1. Əmtəə və xidmətlər bazarında rəqabətin vəziyyətinin, təmərküzləşmə səviyyəsinin, qiymətin formalaşmasında inhisarçılığın təsirinin statistik tədqiqinin yekunları

burada,

p - əmtəənin qiyməti;

q - əmtəənin miqdarı;

p.q - əmtəənin dəyəri (satışdan əldə olunan gəlir);

d - satışın ümumi həcmində əmtəənin xüsusi çəkisini göstərir.

Çəkilər, qeydiyyata alınan mütəxəssislərin qiymətləndirmələrinə əsasən müəyyən edilən mövcud əmtəələrin satışının ümumilikdə satışın həcmində olan payına əsasən təyin edilir.

Qiymət (tarif) qeydiyyatının məlumatları əsasında həm müxtəlif mülkiyyət növündən olan müəssisələrin, həm də fiziki şəxslərin göstərdikləri xidmətlərin həcmlərinə görə orta qiymətlər hesablanır. Məsələn, şəhərdə saat təmiri ilə məşğul olan iki xidmət nöqtəsi mövcuddur: biri bələdiyyə, digəri isə şəxsi. Bu zaman saat təmirinin orta qiyməti aşağıdakı düsturla hesablanır:

burada,

p - hər mülkiyyət növü üzrə xidmətin qiyməti;

d - hər mülkiyyət növü üzrə göstərilən pullu xidmətlərin xüsusi çəkisi.

Ayrı-ayrı mülkiyyət növlərindən olan ticarət müəssisələrinin və pullu xidmətlərin satış həcminin xüsusi çəkisini ticarət, ev təsərrüfatlarının tədqiqatı statistikası məlumatlarına və yaxud ekspert qiymətləndirilməsinə əsasən müəyyən etmək olar.

Bazar qiymətlərinin dəyişkənliyinə bir tərəfdən iqtisadi inkişafın qeyri-sabit olması, digər tərəfdən isə bazarın tarazlığını təmin edən təbii alət kimi baxmaq olar. Buna görə də, statistik təhlildə orta qiymət səviyyələrini hesablamaqla yanaşı qiymətlərin bu və ya digər tərəfə meylliliyinin, yəni tez-tez enib-qalxmasının qiymətləndirilməsi məsələsi qarşıya çıxır.

İqtisadi-ərazi məkanında bazar göstəricilərinin tərəddüdlərinin statistik xarakteristikası az əhəmiyyət kəsb etmir. Öz məhsulları ilə bazarda iştirak edən müəssisələr üzrə qiymətlərin variasiyasını buna misal göstərmək olar. Bazarda böyük qiymət tərəddüdləri qiymət rəqabətinin yaranmasını və bazarın qeyri-sabit olmasını göstərir. Belə ki, şəhərin mərkəzi rayonlarında yüksək qiymətlər, şəhər kənarlarında isə aşağı qiymətlər müşahidə olunur. Adətən, ən aşağı qiymətlər istehsal zonalarında müşahidə olunur.

Bazarın vəziyyətinin tədqiqi zamanı müəssisələrin qiymət səviyyələrinə görə aşağıda göstərilən cədvəl 5-dəki kimi qruplaşdırılması məqsədəuyğun sayılır.

Cədvəl 5

Qiymətin səviyyəsinə görə müəssisələrin qruplaşdırılması	Müəssisələr
	sayı	yekun %-lə
aşağı orta yüksək	62 307 81	14 68 18
Yekun	450	100

Müəssisələrin paylanmasından asılı olaraq bazar parametrlərinin fərqi qiymətləndirilir: orta qrupun payı nə qədər çox olarsa, bazar bir o qədər də dayanıqlı olar.

Məsələn, cədvəldə müəssisələrin 14 %-də aşağı qiymətlər, 18 %-də yüksək, digər müəssisələrdə qiymətlər orta səviyyədədir. Bu, bazarın kifayət qədər müntəzəm (bərabər) olmasını göstərir. Əgər qrupların hər biri çoxluqda əhəmiyyətli yer tutsaydı, bunun əksi müşahidə olunardı. Məsələn, müəssisələrin 25 %-də aşağı qiymətlər, 27 %-də yüksək və 48 %-də orta qiymətlər müşahidə olunarsa, bazarın qeyri – müntəzəm olmasını göstərir.

Birinci halda müəssisələrin yalnız üçdə biri orta qiymət səviyyəsindən kənarlaşdığı halda, ikinci halda orta qiymət səviyyəsindən kənarlaşma çoxluqda əhəmiyyətli yer tutur. Bu isə bazarın vəziyyətinin tədqiq olunan parametrə görə qeyri-sabit olmasını göstərir.

İqtisadi məkanda (rəqabət aparan müəssisələr, regionlar və s. üzrə) bazar göstəricilərinin tərəddüdlərinin statistik xarakteristikası böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Variasiya həddinin nisbi (faizlə) qiyməti variasiya əmsalı ilə ölçülür və faizlə ifadə olunur:

burada, v- variasiya əmsalı.

Qiymətlərin variasiyası dedikdə, istehlak xüsusiyyətləri eyni olan konkret mal və mal qrupları üzrə rəqabət aparan ticarət müəssisələrinin qiymət səviyyələrinin eyni vaxt ərzində müxtəlif şərait və faktorların təsiri nəticəsində məruz qaldığı dəyışiklikləri (məsələn, ayaqqabının, mebelin, dəri məmulatlarının ucuz və baha qiymətləri arasındakı fərq və s.) başa düşülür. Ayrı-ayrı regionların, şəhərlərin və

kənd yerlərinin müxtəlif ticarət müəssısələrində (müxtəlif mülkiyyət növlərindən olan ticarət müəssisələrində) satılan eyniadlı malların qiymətləri bir-birindən fərqlənə bilər.

Variasiya əmsalı vasitəsi ilə rəqib müəssisələrin qiymətlərinin dəyişmə tezliyini təyin etmək olar. Məsələn, variasiya əmsalı vasitəsi ilə şəhərin müxtəlif ticarət müəssisələrində ətin və çörəyin qiymətlərinin variasiyalarını müqayisə etmək olar.

Variasiya əmsalı eyni zamanda, orta qiymətin etibarlılığını ölçmək üçün istifadə olunur. Variasiya əmsalının böyük olması orta qiymətin fərdi qiymət səviyyələrindən daha çox kənarlaşmasını, kiçik olması isə fərdi qiymət səviyyələrinin bir-birindən az fərqləndiyini, yəni qiymətlərin nisbətən sabit qalmasını göstərir. Bu isə orta qiymətin etibarlı olduğunu göstərir.

Variasiyanı təyin etmək üçün müxtəlif qiymət səviyyələrinin orta qiymətdən kənarlaşmasını göstərən göstəricilərdən istifadə edilir və aşağıdakı düsturla hesablanır:

Burada, n- rəqabət aparan i vahidlərin (müəssisələrin, regionların) sayı;

- i vahidini xarakterizə edən ölçü, «çəki» ( mal dövriyyəsi, əhalinin sayı və s.);

- i-ci müəssisəsinin (regionun) bazar parametrləri;

- orta hesabi çəki düsturu.

Bazar parametrinin orta qiyməti orta hesabi çəki düsturu ilə aşağıdakı kimi hesablanır:

Çəki məlum olmadıqda və ya struktur nisbətən eynicinsli olduqda, digər əlavə xarakteristikaları (məsələn, ölçü göstəriciləri, regionlarda əhalinin sayı, müəssisələrdə-ticarət sahəsini, işçilərin sayını və s.) göstərmək və yaxud çəkisiz orta hesabi düsturundan istifadə etmək olar.

Aşağıdakı misalda rəqabət aparan ticarət müəssisələri üçün variasiya göstəricilərinin hesablanması göstərilmişdir.

Mağazaların əmtəə dövriyyəsi və qiymətləri aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.

Cədvəl 6

Rəqib müəssisələrin qiymətlərinin ümumi səviyyəsi

№	“ X” əmtəəsinin qiyməti, (manatla)y	Satışın həcmi (min ədəd) F	Əmtəənin dəyəri y.F
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	8 16 10 7 16 6 4 16 8 20	250 520 480 200 400 180 50 600 220 100	2000 8320 4800 1400 6400 1080 200 9600 1760 2010	5107,600 6297,408 3048,192 6094,080 4844,160 7651,872 3629,520 7266,240 4494,688 5595,040
	-	3000	37570	54028,8

Əvvəlcədən bütün mağazalar üzrə orta qiymətlər aşağıdakı düsturla hesablanır:

Sonra isə dispersiya, orta kvadratik kənarlaşma və variasiya əmsalı hesablanır:

Göstərilənlərdən nəticə çıxarmaq olar ki, variasiya əmsalının böyük olması bazarda iştirak edən müəssisələrdə yüksək qiymət tərəddüdlərinin və qiymətlərin qeyri-sabit (tez-tez enib-qalxan) olmasını göstərir.

Rəqabət prosesinin təhlili üçün qiymətlərin orta səviyyəsinin və qiymət dinamikasının göstəricilər sistemi təklif olunur.

Oxşar malların pərakəndə və topdansatış qiymətlərinin dəyişmə meylləri (azalma, artma) eyni zamanda istehsal və istehlak sektorunda rəqabət şəraitinə təsir edir.

Qiymətlərin aşağı düşməsi və sabitləşməsi rəqabət şəraitinin mövcud olmasını göstərir.

1.6. İnhisarçılığın vəziyyətinin statistik tədqiqi
İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə inhisarçı müəssisələrin vəziyyətinin xarakteristikası aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl 7

Fəaliyyət növünün kodu	Fəaliyyət növünün adı	İnhisarçı müəssisələrin məhsul həcminin fəaliyyət növü üzrə ümumi məhsul həcmində xüsusi çəkisi, %-lə	İnhisarçı müəssisə işçilərinin sayının fəaliyyət növü üzrə işçilərin ümumi sayında xüsusi çəkisi, %-lə
111	Xam neft və təbii qaz hasilatı	93.4	8.5
131	Dəmir filizinin hasilatı	100.0	100.0
141	Daş karxanalarının işlənməsi	33.8	5.2
143	Kimya sənayesi və gübrə istehsalı üçün mineral xammal hasilatı	100.0	90.9
144	Duzun hasilatı və istehsalı	54.7	80.0
145	Mədənçıxarma sənayesinin digər qruplarına daxil edilməyən sair sahələri	80.0	94.4
151	Ət və ət məhsullarının istehsalı	32.1	11.1
152	Balıq və balıq məhsullarının emalı və konservləşdirilməsi	63.6	29.7
154	Bitki, heyvan yağları və piyləri-nin istehsalı	97.8	69.9
155	Süd məhsullarının istehsalı	43.6	16.0
159	İçki istehsalı	41.0	6.3
160	Tütün məmulatlarının istehsalı	89.3	68.0
172	Parça istehsalı	79.1	8.6
176	Toxuculuq kətanlarının istehsalı	69.7	45.5
177	Trikotaj məmulatlarının istehsalı	39.6	17.7
181	Dəridən geyim istehsalı	100.0	100.0
182	Toxuculuq materiallarından geyim istehsalı	47.9	46.8
191	Dərinin aşılanması və hazırlanması	33.0	27.2
192	Dəridən çamadan, çanta və digər məmulatların istehsalı	82.1	58.5
193	Ayaqqabı istehsalı	98.2	77.5
201	Taxta-şalbanın kəsilməsi və yonulması, oduncağın hopdu-rulması	35.5	26.4
202	Şpon, faner, lövhə və panellərin istehsalı	90.9	40.0
203	Agac tikinti konstruksiyaları və xarratlıq məmulatlarının istehsalı	65.1	12.3
204	Taxta taraların istehsalı	100.0	81.8
211	Sellüloz, kağız və karton istehsalı	40.4	71.1
212	Kağız və kartondan məmulat-ların istehsalı	62.3	40.6
221	Nəşriyyat fəaliyyəti	38.1	8.8
232	Neft məhsullarının istehsalı	3.3	45.2
241	Əsas kimyəvi maddələrin istehsalı	59.0	33.7
242	Aqrokimyəvi məhsulların istehsalı	100.0	14.7
243	Boya və lakların istehsalı	70.6	3.5
244	Əczaçılıq məhsullarının istehsalı	74.7	39.7
245	Sabun və yuyucu tozların, tə-mizləyici və cilalayıcı vasitə-lərin, ətriyyat və kosmetika vasitələrinin istehsalı	48.3	16.7
246	Sair kimyəvi məhsulların istehsalı	93.1	93.5
251	Rezin məmulatlarının istehsalı	64.2	1.6
261	Şüşə və şüşədən məmulatların istehsalı	69.7	59.9
262	Tikintidə istifadə olunanlardan başqa saxsı məmulatların istehsalı	47.8	45.1
267	Dekorativ və tikinti daşlarının kəsilməsi, fasonlaşdırılması və naxışlanması	47.0	10.8
271	Çuqun, polad və ferroərinti istehsalı (AKPB)	100	47.6
272	Boru istehsalı	95.9	41.0
273	Dəmirin və poladın sair ilkin emalı	73.7	12.5
274	Əlvan metalların istehsalı	63.5	34.5
275	Metal tökmə	89.9	63.1
281	Metal tikinti konstruksiyaları və məmulatlarının istehsalı	79.2	64.8
284	Metalın döyülməsi, preslənməsi, ştamplanması və profillənməsi, toz metallurgiyası	82.5	45.6
285	Metalların emalı və metallara örtük çəkilməsi, maşınqayır-manın əsas texnoloji prosesləri	99.7	76.1
286	Bıçaq məmulatlarının, alətlərin və dəmir məmulatlarının istehsalı	63.4	73.3
287	Sair hazır metal məmulatların istehsalı	45.5	30.1
291	Mexaniki avadanlıqların istehsalı	35.0	1.3
293	Kənd və meşə təsərrüfatı üçün maşın və avadanlıqların istehsalı	33.9	16.4
294	Dəzgahların istehsalı	83.8	75.6
295	Xüsusi təyinatlı sair maşın və avadanlıqların istehsalı	38.5	29.9
297	Məişət cihazlarının istehsalı	83.4	3.3
300	Ofis avadanlığı və hesablama texnikasının istehsalı	43.2	54.7
311	Elektrik mühərriklərinin, gene-ratorlarının və transformatorla-rın istehsalı	48.1	43.6
312	Elektrik paylayıcı və tənzim-ləyici cihazlarının istehsalı	87.4	56.6
313	İzolə edilmiş məftillərin və kabellərin istehsalı	61.3	13.2
314	Qalvanik elementlərin (elektrik akkumlyatorlarının və ilkin elementlərin) istehsalı	96.3	66.2
316	Sair elektrik avadanlıqlarının istehsalı	73.3	74.9
321	Elektro və radioelementlərin istehsalı	77.2	46.4
322	Ötürücü cihazların istehsalı	95.8	69.9
323	Səsi və təsviri qəbul etmək, yazmaq və göstərmək üçün cihazların istehsalı	38.0	23.5
331	Cərrahiyyə avadanlıqları və ortopediya alətləri də daxil olmaqla tibb texnikası məmu-latlarının istehsalı	48.7	39.7
332	Nəzarət-ölçü cihazlarının istehsalı	53.4	33.4
333	Texnoloji proseslərin tənzim-lənməsi və nəzarət cihazlarının quraşdırılması	94.3	58.3
341	Avtomobillərin istehsalı	92.3	13.5
342	Avtomobillər üçün gövdələrin (kuzovların) istehsalı, qoşqu və yarımqoşquların stehsalı	100.0	100.0
343	Avtomobillər və onların mü-hərrikləri üçün hissələrin və ləvazimatların istehsalı	100.0	100.0
351	Gəmilərin qayırılması və təmiri	39.5	18.2
352	Dəmiryolu nəqliyyatı vasitələri-nin istehsalı	55.2	19.3
353	Kosmik aparatlar da daxil olmaqla uçan aparatların istehsalı	74.1	59.7
361	Mebellərin istehsalı	58.2	22.2
362	Zərgərlik məmulatlarının, sikkə və medalların istehsalı	51.3	54.9
363	Musiqi alətlərinin istehsalı	96.4	66.7
401	Elektrik enerjisinin istehsalı və bölüşdürülməsi	45.2	24.5
403	Buxar və isti su ilə təchizat	55.3	1.4
410	Suyun yığılması, təmizlənmə-si və paylanması	77.5	50.4