138
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Humanitar elml
ər seriyası
2012
ГЩЕ 94 (479.24)
IX-XII
ƏSR ƏRƏB COĞRAFİYAŞÜNAS SƏYYAHLARIN
ƏSƏRLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN KƏNDLƏRİ
M.C.BAYRAMOV
L
ənkəran Dövlət Universiteti
mushfiq76@mail ru
M
əqalədə IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas səyyahlarının əsərlərində Azərbaycan kənd-
l
əri haqqında məlumatlar toplanaraq təhlil olunmuş, orta əsr Azərbaycan kəndlərinin topo-
qrafiyası, əhalisinin təssərrufat məşğuliyyəti, məişəti və dini görüşlərinə dair nəticələr çıxarıl-
mışdır. Ərəb coğrafiyaşünaslarının məlumatları lakonik, qeyri-ardıcıl olsa da, bütövlükdə
orta
əsr Azərbaycan kəndlərinin öyrənilməsi baxımından böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir.
Açar sözl
ər: Azərbaycan, orta əsr, kənd məskəni, kənd əhalisi, ərəbdilli mənbələr
Az
ərbaycan ərazisi qədim mədəniyyət ocaqlarından biri olduğundan qə-
dim dövrl
ərdən başlayaraq coğrafiyaçıların, səyyahların, tarixçilərin diqqətini
özün
ə cəlb etmişdir.
Ərəb müəlliflərinin əsərlərində VII əsrdən başlayaraq Azərbaycanda baş
ver
ən hadisələrə dair məlumatlar şərh olunur. Orta əsr ərəb müəlliflərindən İbn
Xordad
beh, İbn əl-Fəqih əl-Həmədani, İbn Rusta, Qudama ibn Cəfər, əl-Məsu-
di, Əbu Düləf, əl-İstəxri, Əbu Həmid əl-Əndəlusi əl-Qərnati, İbn Havqəl, əl-
Müq
əddəsi, Yaqut əl-Həməvi və başqaları Azərbaycanın IX-XII əsrlərdəki
s
ərhədləri, karvan yolları, şəhərləri, kəndləri, qalaları, təsərrufat həyatı, burada
baş verən tarixi proseslər haqqında olduqca qiymətli məlumatlar vermişlər (1, 4).
IX
əsrdə yaşamış, əsəri bizə gəlib çatan ilk ərəb coğrafiyaşünas səyyahı
İbn Xordadbeh olmuşdur. İbn Xordadbehin “Kitab əl-məmalik və-l-məsalik”
(“Yollar v
ə məmləkətlər haqqında kitab”) Azərbaycanın, ümumiyyətlə, Qafqa-
zın tarixi və tarixi coğrafiyası üçün çox mühüm mənbələrdən biridir. Əsərin
əsas hissəsi yollar və marşrutlar, bu yollar üstündəki şəhər və kəndlər, ölkənin
iq
tisadiyyatı, o cümlədən kənd təsərrufatı, siyasi quruluşu, vergi sistemi və s.
haq
qındadır. Azərbaycanı İbn Xordadbeh əl-Cəbri (Şimal ölkələri) ölkəsinə
daxil edir. İbn Xordadbeh Azərbaycan şəhər və rustaqları bölməsində aşağıda-
kı rustaqların adlarını çəkir: Bacərəvan, əs-Səlaq, Sindəbaya, əl-Bəzz, Urm,
B
əlvankərc, Sərat, Dəskiyavər, Məyənhərc rustaqı (1, 17).
139
IX
əsr ərəb coğrafiyaşünası İbn əl-Fəqih əl-Həmədani özünün “Kitab əl-
buldan
” (“Ölkələrin kitabı”) əsərində Azərbaycanın sərhədləri, ərəblər tərəfin-
dən işğalı, şəhərləri, kəndləri və Azərbaycan xalqının ərəb xilafətinə ödədiyi
xəracın miqdarı haqqında məlumat verir. Ibn əl-Fəqih Azərbaycanın şimal
hissəsində-Arranda 4000 kənd olduğunu yazır (2, 261).
“Kitab əl-buldan” əsərində Azərbaycan ərazisində aşağıdakı kənd yaşa-
yış yerlərinin adlarını çəkir:
“B
ərzənd-kənd idi. Əl-Afşin Babəklə vuruşduğu günlər burada düşərgə
salmış, möhkəmləndirmiş və abad etdirmişdir. Neriz-kənddir. Onun xaraba və
q
ədim bir qəsri var. Burada Murr ibn əl-Mövsili ət-Tai uşaqları ilə məskən
salmışdır. Onlar buranı Azərbaycan valisinin himayəsi altında idarə edirlər”
(1, 36-37).
X
əsr ərəb coğrafiyaşünas səyyahı Əbu Düləf “Risalə”sində gəzdiyi
ölk
ələrin, o cümlədən Azərbaycanın faydalı qazıntıları, şəhər və kəndləri, çay-
la
rı, gölləri, dağları və s. haqqında çox qiymətli məlumat verir. Azərbaycan
haq
qında məlumat Şiz şəhərindən başlayır. Müəllif Balasakan düzündə beş
min xaraba k
ənd olduğunu qeyd edərək yazır “Varsan və əl-Beyləqan şəhərləri
Balasakan düzünd
ə yerləşir. Bu düzdə beş min və ya daha çox xaraba kənd
var. Halbuki onların evlərinin divarları və binalarının bəzilərinin özülü dağıl-
ma
mışdır. Deyirlər ki, həmin kəndlər allah-taalanın “Quranda” zikr etdiyi ar-
Rasın sahiblərinin olmuşdur” (1, 80).
X
əsr ərəb coğrafiyaşünas səyyahlarından biri “Kitab əl-Masalik vəl-
m
əmalik” (“Yollar və məmləkətlər haqqında kitab”) əsərin müəllifi əl-Farisi
əl-İstəxri də Azərbaycan, burada olan yaşayış yerləri, şəhər və kəndləri
bar
əsində məlumat verir. Müəllifin Urmiya gölünün ətrafında məntəqələrinin,
k
ənd və rustaqlar haqqında məlumatı xüsusilə diqqətəlayiqdir ( 1, 90).
X
əsrin ərəb coğrafiyaşünas alimi, əl-İstəxrinin davamçısı İbn Havqəlin
“Kitab
əl-masalik vəl-məmalik” (“Yollar və məmləkətlər haqqında kitab”)
əsərində Azərbaycanın yaşayış məskənlərinə dair qiymətli məlumat vardır.
Ma
rağa şəhərindən bəhs edərkən müəllif yazır: “əl-Marağa sağlam havalı
şəhərdir. Çoxlu rustaq və otlaqları var. Buranın yaşayış yerlərinin birində
“azdaqriy” adlanan qovun yetişir. Bu uzunsov, qabığı bozumtul-yaşıl, içərisi
is
ə qırmızıdır. İçi baldan şirindir Xorasan qovununa oxşayır” (1, 107).
İbn Havqəl daha sonra Urmiya şəhəri haqqında məlumat verərkən bu şə-
h
ərin də çoxlu əkin sahələri və rustaqları olduğunu bildirir. İbn Havqəlin ver-
diyi m
əlumatdan orta əsrlərdə kənd təsərrufatının müxtəlif sahələrinin inkişaf
etdiyi v
ə əkinçilikdə dənli bitki istehsalı ilə yanaşı kənd əhalisinin tərəvəz və
bostan bitkil
ərinin bir çox növlərini becərdiyi aydın olur. Orta əsr ərəbdilli
m
ənbələrə istinad edərək M.X.Şərifli kənd əhalisinin qovun, qarpız, xiyar, kələm,
badımcan, kahı, lobya, kudu, və müxtəlif növ səbzə yetişdirdiyini yazır. Əsas
bostan bitkil
ərindən birinin qovun olduğunu diqqətə çatdıran müəllif qovunun
“m
əcdəddin”, “məliki”, “yaquti”, “əzdəhri” növlərinin adlarını çəkir (2, 265).
140
A
parılmş arxeoloji qazıntı işləri nəticəsində əldə olunmuş nəbati qalıqla-
rı eləcədə yazılı mənbə məlumatlarının təsdiqi təsərrufat həyatında bostançılı-
ğın mühüm yer tutduğunu təsdiq edir (3, 62). Gəncə ərazisində qazıntılar
zamanı aşkar edilmiş bitki qalıqları içərisində balqabaq, xiyar, yemiş, qarpız
v
ə başqa bostan bitkilərinin toxumları da vardı (4, 104).
Az
ərbaycan kəndləri haqqıda məlumata X əsr müəllifi əl-Müqəddəsinin
əsərlərində də rast gəlirik. O, uzun səyahətdən sonra “Əhsən ət-təqasim fi
m
ərifət əl-əqalim” (“İqlimlərin öyrənilməsi üçün ən yaxşı bölgü”) əsərini
yazmışdır. “Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim” əsərində Ərdəbil haqqında
m
əlumat verərək yazır: “Ərdəbil-Azərbaycanın paytaxtı və bütün iqlimin
şəhəridir. Onun alınmaz qalası var. Buradakı dağın uzunluğu 140 fərsəxdir. Bu
yerl
ər başdan-başa kənd və əkin sahələridir. Deyirlər ki, buradakı kəndlərdə 60
dild
ə danışırlar. Ərdəbilə bir çox şeylər buradan gətirilir. Onların evlərinin
çoxu yerin altındadır” (1, 130). Daha sonra müəllif Ərdəbil rustaqlarında əha-
linin t
əsərrufat həyatindan bəhs edərək yazır “Ərdəbil rustaqlarında yeri 8
öküz vasit
əsilə 4 cütcü sürür, iki öküzü bir cütçü sürür. Mən onlardan soruş-
dum “Bel
ə şum yerin bərkliyindəndirmi?” Onlar cavab verdilər. “Xeyir, bu
qardan ötrüdür” (1, 136).
Əl-Müqəddəsinin məlumatı kənd əhalisinin o dövrün
şum əmək
al
ətləri barəsində fikir söyləməyə əsas verir. Bəlli olur ki, IX əsrdə
k
ənd əhalisi qara kotan və ya ağır kotan adlanan şum alətindən istifadə edirdi.
VIII-IX
əsrlərin ən təkmil şum aləti olan qara kotan Qafqazın bir çox
xalqlarına məlum idi. Qara kotan Azərbaycanda şumlamada istifadə olunan
al
ətlər içərisində yeganə əmək alətidir ki, ona 4 cütdən 12 cütədək qoşqu
heyvanı qoşulmuşdur. Xeyli qoşqu quvvəsi tələb edən bu şum alətinə ağır
kotan da deyilirdi (3, 22). Qara kotanı iki və ya daha çox qoşqu heyvanına
bağlayır və hər iki öküzü bir cütçü sürürdü. Bu daha təkmil şum aləti oldu-
ğundan kəndlilərə yeri daha dərindən şumlamaq imkanı verirdi. Bütün bunlar
orta
əsrlərdə kənd əhalisinin təsərrufatda daha təkmil əmək alətlərindən
istifad
ə etdiyini göstətir.
X
əsr tarixçi-coğrafiyaşünası əl-Məsudi “Muruc əz-zəhəb və məadin əl-
cavhar” (“Qızıl yuyulan yer və cavahirat mədənləri”) əsərində əl-Bab əl-Əb-
vab v
ə bu şəhər ətrafında ölkə və xalqlar haqqında olan fəslində Azərbaycanın
orta
əsrlər tarixinə dair maraqlı məlumat əldə edirik. Müəllifin Zirehgiran
k
əndi haqqındakı məlumatı orta əsr kəndlərinin öyrənilməsi baxımından qiy-
m
ətlidir. Əsərdə müəllif “Zirehgiran” kəndi haqqında yazır: “Qumik torpağın-
dan sonra Zirehgeran torpağı (kəndi) gəlir. Bu isə zireh ustaları deməkdir. Belə
ki onlar zireh, y
əhər, qılınc yüyən və s. ustaları kimi məhşurdurlar. Onların
arasında müsəlmanlar, xristanlar, yəhudilər yaşıyırlar” (1, 59).
Əl-Məsudinin Zirehgiran kəndi haqqındakı məlumatından IX-X əsrlərdə
s
ənətkarlığın təkcə şəhərlərdə deyil kəndlərdə də inkişaf etdiyi, kənd əhalisinin
d
əmir və müxtəlif növ filizlərdən məişət avadanlıqları, əmək alətləri, silah nü-
mün
ələri hazırladiğı aydın olur. Müəllif Qəbələ şəhəri haqqında məlumatında
şəhər əhalisinin müsəlman, ətraf kənd və qəsəbələrin əhalisinin xristian oldu-
141
ğunu qeyd edir (1, 61).
Buradan da müs
əlmanlığın kəndlərə nisbətən şəhərlər-
d
ə sürətlə yayıldığını, kəndlərdə isə xrisrtanlığın və köhnə dinlərə sitayişin
h
ələ də möhkəm olduğu aydınlaşır.
Az
ərbaycanın kənd məskənləri haqqında məlumat verən XII əsr ərəb
coğrafiyaşunas səyyahlarından biri Əbu Həmid əl-Əndəlusi əl-Qərnatidir.
Özünün “Tuhf
ət əl-əlbab və nuxbat əl-əcab” (“Ağıllara töhfə və möcüzələrin
seçilm
əsi”) əsəri Azərbaycan xalqının tarixi, adət-ənənələri, şəhərləri, kəndləri,
ümumiyy
ətlə, Qafqaz xalqlarının tarixinin öyrənlməsi baxımından qiymətlidir.
Əl-Qərnati “Tuhfət əl-əlbab və nuxbat əl-əcab” əsərinin “müxtəlif ölkələrdəki
möcüz
ələr və təccüblü şeylər haqqında” olan ikinci fəslində Dərbənd yaxınlı-
ğında iki kənd haqqında məlumat verir ki, bu kənlərdən də biri əl-Məsudinin,
haqq
ında məlumat verdiyi Zirehgiran kəndidir. Əl-Qərnati bu kəndin adinı
Z
əryəgəran kimi qeyd edir və yazır “Dərbənd yaxınlığında böyük bir dağın
ətəyində iki kənd vardır. Burada yaşayan adamlara Zəryagəran, yəni zireh
usta
ları deyilir. Onlar müharibədə istifadə etmək üçün lazım olan bütün zireh-
l
ərdən: dəbilqə, qılınc, nizə, yay, ox, xəncər qayırırlar. Onların qadın, uşaq, qız,
qul v
ə kənizləri bu sənəti bütünlüklə öyrənirlər. Burada yaşayanların əkilən
torpaq v
ə bağları yoxdur, əksəriyyəti xeyirxah və dövlətli adamlardır. Başqa
yerl
ərdən olan adamlar hər tərəfdən onlara satmaq üçün müxtəlif nemətlər
(mallar) g
ətirirlər” (1, 159)
Əbu Həmid əl-Əndəlusi əl-Qərnatinin bu kəndlərdə yaşayan əhalinin
dini görüşləri və dəfn adətlərinə aid məlumatları böyük əhəmiyyət kəsb edir.
H
əmin kəndlərdə yaşayan əhalinin dini görüşləri haqqında müəllif yazır:
“Onların dini yoxdur və cizyə vermirlər. Həmin adamlardan biri öldükdə, ölən
adam kişidirsə, meyiti yerin altında yaşayan adamlara verir, həmin adamlar da
meyitin
əzalarını doğrayır, nəticədə yalnız ətindən ayrılmış sümüklər və beyin
qalır. Ölünün ətini yığır və qara qarğalara yedirirlər. Onlar (həmin adamlar)
soyuqqanlıqla (meyitin ardınca) gedir və başqa quşlara ölünün ətindən yeməyə
mane olurlar. Əgər ölən adam qadındırsa, meyiti yenə yerin altında yaşayan
adamlara gönd
ərir, həmin adamlar da onun sümüklərini ayırır, ətini quzğunlara
yedirir, onun (meyitin ardınca) oxlarla gedir və ətinə yaxın düşmək istəyən hər
k
əsə mane olurlar. Mən Dərbənddə əl-Əmir Əbd əl-Məlik ibn Əbu Bəkrə
dedim “Nec
ə olub ki, bu millət islamı qəbul etməyib?”. O dedi “Onların sehri
var. Bizim qoşun o kəndə yollandı. Mən o kəndə ilk girənlərdən oldum. Bu
vaxt yerin altından adamlar çıxdılar. Onların üstündə silah yox idi. Onlar da-
yan
dılar, əlləri ilə dağlara işarə etdilər və mənim başa düşmədiyim dildə danış-
ma
ğa başladılar. Sonra yerin altında yox oldular. Bundan sonra bizi soyuq
kül
ək və bərk qar tutdu, belə ki, gözlərimiz heç bir şey görmədi. Biz qoşunu-
muzdan çoxlu adam itirdik. Biz h
əmin kəndlərdə yaşayanlardan bir parça
çör
ək belə ala bilmədik. Bu isə həmin adamların yalnız sehirkarlığından ola
bil
ərdi. Bu adamlar ölünün sümüklərini çıxarır və bu sümükləri kisələrə doldu-
rurlar. Dövl
ətlilərin və məhşur adamların kisələri zərli rum ipəyindən, qul və
142
k
ənizlərinki isə çit və başqa bu kimi şeylərdən olur. Onlar kisələri evdə asır,
h
ər bir kisənin üstündə sahibinin adını yazırlar. Bu isə çox qəribə işdir (1, 161).
Əbu Həmid əl-Əndəlusi əl-Qərnatinin Azərbaycan orta əsr kəndləri haq-
qında məlumatı bir də ona görə qiymətlidir ki, biz burada başqa müəlliflərin
əsərlərində rast gəlmədiyimiz məlumata rast gəlirik. Belə ki, müəllifin əsərin-
d
ə kənd əhlisinin təsərrufatı, dini görüşləri və dəfn mərasimləri haqqında mə-
lumatlar
əldə edirik. Əl-Qərnatinin məlumatından görünür ki, orta əsr kənd
m
əskənlərində qədim adət ən-ənələrə sədaqət, köhnə dinlərə sitayiş əhali ara-
sında öz varlığını saxlayırdı. Müəllifin haqqında bəhs etdiyi kəndlərin əhalisi-
nin d
ə müsəlmanlığı qəbul etmədiyini, atəşpərəst olduqlarını onların dəfn
m
ərasimləri barəsində verdiyi məlumatdan izləmək olur.
XII
əsrin sonu-XIII əsrin əvvəllərində yaşamış görkəmli ərəb ensiklope-
dist alimi s
əyyahı Yaqut əl-Həməvinin əsərləri Azərbaycanın monqollara qə-
d
ərki və sonrakı dövrün iqtisadi, mədəni həyatı, eləcə də dövrün tarixi coğrafi-
ya
sını tədqiq etmək baxımından olduqca əhəmiyyətlidir
.
“Muc
əm əl- buldən” əsərində müəllif ayrı-ayrı ölkələr və bu ölkəlrdə
olan dağ, düz, dərələrin, qəsəbələrin, çayların, göllərin və s. haqqında məlumat
verir. Yaqut
əl-Həməvinin əsərlərində Azərbaycanın kəndləri haqqında nisbə-
t
ən geniş məlumata rast gəlirik.
Az
ərbaycan şəhərlərini, kəndlərini Yaqut aşağıdakı terminlərlə ifadə edir.
“M
ərkəz”, əsas şəhər mənasını verən “kasaba”, ümumiyyətlə, şəhər anlayışını
ifad
ə edən “mədinə”, “bələd”, “buleydə”, həmçinin yer mənasını verən “mavdi”
v
ə “sakun”. Yaqut Azərbaycanda olan kənd yaşayış məskənlərini isə “qarya”
kimi xarakteriz
ə edir (5, 67).
Az
ərbaycan şəhərləri haqqında məlumat verərkən Yaqut əl-Həməvi Ba-
c
əravanı Bab əl-Əbvab nahiyəsində, Şərvan yaxınlığında şəhər və Xızır pey-
ğəmbər tərəfindən tapılan “həyat bulağının” burada olduğunu qeyd edir. Daha
sonra mü
əllif yazır: “Bəziləri deyir ki, Bacərvan kənddir və bu həmin kənddir
ki, sakinl
əri Musa və Xızır peyğəmbərlərdən çörək istəmişlər (5, 144).
Deyirl
ər ki, (haqqında Quranda söhbət gedən) qaya Şarvan qayası, dəniz
Gilan d
ənizi, kənd Bacrəvan kəndi (Musa peyğəmbərin ə.s.) rast gəldiyi
xidm
ətçi oğlanın onu öldürdüyü kənd isə Cizan kəndidir (5, 169).
Yaqut Bab
əl-Əbvabda Xəmaşira adlanan azad adamların yaşadığı çoxlu
azad k
əndlərin, əhalisi sıx olan rustaqın olduğunu yazır, lakin müəllif ayrı-ayrı-
lıqda həmin kəndlərin adlarını çəkmir və onlar haqqında məlumat vermir (5, 137).
Yaqut
əl-Həməvi Ar-Ras çayı haqqında məlumatında X əsr coğrafiyaşü-
nas s
əyyahı Əbu Duləfə istinad edib yazır: “Ar-Rass çayı (en dairəsinə görə)
d
ənizin sahilinədək, uzunluğa görə Bərzənddən Bərdəyədək sahəni tutub,
Balasacan düzün
ə çıxır. Varsan və Beyləqan şəhərləri bu düzdədir. Bu düzdə
beş min xaraba kənd vardır. Halbuki Onların (evlərinin) divarları və binaları-
nın bəziləri özülü möhkəm olduğundan dağılmamışdır. Deyirlər ki, həmin
k
əndlər Allah-taalanın “Quran”da zikr etdiyi əshab ər-rassın olmuşdur. Yaqut
əl-Həməvi “Muğan” məqaləsində bu vilayətin çoxlu kəndləri olduğunu qeyd
143
edir, Savalan dağında, Urmiya gölündəki adada bir neçə kəndin yerləşməsi
haqqında məlumat verir (5, 70).
Yaqut
əl-Həməvi Coğrafi lüğətinin I cildində Bərəndəq, II cildində Ha-
mis k
əndlərinin adını çəkir və yazır: “Bərəndəq Azərbaycanda Qəzvinlə Xal-
xal arasında böyük kənddir (5, 155).
Hamis-Az
ərbaycanın Qəzvin tərəfdən Xalxal yaxınlığındakı kənddir (5, 159).
Yaqut
əl-Həməvi lüğətinin III cildində Azərbaycanda aşağıdakı kənd
yaşayış məntəqələrinin adlarını çəkir və onların bəziləri haqqında maraqlı
m
əlumat verir:
“Sincabaz-Az
ərbaycanın Xalxal nahiyəsində kənddir. O, vadədə yerləşir
v
ə minarəsi var. Mən buranı görmüşəm. Buranın əhalisi buranı Sənkəvaz
adlandırır, yazıda isə onu Sincəbaz yazır”.
“Sincal-
Ərməniyyədə, başqa məlumatlara görə Azərbaycanda kənddir.
Onun haqqında ət-Şammax öz əsərində xatırlayır”.
“Sincan-Bab
əl-Əbvabda kənddir” (5, 167).
Yaqut
əl-Həməvi lüğətinin IV cildində Azərbaycanda aşağıdakı kənd
yaşayış məntəqələrinin adlarını çəkir və onların bəziləri haqqında maraqlı
m
əlumat verir:
“Farfaqabad–
Urmiyanın kəndlərindən biridir”.
“Karr–Az
ərbaycanda kənddir”.
“Küzekunan–Az
ərbaycanda Təbriz nahiyəsində böyük bir kənddir.
Onunla T
əbriz arasında məsafə iki mərhələdir. “Küze düzəldənlərdir”. Oradan
Urmiya gölü görünür. M
ən buranı görmüşəm” (5, 176-178).
Yaqut
əl-Həməvi lüğətinin V cildində Azərbaycanda aşağıdakı kənd ya-
şayış məntəqələrinin adlarını çəkir və onların bəziləri haqqında maraqlı məlu-
mat verir:
“Mart–Urmiyadan bir m
ərhələ aralı, Təbriz yolu üzərində çoxlu bağları
olan böyük k
ənddir. Adamlarında birlik və şücaət var”.
“Mu
şil–Azərbaycanda kənddir”.
“Varan–T
əbrizdən bir fərsəx aralıda yerləşən kəndlərdəndir” (5, 180-183).
Yaqut
əl-Həməvinin məlumatları Azərbaycan kəndlərinin coğrafi möv-
qeyini öyr
ənilməsi baxımıdan çox qiymətlidir. Həmçinin biz Yaqut əl-Həmə-
vinin m
əlumatından Azərbaycanın orta əsr kəndlərində əkinçilik və maldarlıq-
la yanaşı bağçılığın, sənətkarlıqda isə dulusçuluğun inkişaf etdiyinin şahidi
oluruq. IX-XI
əsrlərdə Azərbaycanda kənd təsərrufatının əsas sahələrindən
birinin bağçılıq olduğunu yazan M.X.Şərifli Orta əsr ərəb mənbələrinə istinad
ed
ərək burada dunyanın başqa yerlərində olmayan bir sıra meyvələrin: şabalıd,
zoğal, üzüm, armud, sarı ərik, şaftalı, gilas, alma, incir, heyva, nar, qoz, fındıq,
gavalı, alça, tut və s.meyvələrin yetişdirildiyini yazır (2, 263).
Orta
əsr ərəb coğrafiyaşünas səyyahların əsərlərində IX-XII əsr kəndləri,
k
ənd əhalisinin dini görüşləri, təsərrufat həyatı, kəndlərin coğrafi mövqeyi və
s. haqqında maraqlı məlumatlar olmasına baxmayaraq, bu məlumatlar ardıcıl,
əhatəli deyil, çox azdır. IX-XII əsr kənd yaşayış yerləri barəsində daha ətraflı,
144
ardıcıl məlumat əldə etmək üçün bu yerlərdə geniş arxeoloji qazıntı işlərinin
aparılmasına ehtiyac vardır.
ƏDƏBİYYAT
1.
V
əlixanlı N.M. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı:
Элм, 1974, 320 с.
2.
Şərifli M.X. IX əsrin ikinci yarısı-XI əsrlərdə Azərbaycan feodal dövlətləri. Bakı: Элм,
1978, 175 с.
3.
Cavadov Q.C.
Əkinçilik mədəniyyətinin sorağı ilə. Bakı: Маариф, 1990, 200 с.
4.
Bunyadov T.Ə. Azərbaycanda əkinçiliyin tarixinə dair. Bakı: Элм, 1964, 447 с.
5.
Əliyeva N.A. Azərbaycan Yaqut əl-Həməvinin əsərlərində. Bakı: Маариф, 1999, 282 с.
6.
Азярбайъан археолоэийасы. 6 cилdдя, VI c. Бакы: Шярг-Гярб, 2008, 632 с.
АЗЕРБАЙДЖАНСКИЕ ДEРЕВНИ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ АРАБСКИХ
ГЕОГРАФOВ-ПУТЕШЕСТВЕННИКОВ IX-XII ВЕКОВ
М.ДЖ.БАЙРАМОВ
РЕЗЮМЕ
В статье собраны и анализированы сведения об азербайджанских деревнях из
произведений арабских географов-путешественников. Выявлены результаты топогра-
фии азербайджанских деревень средневековья, хозяйственная деятельность населения,
быт и религиозные мировоззрения. Сведения арабских географов лаконичны и непосле-
довательны. Несмотря на это, эти сведения имеют огромное значение в изучении
азербайджанских деревень средневековья.
Ключевые слова: Азербайджан, средневековый, сельское поселение, сельское
население, арабоязычные авторы
AZERBAIJAN VILLAGES IN THE WORKS
OF THE IX-XII CENTURIES ARABIAN GEOGRAPHER TRAVELERS
M.J.BAYRAMOV
SUMMARY
The article analyzes information about Azerbaijan villages of the IX-XII centuries in
the works of Arabian geographer travelers. The results of the topography, population,
economical activity, life and religious views of the Middle Ages villages are presented. Al-
though information of Arabian geographers is laconic and irregular, it has scientific
importance in the study of medieval villages.
Key words: Azerbaijan, medieval, rural settlement, rural population, Arabic sources
Dostları ilə paylaş: |