1. Gender psixologiyasının predmeti və tədqiqat metodları Gender psixologiyasının formalaşmasının tarixi mərhələləri. Feminizm cərəyanı

Postmodernizm feminizmin tərəfdarları yuxarıda qeyd olunduğu kimi, subyekt anlayışını bütövlüklə rədd edirdilər. Onlar dəqiq müəyyən edilmiş keyfiyyətlərə mənsub olan, sabit, universal subyektin özünü belə tənqid edirdilər. Nəticədə feminizm nəzəriyyəçi və praktiklər (icraçılar) arasında ziddiyyətlər artır. Feminizm təəssübkeşlərinə uğurlu əşyavi fəaliyyət naminə maraqlarını müdafiə edə biləcək konkret bir subyekt lazım idi (onun irqindən və yaxud qrupundan asılı olmayaraq)
Feministlərin bəziləri mübarizənin "epotaj" formasından isti­fadə edirdilər: demon­strasiyalar, piketlər, yanğınlar, ailədən, nigah və uşaqlardan imtina etmək, kişilərlə bütün ünsiyyət formalarını baykot etmək, qadın-qadın məhəbbətini (lesbiyanlığı) təbliğ etmək.
Ümumiyyətlə, feminist görüşlərin əsas xüsusiyyətləri ondan iba­rət idi ki, onlar qərb mədəniyyətini keçmiş zamanlarda olduğu kimi, bu gün də patriarxat hesab edrdilər. Bu cür mədəniyyətdə qadın ikinci varlıqdır. Feminist müəlliflərə görə, mədəniyyətin patriarxat ori­yen­tasiyası bütün sahələrdə özünü göstərir. İlk əvvəl geniş mənada başa düşülən haki­miy­yət kişilərin əlindədir. Hakimiyyətdə kişi xüsu­siy­yətləri təcəssüm olunur - qətilik, təcavüzkarlıq, üstün olmaq. Əxlaqın əsas meyarları olan şəxsi azadlıq, tam bərabərlik hüququ yal­nız kişilərə xasdır, qadın ailədə istismar edilir. İşlədikdə isə istis­marlıq ikiqat artır, çünki həm istehsalatda, həm də ailədə olan qay­dalar patrirxat modeli üzərində qurulur. Qərb incəsənəti qadın kultu yaradır. Onu məhəbbət və gözəllik ilahəsi adlandırır, lakin mahiyyəti kişinin estetik və seksual tələbatı ilə bağlıdır.
Feministlərin fikrincə, qadınların fəaliyyəti iqtisadi cəhətdən də məhdudlaşdırılır. XIX əsrə qədər qadının leqal iqtisadi statusu ol­mayıb, nigah bağlandıqda o əmlakını idarə etməkdən məhrum edi­lirdi. Müasir dövrdə bu məcburiyyət növü gizli şəkildə həyata keçi­rilir: eyni əməyə görə fərqli ödəmə haqqı, yüksək ödənişli peşələrə yi­yə­lənmənin çətinləşdirilməsi.
Feministlərin məqsədi patriarxat mədəniyyətə meydan oxu­maq, ictimai şüurda möhkəmlənmiş fikirləri dəyişdirmək, sosial real­lıqda, təhsil sahəsində yoxlama aparmaq idi. Qadınlara II dərəcəli baxan mədəniyyətdə nə kişilər, nə də qadınlar demokratik, humanist ola bilməz. Feministlərə görə, tarazlaşdırılmış mədəniyyətdə qadın­la­rın rolu və mənəvi potensialı cəmiyyət üçün qiymətli, dəyərli hesab edilərsə, bu konstruktiv addım olardı. O cümlədən mənəvi və maddi həyatda qadın-ana xüsusiyyətlərinin təzahür etməsi, məsələn, dözüm, alturizm, çox əhəmiyyətlidir
Feminizm öz tarixində müxtəlif istiqamətlərdə özünü göstərmişdir:
1. Amazon feminizm- qadınların kişilərlə fiziki bərabərliyini (hətta üstünlüyünü) sübut edir. Cəngavər qadın obrazı-ənənəvi pat­riarxat qadın obrazına, sterotipinə (zəif, köməksiz qadın) əks qoyu­lurdu.
2. Mədəni feminizm- sübut etməyə çalışırdı ki, qadınlar təbi­ətən kişilərdən üstündür. Ona görə də əgər qadınlar hakimiyyədə olar­larsa, cəmiyyət daha ədalətli təşkil olunar, müharibə, ekoloji təhlükə olmaz. Mədəni feminizm kişi cəmiyyətindən bir qədər kənar­laşmaya istiqamətlənmişdi. Mədəni feminizm mədəni qadın klubları, qa­dın krizis mərkəzlərinin yaradılmasını nəzərdə tuturdu.
3. Separatizm - cinslərin radikal əlaqəsinin kəsilməsini təbliğ edir­di. Yəni kişilərlə bütün növ kommunikativ əlaqələrin kəsilməsini əsas götürürdü. Hesab edilirdi ki, yalnız kişilərdən izol­yasiyada və onların daimi təsirlərindən uzaqda qadının şəxsi inkişafı mümkündür. Təd­­birlər yalnız qadınlar üçün keçirilirdi.
4. Radikal feminizm (1967-ci ildə yaranmışdı) - belə bir müd­dəa irəli sürürdü ki, qadınların diskriminasiyası bütün insan mədəniy­yətini aşağı salır və bunu yalnız sosial dəyişikliklərlə aradan qaldır­maq olar. Radikal feministlər qadınların bərabərsizliyinin, istisma­rının səbəbini kişilərin bütün sahələrdə üstün olduğunda görürdülər. Onlar hesab edirdilər ki, qadınların bərabərsizliyi, şəxsi münasibətdə, seksual partnyorluqda, ailədə başlayır. Bu cərəyanın nümayən­dələrinə görə, kişilər qadınların üzərində hakimlik etmək üçün zor gücündən istifadə edirlər. Qadınlara qarşı olan zorakılığın aradan götürülməsi radikal feministlərin əsas məqsədidir. Radikal feminizm mütləq norma statusu qazanmış qadın və kişi arasın­da olan bioloji fərqin və gender stereotiplərinin aradan götü­rül­məsinin vacibliyini göstərirdi.
5. Humanist və ya intellektual feminizm - bu yaxınlarda ya­ran­­mışdır. Hesab edilir ki, maskulin mədəniyyət yalnız qadınları de­yil, kişiləri də deformasiya edir. Onlarda "güc kultu" təsbit olunur. Yəni kişi və qadınlara cəmiyyətdə müəyyən rollar vacib sayılır: güc­lü, aqressiv cənab və zəif, köməksiz, iqtisadi cəhətdən asılı olan qadın. Ona görə da cəmiy­yətin dəyər və normalarına yenidən bax­maq, qadın və kişilərin gender rollarını başqa cür qurmaq lazımdır.
Fəlsəfi ədəbiyyatda feminist cərəyanin aşağıdakı formaları da özünü göstərir:
1. Liberal feminizm. Liberal feminizmin ideyaları maarif­çi­liyə əsaslanır. İdrakın ənənyə üstünlüyünü, humanitarizmin sosial qruplarda yayılmasını, bəşəriyyətin daha yüksək rifah halını nəzərdə tutur. Liberal feministlər sosial islahatları aparmaq üçün idrakın, zəkanın gücünə inanırdı. Bərabərsizliyi praktik cəhətdən aradan qal­dımaq üçün hüquq bərabəliliynin pozulmasının qarşısını alan proqramlar tərtib etdilər.
XIX-XX əsrlərdə qadın hüquqlarının müdafiəsi uğrunda hərə­kat bu məsələyə maarifçilik doktrinasından yanaşır-evdar qadının statusunun dəyişdirilməsi, onun mülkiyyətinin qorunması, bo­şan­ma­nın liberallaşdırılması, evdar qadınlara iqtisadi avtonomiyanın veril­məsi tələbləri irəli sürülürdü.
Liberal islahatlar qadınlar üçünn geniş imkanlar yaratmışdı və qadın hüquqları haqqında müsbət ictimai rəy formalaşdırmışdı. Lakin liberal feministlərin tənqidi göstərdi ki, qadınlar və kişilər arasında bərabərlik əldə olunmamışdır.
2. Sosial feminizm. Sosial feministlər qadın istismarının səbə­bini qadınların iqtisadiyyata cəlb olunmasında görürdülər. Sosial femi­nizmə yaxın olan marksist femi­nizm iddia edir ki, qadının inci­dilməsi xüsusi mülkiyyətin yaradılmasının nəticəsidir. Qadınlar kapi­talizmdə istismar edilir, əgər cəmiyyət sosializmlə əvəz olunarsa, gen­der bərabərsizliyi aradan götürülər. Bu haqsızlıq kapitalizmdən əv­vəl də, həmçinin sosializm sistemində də özünü büruzə verməsinə bax­mayaraq, müasir sosial feministlər ənənvi marksist feministləri tənqid edirdilər, çünki onlar gender bərabərsizliyini əsasən iqtisadi mənbələrlə əlaqələndiridilər. Sosial feministlərin əsas tədqiq etdikləri problemlərdən birincisi, kapitalist sisteminin mükəm­məlləşdiril­mə­sin­də evdar qadının roludur. 1969-cu ildə Mar­qaret Beston qadınların evdə gördüyü işin az qiymətləndirildiyini, gözə görünmədiyinin və ödənilmədiyini qeyd etmişdir. İkincisi, qadınların ödənişli işçi və istehsalın xüsusiyyətləri probleminin diskriminasiyasıdır. Qadınlar öz vaxtını, diqqətini uşaqlarına, ailəsinə sərf etmədiyi dövrdə özünü birbaşa müqəssir sayır. Qadınların işlə təmin olunmasında haqsızlığa yor verilməsi təəssüf doğurur.
Bir çox tədqiqatlarda göstərilmişdir ki, qadınların analıq fun­ksiyası onların II dərəcəli statusunun formalaşmasına təsir edir. Kişilərin həyat yoldaşının və uşaqlarının maddi cəhətdən ondan asılı olduğu üçün əmək haqqının daha yüksək olması tənqid edilir.
Qadınların sosializasiyasında ailə mühüm rol oynayır. Bütün başqa nəzriyyəçilərdən fərqli olaraq sosial feministlər ailə məşğul­luğunun strategiyasını öyrənirlər və ənənvi dəyərləri, davranış tərzini müəyyən edirlər. Kapitalist sisteminə qadın və kişilərin streotip həyat tərzi sərfəlidir. Kişilərdə kapitalist iqtisadiyyatında müvəffəqiyyət qazanmaq üçün lazım olan keyfiyyətlər-rəqabətçilik, təcavüzkarlıq, müstəqillik sosial­laş­dırılmışdır.
Sosial feministlər təcrübəni, ideologiyanı, şüurluluğun təcrübəsini təbliğ edirlər. Onlar pozitiv dəyişikliklərə gətirən yeni struk­turların yaranması tələbini irəli sürürlər. Seksual və kriminal zora­kılığa məruz qalanlara kömək məqsədilə yaradılmış mərkəzlər, kiçik biznes alternativ şüur növünün və davranışının stimullaşdırıl­masına yönələn yeni strukturlardır.
Razılaşaq ki, feminizmin ideyaları ictimai psixologiyaya çox böyük təsir göstərirdi. Bu təsir altına düşənlərin sayı artıqca, onlar qadınların öz hüquq bərabərliyi mübarizəsində-həm onlara təəssübkeşlik edir, həm də müəyyən dərəcədə köməklik edirdilər. Bir çox qadın cəmiyyətdə roluna yeni nəzər salır, öz ailə üzvlərinə münasibətlərini dəyişdirirdilər.