1 azərbaycan-tüRKİYƏ ƏlaqəLƏRİ son 20 İLDƏ: UĞurlar və İmkanlar
Regional hadisələrin Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
18 Regional hadisələrin Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri Azərbaycanın dəyərini qaldırır. Türkiyənin qlobal siyasətdə gücü və dəyəri yaxın çevrəsindəki gücünə bağlıdır. Yaxın çevrəsi Cənubi Qafqazda güclü olmayan Türkiyə Orta Asiya və Xəzər hövzəsində güclü ola bilməz. Nəticədə, Rusiya və İran qarşısında dar sahədə rəqs edən bir “rəqqas” kimi Avropa İttifaqı və ABŞ üçün geosiyasi dəyəri azalar. 3 Əhməd Davudoğlu Türkiyənin Müstəqil Dövlətlər Birliyinə (Azərbaycanın da üzv olduğu) yönəlik siyasətini çaşqınlıq, xəyalpərəstlik, gözləmə mövqeyi və strateji axtarış şəklində dörd dövrə ayırır 4 . Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Türkiyə Cənubi Qafqaz siyasətində üç böyük problem ilə qarşı-qarşıya qaldı: 1.Türkiyə 70 ildir sovet idarəsində olan regionu yaxşı tanımırdı; 2.Türkiyənin qarşısında Rusiya və İran kimi iki böyük rəqib var idi; 3.Regional etnik münaqişələr Türkiyə üçün təhlükə yaradırdı. 5 Ɔ Dağlıq Qarabağ və Türkiyə-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ sadəcə separatçılıq, işğal faktı və ya Azərbaycanla Ermənistan arasında müharibə məsələsi deyil, eyni zamanda regional və qlobal güclərin Cənubi Qafqazda apardığı geosiyasi hakimiyyət mübarizəsinin bir parçasıdır. Qarabağ müharibəsi nəticəsində Rusiya və İranın müttəfiqi (eyni zamanda Türkiyənin rəqibi) olan Ermənistan Türkiyənin strateji müttəfiqi olan Azərbaycanın torpaqlarını işğal edib. Azərbaycan torpaqlarının işğalı Türkiyənin Cənubi Qafqazdakı mövqelərinə ciddi zərbə olub. Bu mənada, Əhməd Davudoğlunun Qarabağın Ermənistan tərəfindən işğalını soyuq müharibədən sonra Türkiyənin ən əhəmiyyətli strateji itkisi 6 kimi qiymətləndirməsi bu işğalın Türkiyənin region siyasətinə ciddi mənfi təsir göstərməsindən xəbər verir. XIX əsrin əvvəllərində Rusiya Azərbaycanı işğal etdikdən sonra Azərbaycanın qərbində erməniləri yerləşdirib. Mərhələli şəkildə Qarabağda sayı artan ermənilər 1918-ci ildə Qarabağın Ermənistana verilməsi üçün tələblər irəli sürüblər. Azərbaycan və Ermənistan bolşeviklər tərəfindən işğal olunduqdan sonra 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın tərkibində muxtar status verilib. Ötən əsrin 80-ci illərinin sonunda 3 Ahmet Davudoğlu, göstərilən əsəri, s.125. 4 Ahmet Davudoğlu, göstərilən əsəri, s. 221. 5 Kamer Kasım, “Büyük Güçlerin Kafkasya Politikaları”, der. Cavid Veliev ve Araz Aslanlı, Güney Kafkasya: Toprak Bütünlüğü, Jeopolitik Mücadeleler ve Enerji, Ankara, Berikan, 2011, s. 331. 6 Ahmet Davutoğlu, göstərilən əsəri, s. 127. 19 Regional hadisələrin Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri Qorbaçovun “qlasnost” və “perestroyka” siyasətini elan etməsi ilə ermənilər Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsini gündəmə gətirərək yerli azərbaycanlı əhaliyə hücum ediblər. Nəticədə, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti və ətrafındakı yeddi rayon Ermənistan tərəfindən işğal olunub. O zaman bu məsələni Türkiyə dövləti ilk olaraq Sovet İttifaqının daxili problemi kimi qiymətləndirsə də, Türkiyə ictimaiyyəti daha sərt reaksiyalar verib. Türkiyədəki hakimiyyətlər Qarabağ məsələsindəki ehtiyatlılığı hətta Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonrakı illərdə də göstərib. Sovet İttifaqının süqutundan sonra Türkiyə qısa bir müddət tərəfsiz mövqe tutaraq, tərəflər arasında vasitəçi olmağa çalışıb. Lakin Türkiyədə ictimai təşkilatlar Azərbaycana hərbi sahədə dəstək verməkdən çəkinməyiblər. Ermənilərin Qarabağda işğalı davam etdirmələri nəticəsində ictimaiyyətin və mətbuatın təzyiqləri ilə Türkiyə hakim dairələri vaxtaşırı Azərbaycanı dəstəkləyən mövqe sərgiləməyə məcbur olub. Qarabağ döyüşlərində iştirak edən Türkiyədən gələn qruplar bəzən Azərbaycanın daxili siyasi mübarizələrinə aktiv müdaxilə etsə də, Azərbaycanda sistemli ordu quruculuğu işlərinin başlaması ilə onlar Azərbaycanı tərk ediblər. Ermənistanın strateji müttəfiqi olan Rusiya istər sovetlər dönəmində, istərsə də Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Qarabağ müharibəsinin kritik vaxtlarında erməniləri hərbi cəhətdən dəstəkləsə də, Türkiyə Azərbaycana dövlət səviyyəsində bu dəstəyi verməyib. Yalnız 1992-ci ilin mart ayından etibarən Türkiyə silah embarqosu həyata keçirmək məqsədi ilə ərazisinə enən Ermənistan təyyarələrinin yoxlanılacağını bildirib. Bundan başqa, Türkiyə Ermənistana gedən yardımların Türkiyə üzərindən getməsinə qarşı çıxaraq, Azərbaycanın Ermənistana qarşı iqtisadi embarqosuna dəstək verib. 1992-ci ilin mart ayında “Washington Post” qəzetinə müsahibə verən Süleyman Dəmirəl türk hökumətinin ciddi təzyiq altında olduğunu və daha ciddi addımlar atmaq və ya hərbi müdaxilə etmək məcburiyyətində olacağını bildirib. 7 Digər tərəfdən, 1992-cı ilin noyabrında Türkiyənin Ermənistana 300 milyon kv elektrik enerjisi satmaq üçün müqavilə imzalaması Azərbaycanda ciddi narazılıq yaratmışdı. Azərbaycanın ciddi etirazları nəticəsində müqavilə tətbiq olunmayıb. 8 Qarabağ problemindən fərqli olaraq, Naxçıvan məsələsində Türkiyə aktiv və nəticəyə təsir edən bir mövqedən çıxış edib. Qars və Moskva 7 Svante E. Cornell, Turkey and The Conflict in Nagorno Karabakh, Middle Eastern Studies, Vol.34, No.l, January 1998, pp.51-72, p. 61. 8 Svante E. Cornell, göstərilən əsəri, s. 62, 67. Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|