1. Elementar zarralar fizikasi. Zarralar klassifikatsiyasi. Adronlar. Adrjnlarning tuzilishi

Tаyanch ibоrаlаr: tаshqi, ichki, fоtоeffekt, qonun, qizil chеgаrа, fоtоelеmеnt, qo’llаnish, issiqlik, nur, chiqarish, yutish, mоddа, qоbiliyat, аbsоlyut, qora, jism, Kirhgоf, Stеfаn-Bоlsmаn, Vinn, siljish, qonun, nurlаnish, Plаnk, gipоtеzа, fоrmulа, Kоmptоn, effekt, yorug’lik, bоsim, оptik, kvаnt gеnеrаtоr, lаzеr, qo’llаnish.Elementar zarralar. Elementar zarralarning asosiy xossalari va ularni klassifikatsiyalash Elementar zarralar. «Elementar» so‘zining lug‘aviy ma’nosi «eng sodda» demakdir. Garchi bugungi kungacha ma’lum zarralarni elementar deb atash uncha to‘g‘ri bo‘lmasa-da, dastlabki paytlarda kiritilgan bu iboradan hamon foydalaniladi. Umuman olganda, zarralar endigina kashf qilina boshlanganda materiyaning eng kichik bo‘lakchasi sifatida qabul qilingan va chindan ham elementar deb hisoblangan. Lekin ularning ba’zilarining (jumladan, nuklonlarning) murakkab tuzilishga ega ekanligi keyinroq ma’lum bo‘lib qolgan. Hozirgi paytda 300 dan ortiq elementar zarralar mavjud. Ularning ko‘pchiligi nostabil bo‘lib, asta-sekin yengil zarralarga aylanadi. Elektron. Birinchi kashf qilingan elementar zarra elektron hisoblanadi. Katod nurlarining xossalarini o‘rganayotgan J.Tomson, u manfiy zaryadlangan zarra elektronlar oqimidan iborat ekanligini aniqladi. Bu voqea 1897-yil 29-aprelda ro‘y bergan edi va shu sana birinchi elementar zarra kashf qilingan kun hisoblanadi. Foton. 1900-yilda M.Plank yorug‘likning foton deb ataluvchi zarralar oqimidan iborat ekanligini ko‘rsatdi. Foton elektr zaryadiga ega emas, tinchlikdagi massasi nolga teng, ya’ni foton yorug‘lik tezligiga teng tezlik bilan harakat holatidagina mavjud bo‘lishi mumkin. -zarralar bilan bombardimon qilinishi natijasida, vodorodProton. 1919-yilda E.Rezerford tajribalarida, azotning atomining yadrosi proton kashf qilingan. Uning zaryad miqdori elektronning zaryadiga teng bo‘lgan, musbat zaryadlangan zarradir. Massasi elektronning massasidan 1836 marta katta. K-mezonlar. 1950-yillardan boshlab kashf qilinadigan zarralarning soni keskin ortib bordi. Bular qatoriga Kmezonlar ham kiradi. Ularning zaryadi musbat, manfiy, nol bo‘lishi mumkin. Massalari esa 966–974me atrofida. Giperonlar. Keyingi zarralar guruhi giperonlar deyiladi. Ularning massalari 2180me dan 3278me gacha oraliqda bo‘ladi. Rezonanslar. Keyingi paytlarda yashash davrlari juda kichik bo‘lgan rezonanslar deb ataluvchi zarralar kashf qilindi. Ularni bevosita qayd qilishning iloji bo‘lmay, vujudga kelganini parchalanishida hosil bo‘lgan mahsulotlarga qarab aniqlanadi. Umuman olganda, dastlabki paytlarda bor-yo‘g‘i bir nechtagina va materiyaning eng jajji g‘ishtchalari deb hisoblangan elementar zarralar keyinchalik, shu qadar xilma-xil va shu qadar murakkab bo‘lib chiqdi. Antizarralar. Birinchi antizarra–elektronning antizarrasi (qarama-qarshi zarrasi-pozitron kashf qilingandan so‘ng, boshqa zarralarning ham antizarrasi yo‘qmikan, degan savol tug‘ildi. Antiproton 1955-yilda mis nishonni protonlar bilan bombardimon qilish natijasida hosil qilindi. 1956- yilda esa antineytron kashf qilindi. Hozirgi paytda har bir zarraning o‘z antizarrasi, ya’ni massasi va spini teng, zaryadi esa qarama-qarshi bo‘lgan zarra mavjudligi aniqlangan. Elektron va protonlarning antizarralari zaryadining ishorasi bilan farq qilsa, neytron va antineytron xususiy magnit momentlarining ishorasi bilan farq qiladi. Zaryadsiz zarralar foton, 0 -mezonlarning o‘zlari va antizarralarining fizik xossalari bir xil. Antizarralar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lgandan keyin o‘quvchida zarra va antizarra uchrashib qolsa nima bo‘ladi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Ushbu savolga javobni keyingi satrlarda topasiz. Modda va maydonning bir-biriga aylanishi. Elektronning o‘z antizarrasi-pozitron bilan uchrashuvi ularning elektromagnit nurlanish kvantiga aylanishiga va energiya ajralishiga olib keladi. Bu hodisa annigilatsiya deyiladi: e - +e .2+ Nafaqat elektron va pozitron, balki barcha zarralar ham o‘z antizarralari bilan uchrashganda annigilatsiyaga kirishadi. Boshqacha aytganda, ular elektromagnit maydon kvantlariga (fotonlarga) aylanadi. Ushbu holda annigilatsiya so‘zi uncha qulay tanlanmagan. Chunki u lotincha «yo‘qolish» degan ma’noni anglatadi. Aslida esa zarra va antizarra uchrashganda hech qanday yo‘qolish ro‘y bermaydi. Barcha saqlanish qonunlari to‘la bajariladi. Materiya modda ko‘rinishidan elektromagnit maydon kvantlari ko‘rinishiga o‘tadi, xolos. -kvantEnergiyasi elektron va pozitronning tinchlikdagi energiyalari yigindisidan katta bo‘lgan E 2m c 1,02MeV 2 yadroning yonidan o‘tganida elektron-pozitron juftligiga aylanishi mumkin: 0   e  - +e + . Elektron-pozitron juftligining paydo bo‘lishi va ularning annigilatsiyasi materiyaning ikki shakli (modda va maydon) o‘zaro bir-biriga aylanishlarini ko‘rsatadi. Elementar zarralar ta’sirlashuvining turlari. Zamonaviy tasavvurlarga ko‘ra, tabiatda to‘rt xil fundamental ta’sirlashuv mavjud. Bular kuchli, elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion ta’sirlashuvlardir. Bu ta’sirlashuvlarning har birini amalga oshiruvchi zarralar va har biriga mos keluvchi o‘z maydonlari mavjud. 1)Adronlar–barcha turdagi -mezonlar kiradi. Barionlar+1 barion zaryadiga,fundamental ta’sirlashuvlarda ishtirok etadilar. Bu sinfga barionlar va antizarralari esa-1 barion zaryadiga ega. Mezonlarning barion zaryadi nolga teng. Barionlarning spini yarim sonli, mezonlarniki esa butun son. Nuklonlar va nuklonlarga bo‘linadigan og‘irroq zarralar ham barionlarga kiradi. Massasi nuklonning massasidan katta bo‘lgan barionlarga giperonlar deyiladi. 2)Leptonlar–kuchli ta’sirlashuvdan boshqa har uchchala ta’sirlashuvlarga ham ishtirok etadi. Leptonlar (“leptos” -mezonlar va neytrinolardir. Leptonlar+1 lepton zaryadiga, antizarralari esa1 lepton zaryadiga ega.yunoncha-yengil) elektronlar, pozitronlar, 3)Fotonlar–gravitasion va elektromagnit ta’sirlashuvlarga ishtirok etadigan zarralar. 4)Gravitonlar–faqat gravitatsion ta’sirlashuvda ishtrok etadi deb hisoblanuvchi zarralar. Garchi oxirgi tajribalar gravitatsion to‘lqinlarni qayd etishayotgan bo‘lsa-da gravitonlarning mavjudligi oxirigacha tasdiqlanmagan. Barcha elementar zarralar bir-birlariga aylanib turishadi va bu aylanishlar ular mavjudligining asosiy omili bo‘lib hisoblanadi. 1964-yilda Amerikalik fiziklar M.Gel-Man va J.Sveyglar kvarklar-deb ataluvchi faraziy zarralar mavjudligini bashorat qilishdi. Ularning fikricha adronlar kvarklardan tashkil topgan. Hozirgi kunda ularning mavjudligini tasdiqlovchi tajriba natijalari mavjud. Kvarklar kuchli, kuchsiz va elektromagnit ta’sirlashuvlarda ishtirok etishadi. Hammasi bo‘lib kvarklar oltita. Ular lotin harflari bilan belgilanib uchta (u,d), (c,s), (t,b) oilaga bo‘linadi. Oltita kvarkning har biri o‘z “hidi” bilan ajratiladi va ular uchta “rangda” sariq, ko‘k va qizil mavjud bo‘ladilar. Dastlab u,d,s kvarklar kiritildi. Keyinchalik esa ularga “maftunkor” c (charm), “go‘zal” b (beautn) va “haqiqiy” t (truth) kvarklari qo‘shildi. u,c,t kvarklarning elektr zaryadi elektron zarralarining 3 2 qismiga, qolganlariniki esa 3 1 qismiga teng. Antikvarklar mos ravishda qarama-qarshi elektr zaryadiga ega. Kvarklarning spini ℏ birligida beriladi. Kvarkning kattaligi m 18 10 dan oshmaydi, ya’ni kvark protondan kamida 3 10 (ming) marta kichik. Protonni E MeV 4 10 energiyali elektronlar bilan bombardimon qilish 2 undagi zaryad proton ichida uch joyda mos ravishda qe qe 3 2 , 3 va qe 3 2  1 kabi joylashganini ko‘rsatdi. Neytron ham bitta      qeu qu 3 2 va ikkita      qe d qd 3 1 kvarklardan tashkil topgan. Mezonlar kvarklar va antikvarklardan tashkil topganlar.Masalan d - -mezon ud dek tashkil topgan.Bu yerda d  kvarkning antizarrasi. Nuklonlarning kvarklardan tuzilishi Nuklon Elektron zaryad tarkibi Kvarklarning elektr zaryadi ݀ ,ݑ ,ݑ qe +Proton e e e q q q 3 1 , 3 2 , 3 2    Neytron 0 ݑ.݀ ,݀ , e e e q q q 3 1 , 3 1 , 3 2    Zamonaviy nazariyalarga muvofiq yettita asosiy zarralar mavjud bo‘lib qolganlarini ulardan tuzish mumkin.Bular kvark, antikvrak, glyuon, graviton va uchta xigson. Leptonlar va kvarklar yanada maydaroq zarralardan tashkil topgan degan nazariyalar ham yo‘q emas. Hozirgi paytda olimlarning asosiy diqqati elementar zarralarning “Standart modeli” ga qaratilgan. Ayniqsa, 2012 yil 4 iyulda Xiggs Bozoni kashf qilingani haqidagi ma’lumotlar e’lon qilingandan so‘ng bu modelga qiziqish yanada kuchaydi. Shu bilan birga “Standart model” da faqat uchta: kuchli, kuchsiz va elektromagnit ta’sirlashuvlargina birlashtirilib, to‘rtinchi gravitatsion ta’sirlashuv qaralmaydi. Haqiqiy neytral ( chin neytral) zarralar deb, xossalari antizarralarining xossalari bilan aynan bir bo‘lgan zarralarga aytiladi. Endi ta’sirlashuv turlari bilan tanishaylik. Kuchli yoki yadroviy ta’sirlashuv. Bu ta’sirlashuv atom yadrosidagi nuklonlarning (proton va neytron) aloqasini ta’minlaydi va yadroni bir butun mahsulot sifatida saqlab turadi. Aynan uning sharofati bilan moddalarning barqarorligi ta’minlanadi. Kuchli ta’sirlashuv atom yadrosining radiusiga teng ~10-15m masofada namoyon bo‘la boshlaydi. U - mezonlar almashinuvi bilan amalga oshiriladi.nuklonlar o‘rtasida Elektromagnit ta’sirlashuv. Bunday ta’sirlashuv barcha elektr zaryadiga ega zarralar orasida mavjud. U kuchli ta’sirdan 137 marta kuchsiz. Ta’sir radiusi cheklanmagan. Elektromagnit maydon energiyasini tashuvchi zarra foton vositasida amalga oshiriladi. U atomning mavjudligini ta’minlaydi. Eng batafsil o‘rganilgan ta’sirlashuv hisoblanadi. -yemirilish -yemirilish, Kuchsiz ta’sirlashuv. Asosan elementar zarralarning parchalanishida namoyon bo‘ladi. kuchsiz ta’sirlashuvga yaxshi misol bo‘ladi. U kuchli ta’sirdan 1014 marta kuchsiz bo‘lib, oraliq bozonlari (Z,W) vositasida amalga oshiriladi. Gravitatsion ta’sirlashuv. Bu barcha elementar zarralarga xos bo‘lgan xususiyat, ya’ni ular bir-birlarini tortishadi. U kuchli ta’sirdan 1039 marta kuchsiz. Shuning uchun ham mikrodunyo jarayonlaridagi ta’siri e’tiborga olinmaydi. Gravitatsion maydon orqali, graviton deb ataluvchi ekzotik zarralar vositasida amalga oshiriladi. «Buyuk birlashuv» nazariyasi. Yuqorida ta’kidlanganidek, har bir ta’sirlashuvning o‘z qonunlari mavjud. Ammo olimlarning fikricha, bu ta’sirlashuvlarning barchasi yagona qonunga bo‘ysunishi va sodda qilib tushuntirilishi zarur. Boshqacha aytganda, har to‘rtala ta’sirlashuvning ham shunday birlashuvi ro‘y berishi kerakki, biz yuqorida ko‘rgan ta’sirlashuvlar, bu yangi ta’sirlashuvning ma’lum sharoitlarda namoyon bo‘ladigan xususiy holiga aylanmog‘i lozim. Demak, yangi topilgan nazariya mavjud nazariyalarning umumlashmasi bo‘lishi nazarda tutilmoqda. Bundan tashqari, yangi nazariya mavjud nazariyalarning hozirgacha noma’lum bo‘lib kelgan ba’zi qirralarini aniqlashga imkon beradi, deb umid qilinmoqda. Hozircha elektromagnit va kuchsiz ta’sirlashuvlarnigina yagona elektr kuchisiz ta’sirlashuvga birlashtirishning iloji topildi, xolos. Kun tartibida kuchli, elektromagnit va kuchsiz ta’sirlarni birlashtiruvchi «Buyuk birlashuv» nazariyasi turibdi. Har to‘rttala ta’sirlashuvlarni ham o‘z ichiga oluvchi «superbirlashuv» nazariyasi ham o‘rganilmoqda. Xuddi shuningdek, elementar zarralarni ham ma’lum qonuniyatlar asosida jadvalga joylashtirish, ya’ni klassifikatsiyalash fiziklarning azaliy orzusidir. Shu maqsadda ularni to‘rt guruhga bo‘lishga kelishilgan. Elementar zarralar jadvali Zarralarning nomi Belgisi Elektron massasi birligidagi massasi Elektron zaryadi birligidagi zaryadi Spin 2 h   birlikda Yashash Zarra Antizarra vaqti Leptonlar 0 0 0 Doimiy Foton eElektron neytrinosi e 0 0 ½ Doimiy    Myuon neytrinosi 0 0 ½ Doimiy    Tau neytrino 0 0 Doimiy Elektron e  e 1 -1 ½ Doimiy Muyon   207 -1 ½ 6 2,2 10  Tau-lepton    3492 -1 ½ 12 1,46 10  Pi-mezonlar (kaonlar) 0    0    264,1 273,1 0 0 0 16 1,83 10  8 2,6 10  Ka-mezonlar (pionlar) K 0 K K 0 K 966,4 965,1 1 0 0 8 1,2 10  9 10 Eta-nol-mezon 0  1074 0 0 19 2,4 100  Barionlar Nuklonlar Proton Neytron P n n p 1836,1 1838,6 1 0 ½ ½ Doimiy (?) 103 Giperonlar Giperonlyambda Giperonsigma 0   0    0   0    2183,1 2327,6 2333,6 2343,1 0 1 0 -1 ½ ½ ½ ½ 2,63·10-10 8·10-11 5,8·10-20 1,38·10-10 Giperonksi    0    0 2572,8 2580,8 0 -1 ½ ½ 2,9·10-10 1,64·10-10 Omegaminus giperon   3273 -1 3/  Elementar zarralar. O’z ma’nosiga ko’ra, “elementa” so’zi “eng soda” ma’nosini anglatadi. Garchi bugungi kungacha ma’lum zarralarni elementar deb atash uncha to’g’ri bo’lmasa-da, dastlabki paytlarda kiritilgan bu iboradan hamon foydalaniladi. Umuman olganda, zarralar endigina kashf qilina boshlaganda materiyaning eng kichik bo’lakchasi sifatida qabul qilingan va chindan ham elementar deb hisoblangan. Lekin ularning ba’zilarining (jumladan, nuklonlarning) murakkab tuzilishiga ega ekanligi keyinroq ma’lum bo’lib qolgan. Hozirgi paytda 200 dan ortiq elementar zarralar mavjud. Ularning ko’pchiligi nostabil bo’lib, asta-sekin yengil zarralarga aylanadi.