1
Yaqub Yaqubov
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası,
Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq institutunun
“Politologiya və Siyasi sosiologiya şöbəsi” nin dissertantı
yagubyagubov@mail.com
Tel.: (+994 50 613 2313)
Erməni köçləri və ideologiyası arasında səbəb-nəticə əlaqəsi
Erməni siyasi düşüncəsinin formalaşmasında istifadə edilən bir sıra psixoloji
məqamlar vardır. Bu məqamların əsas öndə gələn xüsusiyyəti ermənilərin daim
özlərini zülmə məruz qalmış bir xalq imicində göstərmək istəmələridir.
Ümumiyyətlə, bəşəri psixologiyada belə bir nüans vardır ki, zülmə məruz qalmış
olan insan mərhəmətə və kömək edilməyə layiqdir. Ermənilər həmişə insan
xislətinin bu tərəfindən də siyasi cəhətdən bəhrələnməyə çalışmışlar.
XIX əsr boyu və XX əsrin birinci yarısında erməni xalqının tarixində bir
ölkədən başqasına köç çox mühüm yer tutur. Erməni təqdimatında bu zülmdən
xilas olma kimi təqdim edilsə də, əslində xəyanət etməyin nəticəsi və ya daha yaxşı
yaşanılan ərazilərdə məskunlaşmaq istəyindən başqa bir şey deyildi. Erməni milli
şüurunu idarə edən kilsə və onun yetişdirdiiyi şiddət tərəfdarı ziyalılar bu millət
üçün bir dövlət qurmaq iddiasında idilər. Göstərilən dövrün demoqrafik şəraiti
dəyişməsə idi, erməni elitasının bu arzusu elə arzu olaraq da qalacaqdı. Müxtəlif
ölkələrə və əyalətlərə yayılmış bir milləti vahid coğrafi ərazidə yığmaq, böyük
dövlətlərin xeyir duasını almaq, habelə erməni dövləti üçün zəmin hazırlamaq
erməni siyasi elitası və ruhaniliyinin hədəflərindən idi.
Böyük dövlətlərin, Rusiya, İran və Osmanlının Qafqaz uğrunda mübarizəsi
ermənilərin işinə çox yaradı. Belə ki, onlar xristian təəssübkeşliyindən istifadə
edərək həm böyük xristian imperiyaları Böyük Britaniya və Fransada, həm də
dünya ağalığı uğrunda mübarizədə özünə yer hazırlayan ABŞ-da dayaqlar tapdılar.
Eləcə də İran və Osmanlı kimi dünyanın əsas qüdrətli müsəlman dövlətlərindəki
2
daxili çəkişmələrdən, digər milli azlıqların da ayağa qalxmasından istifadə etməyə
başladılar. Müasir türk araşdırmaçıları da məsələlərin bu tərəfini diqqət mərkəzinə
çəkirlər: “Fransız İnqilabının milli müstəqillik fikirləri Osmanlı dövlətinin əvvəl
xristian azlıqları üzərində təsirli oldu. Balkanlarda yaşayan serblər, yunanlar,
bolqarlar, rumlar və digərləri Osmanlı dövlətinə qarşı dəyişik zamanlarda qiyam
qaldırdılar. Xristian azlıqların hər qiyamında, Avropa ictimaiyyəti və böyük
dövlətləri dərhal onları qorudular. Rusiya isə bundan faydalanıb Osmanlı dövlətinə
hücum etdi. Bundan ən son faydalananlar isə ermənilər oldular.”
1
Böyük dövlətlərin də ermənilərə yönəlik öz planları vardı. İlk öncə xristian
imperiyaları ermənilər arasında istənilən sağlam, İran və Osmanlıya sadiqlik
tərəfdarı olan fikirlərə son qoymaq üçün missioner fəaliyyətlərinə başladılar.
Ermənilər Avropaya getmək, orada ən yaxşı məktəblərdə təhsil almaq imkanları
əldə etdilər. Buralarda təhsil alan ermənilər artıq iki ideyanın daşıyıcısı idilər.
Erməni dövlətinin yaranması və bəhrələndikləri dövlətlərin maraqlarının təmin
edilməsi düşüncələri daim onları təqib edirdi.
Ermənilərin köçlərə başladıqları ərazilər arasında isə indiki Dağlıq Qarabağ da
daxil olmaqla, Azərbaycan torpaqları prioritet təşkil edirdi. Bunun da bir neçə
səbəbi vardı. Ən başlıcası ermənilərin Azərbaycanda yerləşdirilməsi Rusiyanın
maraqlarına xidmət edirdi. Çünki Azərbaycanda yerləşən ermənilər həm Osmanlı
və İranla bir bufer olurdu, həm də azərbaycanlıların artması qarşısında bir əngəl
idi. Rusiya azərbaycanlılarda olan artım səviyyəsindən, onlarda müsəlman
həmrəyliyi təfəkküründən narahat idi. Peterburqda düşünürdülər ki, azərbaycanlılar
türklər, ya da iranlılar üçün beşinci eşelon ola bilərlər. Türklərin və
azərbaycanlıların demoqrafik inkişafında başlıca manelərdən biri də erməni terroru
olmuşdu. Demoqrafik və tarixçi alim K. Şükürov bu haqda yazır: “Erməni terroru
Azərbaycanın tarixi-demoqrafik inkişafının bütün sahələrinə faciəli təsir
göstərmişdir:
1
http://www.yeniforumuz.biz/ermeni-sorunu-tehcir-t1185777.html
3
- erməni terrorçuluğunun genişləndiyi, genosid, deportasiya və hərbi terrorla
müşahidə olunduğu dövrlərdə (1905-1906; 1918-1920; 1948-1953; 1980-cı illərin
sonları – bizim günlər) azərbaycanlıların say dinamikası aşağı düşmüşdür;
- həmin dövrlərdə Cənubi Qafqaz əhalisi içərisində azərbaycanlıların xüsusi
çəkisi azalmışdır;
- ölüm halları çoxalmışdır;
- məcburi miqrasiya genişlənmiş, əhali içərisində qaçqınlıq və köçkünlük
yaranmışdır və s.
Bu günlərdə də davam edən erməni terrorunun qarşısının alınması antiterror
siyasətinin gücləndirilməsini tələb edir. Bu siyasətin həyata keçirilməsi zamanı
terrorun ağır demoqrafik nəticələrinin aradan qaldırılmasına da mühüm yer
ayrılmalıdır.”
2
Ermənilərin isə maraqları ilk növbədə iqtisadi idi. Çünki Azərbaycan
torpaqları olduqca məhsuldar və bərəkətli idi. İkinci siyasi düşüncə tərəfindən
istifadə edilə biləcək məqam isə o idi ki, burada xristian alban əhalinin nisbətən
erməniləşmiş, ancaq özünü dərk şüurunu saxlamış albanları tam assimilyasiya
etməklə onun tarixi yadigarlarına sahib çıxmaq olardı. Tarixin sonrakı gedişi bu
niyyətin necə güclü olduğunu ortaya qoydu. Burada maraqlı bir fakt gətirmək
yerinə düşərdi: “1831-ci ildə ermənilər Qafqaz canişini Paskeviçə belə bir petisiya
göndərmişdilər ki, onlar məskunlaşdıqları yerdə heç bir xalq məskunlaşdırılmasın.
Eləcə də onlara vergisiz ticarət haqqı verilsin və öz milli məhkəmələri
formalaşdırılsın”
3
. Burada əslində ermənilərin milli psixologiyasında olan bir
xəstəlik-fərqli olanlara dözə bilməmə xəstəliyi ortaya çıxır. Eyni zamanda müraciət
ermənilərin Qafqaza hansı iddialarla köçdüyünü göstərir. Tam bir hakimiyyətə
sahib olmaq iddiası zaman-zaman hətta erməniləri bura köçürənləri də
qayğılandırırdı.
İndi isə erməni köçlərinin mənzərəsinə nəzər salmaq zəruridir. Çünki erməni
köçlərinin mənzərəsi və qrafiki erməni siyasi düşüncəsinin müxtəlif məqamlarına
2
Şükürov K. TERROR VƏ DEMOQRAFİYA(Azərbaycana qarşı erməni terrorunun materialları üzrə) “QARABAĞ
DÜNƏN, BU GÜN VƏ SABAH” 7-cı elmi-əməli konfransının MATERİALLARI (2008-cı il)s.19
3
Наджафов Б. Лицо врага. Ч. 1., Баку, Элм, 1993, с.33 (392 стр)
4
aydınlıq gətirməyə kömək edəcəkdir. Erməni siyasi düşüncəsinin əzəli erməni
torpaqları kimi təqdim etdiyi ərazilərdə əslində tarixən türk-müsəlman əhali
yaşamışdı. Belə torpaqlardan biri də Qarabağ idi. XVI əsr Osmanlı qaynaqlarında
Qarabağ əhalisinin erməni deyil, türk oymaqları olduğu açıq-aydın görsənir
4
.
Erməni siyasi düşüncəsində ermənilərin bu torpaqlara gəlməsi bir qayıdış kimi
təqdim edilsə də əslində deyilən, ancaq izləri tapılmayan bu qayıdışın idealoji bir
yalan olması üzə çıxır.
XIX əsrin başlanğıcında Rusiyada I Aleksandr hakimiyyət başına gəldikdən
sonra onun dövlətinin Cənubi Qafqaz siyasətində köklü dəyişiklik yarandı. Rusiya
imperiyası Azərbaycan xanlıqlarına qarşı açıq işğal yoluna qədəm qoydu. 1803-cü
ildə P.D.Sisiyanovun Qafqazın baş komandanı təyin edilməsi ilə Qafqaz xalqlarına
qarşı ən qəddar siyasəti yeridilməyə başlandı. Ermənilər Rusiyanın siyasətindəki
bu dəyişiklərdən öz məqsədlərinə uyğun bəhrələnməyə çalışırdılar. Rusiyanın
himayəsi altında erməni dövlətinin yaradılması, həmçinin ermənilərin İran və
Türkiyədən Rusiyanın işğal etdiyi torpaqlara köçürülməsi təsadüfi hadisə olmayıb,
erməni-rus münasibətlərinin qanunauyğun nəticəsi idi ki, bu münasibətlərin əsasını
rus və erməni tarixi ədəbiyyatında təbliğ edildiyi kimi, yalnız ticarət əlaqələri
deyil, başlıca olaraq Şərqin müsəlman dövlətlərinə, xüsusilə Türkiyəyə, XVIII
əsrdən etibarən isə həm də Azərbaycana qarşı düşmənçilik münasibəti təşkil edirdi.
Ermənilərin bu düşmənçiliyinin əsasında dövlətə sahib olmamaqdan doğan bir
qisasçılıq təfəkkürü dayanırdı. Bu qisasçılığın zərərçəkən bir tərəfi olan türklər və
onların etnik-dini qardaşları azərbaycanlıların günahı bəlkə də ermənilərə qarşı
olduqca mərhəmətli olmalarında idi. Ancaq ermənilər isə bu insani münasibətdən
süni istifadə etməyi münasib hesab etmişlər.
Rusiya işğalları zamanı mühüm vəzifələrdən birini tutmuş olan X.E.Lazaryev
soydaşlarının (erməni) Şimali Azərbaycana köçürülməsində Türkmənçay
4
Kırzıoğlu F. 1593 (H. 1001) yılı Osmanlı vilayet Tahrir Defterinde anılan Gence-Karabağ sancakları «Ulus» ve
«Oymakları»- Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi Ahmet Cafaroğlu Özel Sayısı, sayı 10, Ankara, 1979, s. 205-
206
5
müqaviləsinin XV maddəsinin yerinə yetirilməsində A.S.Qriboyedovun demək
olar köməkçisi rolunu ifadə etmişdi.
5
1805-ci il mayın 14-də Sisianovla İbrahimxəlil xan arasında bağlanan
Kürəkçay müqaviləsində əsas etnik üstünlük yalnız azərbaycanlılara aid olduğu
üçün də onlarla imzalandı. Yəni bu vaxt Qarabağda erməni icması barədə söhbət
olmamışdı. Onlar yalnız və yalnız bu diyara yenicə köçürülürdü. 1828-ci ildə
İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində yeni inzibati bölgü, Erməni vilayəti təşkil
edilərkən bu ərazidə 1110 yaşayış məntəqəsindən yalnız 62-si erməni kəndi idi.
Buralar bir çox tarixi mənbələrdə Azərbaycan torpaqları kimi gedirdilər.
6
Ümumiyyətlə, XIX əsrdə Azərbaycana Türkiyədən 84000, İrandan isə 40
mindən çox erməni köçürülərək, onlara 200000 desyatindən çox xəzinə torpağı
ayrıldı.
7
Əgər 1832-ci ildə Qarabağ əhalisinin 91%-ni azərbaycanlılar, 8, 4%-ni isə
ermənilər təşkil edirdisə, çarizmin XIX əsrin birinci yarısında kütləvi köçürmə
siyasəti nəticəsində azərbaycanlıların faizi 64,8-ə endi, ermənilərin faizi isə 34,8-ə
qalxdı.
8
1911-ci il üçün bir mənbəyə görə isə Cənubi Qafqazda, xüsusilə Şimali
Azərbaycanda yaşayan 1.300.000 erməninin 1 milyonu yerli əhali olmayıb, onlar
Rusiyanın müstəmləkə siyasəti nəticəsində xaricdən buraya köçürüləndilər
9
.
Beləliklə, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, gəlmə ermənilərin XIX əsrin
birinci yarısında Şimali Azərbaycan torpaqlarında, o cümlədən Qarabağda kütləvi
şəkildə yerləşdirilməsi Azərbaycan xalqının gələcək faciələrinin baş verəcəyinə
əlverişli şərait yaratmaq məqsədi daşımışdır.
Erməni məskunlaşdırılması elə bir vaxtda gedirdi ki, Osmanlı İmperiyasl da
süqut edirdi. Odur ki, köçüb gələn ermənilər Osmanlıda qalanlarla əlaqəni
itirmirdilər. Əksinə ilk erməni partiya və təşkilatları mərkəz olaraq Osmanlını
alsalar da dərhal onların ocaqları Cənubi Qafqazda, xüsusən Azərbaycanda təsis
edilirdi.
5
Эзов Г.А. Сношения Петра Великого с армянским народом. Докементы. СПб, 1898, ХII, ХХIII
6
B.Ə.Budaqov, Q.Ə.Qeybullayev. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti. Bakı, 1998, s.6
7
Azərbaycan tarixi. IV c, Bakı, 2000, s.49
8
Yenə orada
9
Н.Н.Шавров. Новая угроза русскому дьлу в Закавказье; предстоящая распродажа Мугани Инородцамь. С.Петербург,
1911, с.63-64
6
Erməni miqrasiyasının güclənməsi və ermənilərin Cənubi Qafqazda
məskunlaşdırlması ilə ermənilərin siyasi fəaliyyətlərində də canlanma müşahidə
edildi. Erməni millətçiliyi təşəkkül tapdı. Daha doğrusu erməni millətçiliyi özünü
yeni bir formatda təqdim etdi. Bu elə bir dövr idi ki, dünyanı inqilablar bürümüşdü.
Solçu siyasi görüşlər xüsusən maraq doğururdu. Lakin erməni siyasi elitası sırf
solçuluğun ermənilər arasında üstünlük qazanmasına imkan verə bilməzdi. Çünki
sırf solçu olmaq milli dövlətçilik ideyasının ərsəyə gəlməsinə imkan verməzdi.
Belə olan təqdirdə istənilən ideyalogiya ermənilər tərəfindən bir aranjimana məruz
qalmalı idi. İdeyalogiyada erməni milli üstünlüyü və bu kimi saçma-sapan xülyalar
özünə yer almalı idi. Təsadüfi deyil ki, ermənilərin 1885-ci ildə yaranan ilk siyasi
partiyası olan “Armenakan”ın əsası qoyularkən xüsusi vurğulanmışdı ki,erməni
xalqı onu əhatə edənlərdən səviyyəsinə görə fərqləndiyi üçün inqilabi fəaliyyəti də
ayrı aparmalı, prioritet məsələ isə erməni dövlətinin yaranması olmalı idi.
10
10
Дарбинян А. Армения в дни национального освобождения. Воспоминания (1890-1940). Париж 1947, с.125
7
Резюме
Исторические
процессы
и
миграционный
процесс
понятия
взаимосвязанные. Во многих случаях политические воззрения народов и
наций формируются под влиянием миграционного процесса. Миграция
армян и их политические предпочтения имеют взаимосвязь. Исходя, из этого
предметом изучения статьи стало миграция армян как причина и последствие
возникновения их идеологии. Для осуществления научной цели автор
использовал разноязычную литературу, в том числе армянских авторов. В
конце автор привел свои доводы.
RESUME
Historical processes and migration process are interconnected concepts. In
many cases, the political views of peoples and nations are formed with the
influence of the migration process. The migration of Armenians and their political
preferences are interrelated. Therefore the subject of the study of the article
became the migration of Armenians as reason and the consequence of the
emergence of their ideology. For the achievement of scientific purpose the author
used multilingual literature, including of the Armenian authors. At the end the
author indicates his proofs.
Dostları ilə paylaş: |