakin Arran və
Azərbaycanın Kürdən cənubdakı ərazisi İraqdakı Səlcuq Sultanlarının hakimiyyəti
altında idi. XII əsrin 30-cu illərində Azərbaycan Atabəylər dövləti meydana gəldi.
Bu dövlətin yaradıcısı Şəmsəddin Eldəniz idi. O, Sultan II Toğrulun oğlu Arslan
Şahin Atabəyi idi. Toğrulun ölümündən sonra Sultan Məsud Şəmsəddin Eldənizi
Möminə xatunla evləndirib 1136-cı ildə Arranı iqta şəklində Eldənizə bağışladı.
Eldəniz tədricən bütün Azərbaycana sahib oldu.
Eldənizlər dövlətinin tarixi üç dövrə bölünür: təşəkkül (1136-1160);
çiçəklənmə (1161-1191) və tənəzzül (1191-1225) dövrləri. Eldəniz 1160-cı ildə
Həmədanı ələ kecirdi, Arslan Şahı Sultan taxtında əyləşdirdi, özü isə İraq Səlcuq
dövlətinin böyük atabəyi oldu. Əslində dövləti o idarə edirdi. Oğlanları Cahan
Pəhləvanı Hacib, Qızıl Arslanı baş sərkərdə təyin etdi. Təbriz və Naxçıvan
Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin paytaxtı oldu. Tədricən Rey, Qum, Qəzvin,
Ərdəbil, Marağa, Girman Azərbaycan Atabəylərindən asılı oldu.
Eldənizin dövründə gürcü hakimi ilə düşməncilik münasibətləri hökm
sürmüşdür. Hər iki ölkənin hakimi 60-70-ci illərdə bir-birinin ərazisinə hücumlar
etmişlər. Mənbələrdə qeyd edilir ki, gürcü çarı III Georgi 1161-ci ilin yayında 30
min nəfərlik qoşunla Gəncəyə və Dəbil şəhərinə soxulub oranı qarət etdi. əhalidən
on min nəfər öldürdü və bir o qədər də əsir götürdü. Gürcü hakiminin bu vəhşi
hərəkətinə cavab olaraq Atabəy Eldəniz 1163-cü ilin yanvarında öz vasalları ilə
birlikdə 500 min nəfərlik qoşunla Gürcüstana hücum edərək bir aydan artıq
vuruşdu. Xeyli adam öldürdü və hərbi qənimət ələ keçirdi.
Buna baxmayaraq gürcü çarı 1164 və 1166-cı illərdə Azərbaycana yenidən
hücumlar etmiş, Gəncəyə gəlmiş, qətlə və talana başlamışdı. Eldənizlər hər dəfə
gürcülərin hücumlarını daha ağır zərbələrlə dəf etmişlər.
55
Edənizin ölümündən sonra Sultan III Toğrulun Atabəyi Məhəmməd Cahan
Pəhləvan oldu. O, Azərbaycanın idarə olunmasını qardaşı Qızıl Arslana tapşırdı.
Dövlətin paytaxtı Həmədana köcürüldüyünə görə Təbriz Azərbaycan hakimi Qızıl
Arslanın iqamətgahına çevrildi.
Atabəy Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti (1175-1186) illərində Eldənizlərin
ərazisi daha da genişləndi.
Dövlət iqtisadi və siyasi cəhətdən gücləndi. Gürcü çarı onunla sülh bağladı,
Xarəzmşah dostluq münasibəti saxladı, Misirin və Suriyanın hakimi ilə
mübahisələr sülh yolu ilə həll olundu.
Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra hakimiyyətə Qızıl Arslan kecdi.
Hakimiyyət uğrunda daxili çəkişmələr olsa da qələbə caldı. O, Şirvana hücüm etdi,
Şirvanşah Axistanı Şamaxıdan Bakıya köçməyə məcbur etdi. Gürcüstana yürüş
edib qənimətlə qayıtdı.
Qızıl Arslanın ölümündən sonra hakimiyyət uğrunda daxili çəkişmələr
yenidən başlandı. Atabəy Əbu Bəkrin hakimiyyəti (1191-1210) illərində ölkənin
daxilində feodal ara münasibətləri genişləndi. O, sələflərinin ənənələrini yaşada
bilmədi. Cahan Pəhləvanın qadınları və oğlanları arasında hakimiyyət uğrunda
mübarizə yenidən kəskinləşdi. Eldənizlərin yaratdığı mərkəzi hakimiyyət
parçalandı. Iraq, Rey, Mosul, İsfahan onların asılılığından xilas oldu. Eldənizlərin
əlində ancaq Azərbaycan torpaqları qaldı.
Zəif iradəli Əbu Bəkr 20 illik hakimiyyəti dövründə təmsil etdiyi sülalənin
nüfuzunu zəiflətdi. Mənbələrdə deyildiyi kimi, onu dövlət işlərindən çox şəxsi
istirahəti maraqlandırırdı. Onun dövründə xəzinəyə gələn ümumi gəlir xeyli
azalmış və dövlətin iqtisadiyyatı sarsılmışdı. Əbu Bəkrin ölümündən sonra
hakimiyyətə qardaşı Atabəy Özbək keçdi. Atabəy Özbəyin dövründə (1210-1225)
Azərbaycan Atabəylər dövləti daha da zəiflədi. Ölkə gürcü və Xarəzmşahların
hücumuna məruz qaldı. Xarəzmşahdan aslılığı qəbul etdi. Atabəylərin bütün
xəzinəsi xarəzmşahların əlinə keçdi. Monqolların birinci yürüşündən sonra
xarəzmşahın oğlanları Qiyasəddin və Cəlaləddin Azərbaycana soxuldu. Atabəy
56
Özbək müqavimət göstərə bilmədi.
1225-ci ildə Cəlaləddin Təbrizi tutanda Atabəy Özbək əvvəl Gəncəyə,
oradan Əlincə qalasına qaçdı və həmin il orada öldü. Bununla da Eldənizlər
sülaləsinin tarixi sona çatdı. Şirvanşahlarda olduğu kimi Azərbaycan Atabəylər
dövlətində də hakimiyyət irsi xarakter daşıyırdı. Dövləti Eldənizlər nəslindən olan
hökmdarlar idarə edirdilər. onlar atabəyləri olduqları Səlcuq sultanlarının əvəzində
bütövlükdə İranın, İraqın, Yaxın Şərqin xeyli ərazisini əhatə edən Səlcuq dövlətini
idarə edirdilər. sultanların hakimiyyəti formal xarakter daşıyırdı. Ordunu, xəzinəni
və əsas dövlət aparatını əllərinə alan Eldənizlər sultanlarla hesablaşmır, müstəqil
xarici siyasət yeridir, fərmanlar verir, iqtalar bağışlayır, öz yaxın adamlarını
mühüm dövlət vəzifələrində yerləşdirirdilər.
57
25.IX-XII əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti
IX-XI əsrlərdə yaranan müstəqil feodal dövlətlərin, daha sonra bərpa
olunan Şirvanşahlar və Azərbaycan Atabəylər dövlətlərinin yaranması nəticəsində
ölkənin siyasi və iqtisadi həyatında baş verən dəyişikliklər ölkə mədəniyyətinin
inkişafına da müsbət təsir göstərmişdir. IX-XII əsrlərdə müsəlman Şərqində elm və
mədəniyyət yüksək səviyyədə idi. Həmin xalqların mədəniyyəti bir-birinə qarşılıqlı
təsir etməklə tərəqqi edirdi. 12-ci yüzillik əbəs yerə Azərbaycan mədəniyyətinin
“qızıl dövrü” adlandırılmır. Bu intibah dövrü xalqımız üçün ona görə qiymətlidir
ki, dünya poeziyasının günəşi Nizami Gəncəvi və onun müasirlərinin,
ədəbiyyatımızın, incəsənətimizin və elmimizin böyük dühalarının yaşadığı
dövrdür.
Şəhərlərdə məscidlər yanında mədrəsələr və məhəlli məktəblər – molla
xanalar vardı. Bu mədrəsələr və məktəblərdə dini elmlərlə bərabər təbabət, nücum,
şərq dilləri, ədəbiyyat, məntiq və başqa fənlər tədris olunurdu. Məktəblərdə
oxuyanlar feodalların, tacirlərin və ruhanilərin övladları idi. Geniş xalq kütləsi
elmdən və təhsildən məhrum edilmişdi.
Fazil Fəridəddin Şirvani astronomiya elmi ilə məşğul olmuş, bir sıra ulduz
cədvəli tərtib etmiş, görkəmli filosof Bəhmənyar, Xətib Təbrizli də bu dövrdə
yaşayıb-yaratmışdır.Təbrizli alimlərdən Əbu Zəkəriyyə Yəhya ibn Əli və Əbu
Mənsur ibn Əhməd də bir sıra görkəmli əsərlərin müəllifi olmuşlar.
Hüquqşünaslıq sahəsində Şamaxılı Əbubəkr Məhəmməd Şirvani, Bərdəi
Məhəmməd ibn Abdulla məşhur idilər.
Dünyəvi elmlərlə yanaşı, nəqqaşlıq və xəttatlıq da inkişaf etmişdi.
Azərbaycan memarlığının özünəməxsus xüsusiyyəti var idi. Araz çayı üzərindəki
Xudafərin körpüsü, Şamaxıda Gülüstan qalası, Naxçıvanda Əlincə qalası, Lerikdə
Oğlanqala, Bakida Qız qalası belə möhtəşəm abidələrdəndir. Bu dövrün görkəmli
58
sənətkarlarından biri naxçıvanlı Əcəmi Əbubəkr idi. Onun Naxçıvanda tikdiyi
Yusif ibn Qasirin və Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı Möminə
xatunun türbələri başdan-başa həndəsi nəqşlər və kitabələrlə bəzədilmişdir.
Naxçıvan memarlıq məktəbinin təsiri ilə Əlincə çayı sahilindəki Xanəgah kəndində
sərdabə, Urmiyada Üç günbəz, Marağada Göy günbəz və başqa abidələr
yaradılmışdır.
Şifahi və yazılı ədəbiyyat inkişaf edirdi. Aşıq, xalq yaradıcılığı ilə bərabər
ədəbiyyatın klassik formaları inkişaf edirdi.
X-XI əsrlərin yadigarı olan “Dədə Qorqud” dastanları şifahi xalq
yaradıcılığının ana dilində ən böyük abidəsidir.
X-XII əsrlərdə yazılı ədəbiyyatın geniş yayılmış formalarından biri saray
ədəbiyyatı idi. XI əsr Saray şerinin ən görkəmli nümayəndəsi Qətran Təbrizidir.
Saray şairləri içərisində Əbülüla Gəncəvini, Fələki Şirvanini xüsusi qeyd etmək
olar.
XII əsrdə saraydan kənarda inkişaf edən ədəbiyyatın görkəmli
nümayəndəsi Məhsəti Gəncəvidir. Onun rübailəri xalq içərisində geniş yayılmışdır.
XII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simalarından biri Əfzələddin
Xaqanidir. O, ərəb və fars dillərində sərbəst danışır, dilçiliyi, fəlsəfəni, məntiqi,
nücumu, riyaziyyatı, qanunşünaslığı və şəriəti gözəl bilirdi. “Mədain xərabələri”
adlı fəlsəfi şerini, “Həbsiyyə” adlı şerlərini yazmışdır. Xaqani 1156-cı ildə Yaxın
Şərqdə səyahətə çıxır. O, 1160–cı ildə səyahətini başa çatdırıb, yenidən saray
məngənəsinə düşür. O, Şirvanşah Axsitanın təhqirlərinə dözməyərək, 1170-ci
Beyləqana qaçarkən şahın adamları tərəfindən tutulub, geri qaytarılır və Şabran
qalasına salınır. Həbsxanada olduğu 7 ay müddətində o, “Həbsiyyə” adlı şerlərini
yazır. Xaqani 1173-cü ildə ailəsi ilə birlikdə Təbrizə köçür və ömrünün sonuna
qədər orada yaşayır.
Milli mədəniyyətimizin “qızıl əsrini” yaradanlardan ən görkəmlisi Nizami
Gəncəvidir. Onun yaradıcılığı ilə orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatında və ictimai
fikir tarixində yeni bir dövr başlanmışdır.
59
Nizami Gəncəvinin ölməz poemaları “Sirlər xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”,
“Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl” və “İskəndərnamə”dir. Bu incilər şairin
“Xəmsə” adlanan divanını təşkil edir. Nizaminin irsi mənəvi mədəniyyətimizin
yaradıcıları üçün gözəl sənətkarlıq məktəbidir. Nizami Gəncəvi öz əsərlərində
zalımları pisləməklə, məzlumları haqsızlığa qarşı, mübarizəyə çağırmaqla yanaşı,
gah etiraz, bəzən də nəsihət yolu ilə hakimləri zülmdən və cəzadan əl çəkməyə,
ədalətə və nəcibliyə çağırmışdı.
Nizami Gəncəvi “Yeddi Gözəl” poemasında insan ləyaqətini yüksəldən,
onun mənəvi aləmini zənginləşdirən problemlərə toxunmuşdu. Şair ömrünün son
illərini şah əsəri olan “İsgəndərnamə”ni yazmağa sərf etmişdi. Bu əsər ona əbədi
dünya şöhrəti qazandırdı.
IX-XII əsrlərdə sənət ustaları oyma, həkketmə, zərbetmə, kaşıçılıq,
xalçaçılıq, tətbiqi incəsənətin başqa sahələrində gözəl sənət nümunələri
göstərirdilər.
Dostları ilə paylaş: |