№1 Humanitar elml
Yüklə 241,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bakı Dövlət Universiteti hicranfarhad@mail.ru
- К ВОПРОСУ ИССЛЕДОВАНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНО-НЕМЕЦКИХ ЛИТЕРАТУРНЫХ СВЯЗЕЙ Х.Д.ФАРХАДОВА РЕЗЮМЕ
| 71 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №1 Humanitar elml ər seriyası 2012 UOT 821 (091) AZƏRBAYCAN-ALMAN ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏRİNİN TƏDQİQİ MƏSƏLƏLƏRİNƏ DAİR H.D. FƏRHADOVA Bakı Dövlət Universiteti hicranfarhad@mail.ru Bu m əqalədə Azərbaycan-alman ədəbi əlaqələri araşdırılır. Bunun üçün, ilk növbədə, ədəbi əlaqələr üzrə aparılan tədqiqatlar nəzərdən keçirilir. Beləliklə, Azərbaycan-alman ədəbi əlaqələrinin tədqiqi məsələləri aydınlaşdırılır və əlaqələrin tədqiqinin perspektiv istiqamətləri mü əyyənləşdirilir. Açar sözl ər: Azərbaycan, alman, ədəbiyyat, əlaqə, tədqiq
Az ərbaycan-Avropa ədəbi-mədəni əlaqələrinin araşdırılmasının ümumi m ənzərəsində də hətta koordinasiya edilməmiş şəkildə olsa belə tədqiqat yönüml ərinin tənzimlənməsi mövcuddur. Belə ki, Azərbaycan-alman ədəbi- m ədəni əlaqələrinin tədqiqi sahəsində Ə.Sultanlı, Ə.Ağayev, R.Qayıbova, İ.Salmanova, A.Kazımova, Ü.Bədəlbəyli, İ.Rəhimov, Ş.Xəlilov, Q.H.Bayra- mov, B.Q.Hüseynov, Z. Ağayev, Ə.Rzayev, A.Ağayev, L.Əliyeva, A.Bayra- mov, F.Mustafayeva v.b. əsərləri bu mənzərəni əks etdirir [1; 3; 4; 6; 7 və s. ]. Alman-Az
ərbaycan ədəbi-mədəni əlaqələri haqqında görkəmli ədəbiy- yat
şünaslarımızdan Ə.Sultanlı, Ə.Ağayev, M.Rəfili, C.Cəfərov, N.Ağazadə, Ə.İsmayılov çox qiymətli fikirlər söyləsələr də, həmin əlaqələri müxtəlif as- pektl ərdə Aqil Ağayev («Nizami alman dilində» Bakı, Gənclik, 1992) [1], H.Arzulu («Alman klassik poeziyasının azərbaycan dilinə tərcüməsinin nəzəri v ə praktik prinsipləri» Bakı, Elm, 2003) [16], Flora Əlimirzəyeva-Mustafaye- va («Kitabi D ədə-Qorqud dastanın alman dilinə tərcümə sənətkarlığı» Bakı, Ozan, 1999) (14), Akif Bayramov («Mirz ə Şəfi Vazehin ədəbi irsi», Bakı, Yazıçı, 1980) [4] geniş araşdırmışlar. Y. Mürşüdovun «Alman dilində atalar sözləri və məsəllər və onların ingi- lis, Az ərbaycan və rus dillərində qarşılıqları» (Bakı, 1997) [10], Ş.Balakişiye- vin « Koroğlu dastanı Avropada» (Bakı, 2005) [11], Flora Əlmirzəyevanın «Kitabi-D ədə Qorqud» dastanlarının alman dilinə tərcüməsi və tədqiqi (Bakı, 2008) (14), adlı doktorluq dissertasiyasında abidənin alman dilinə tərcüməsi, n əşri və tədqiqi məsələləri araşdırılmışdır. 72 Yuxarıda adları çəkilən tədqiqatçıların dediklərinə əsaslanaraq XIX əsrin əvvəllərində, daha doğrusu məşhur alman şərqşünas alimi və diplomatı Yozef fon Hammer Purqştalın (1774-1886) 1881-ci ildə çap etdirdiyi «Geschichte der schönen Redekünste Persiens» kitabı ilə başlayır, desək səhv etmərik. Düzdür, burada Nizami alman oxucusuna fars şairi kimi təqdim olunur və ondan
əlavə digər Azərbaycan şairləri Əbül-Üla Gəncəvinin, Fələki Şirvani- nin,
Marağalı Əhvədinin, Zülfüqar Şirvaninin də haqqında bəhs edilir, ancaq h ər halda bunu alman oxucusunun Azərbaycan ədəbiyyatı ilə ilk və ətraflı tanışlığı hesab etmək olar. Alman şairi Fridrix fon Bodenştetin Mirzə Şəfi Vazehin
şerlərini alman dilinə tərcümə etməsini və məhz bu tərcümələrdən sonra Az ərbaycan şairinin Qərbdə (M.Şəfi Şərqdə yaxşı tanınırdı) şöhrətlən- m əsini də bu ədəbi əlaqələrin, bütün mübahisəli cəhətlərinə baxmayaraq, parlaq s əhifələrindən hesab etmək olar. «Kitabi-D ədə Qorqud» dastanının, eləcə də şifahi ədəbiyyatımızın, folk- lorumuzun dig ər nümunələrinin alman dilinə çevirilməsi XIX əsrə təsadüf edir. 1815-ci ild ə H.F.Von Dits «Kitabi-Dədə Qorqud»un VIII boyunu, 1922- ci ild əsə Y.Kunoş «Şah İsmayıl və Gülzar xanım», «Aşıq Qərib», «Tahir və Zöhr ə» dastanlarını alman oxucusuna çatdırmışlar. Maraqlıdır ki, bu söz in- cil əri sonralar da alman şair-filosoflarının, tərcüməçilərinin diqqətini cəlb etmiş, XX əsrdə onların tərcüməsinə yenidən qayıdılmışdır. Məsələn, şərqşü- nas alim G.Hayn 1958-ci ild ə «Kitabi-Dədə Qorqud»u tam şəkildə alman dilin
ə tərcümə edərək nəfis şəkildə çap etdirmişdir. 1995-ci ildə isə Az ərbaycan ədəbiyyatının Almaniyada yayılmasında əvəzsiz xidmətləri olan H. Əhməd Şmide dastanı yenidən alman dilinə tərcümə etdirmişdir. M əlumdur ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»un əlyazmasını 1815-ci ildə Alma- ni yanın Drezden şəhərindəki kitabxanada alman alimi F.Dits aşkarlamış və onun üz ərində ilk tərcümə və tədqiqatı da o aparmışdır. Təpəgözü «Oğuz siklopu» olaraq s əciyyələndirmiş və bununla da Qorqudşünaslığın əsası Al- maniyada qoyu lmuşdur. İtalyan alimi Ettore Rossinin italyan dilində Dədə Qorqud boylarını tanıtması ilə Azərbaycan-italiyan folklor əlaqələrində yeni bir s əhifə açılmış olur. Abidənin bir nüsxəsinin də Vatikanda saxlanması bu əlaqələrə mənəvi bir məna və məzmun əlavə edir. Əlyazma Türkiyədə elmi dövriyy
əyə yalnız 1915-ci ildə daxil olmuşdur. Qeyd edim ki, Kilisli Rifət mü əllim bir çox abidələrdə olduğu kimi bu əlyazmanın da üzünü köçürmüş və onu n əşr üçün hazırlamışdır. Abidə Azərbaycanda 1939-da Həmid Araslı t ərəfindən ilk dəfə nəşr edilmişdir. Türk xalqlarının ortaq abidəsi olan «Divani-Lüğət-it-türk» də 1915-ci ild ə Kilisli Rifət müəllim tərəfindən üzü köçürüldükdən sonra yazma nüsxə 300 nüsx ə olmaqla nəşr olunmuşdur. Artıq 1920-ci illərdə abidə haqqında Av- ropada ay dın təsəvvür yaranmışdır. Alman alimi Karl Vrokkelman «Divan»- dakı atalar sözlərini seçib alman dilində qarşılıqlarını da verməklə 1922-ci ildə n əşr edib. Bununla da «Divani-lüğət-it-türk» və əski türk atalar sözləri Avropa t ədqiqatları dövriyyəsinə qoşulub. Abidə 1982-ci ildə inğilis alimi Robert 73 Dankof t ərəfindən inğilis dilinə tərcümə edilib və Ceyms Kellinin redak- torluğu ilə Londonda nəşr edilib. İtaliya alimi Aleççio Bombaçinin məşhur «Türk ədəbiyyatları tarixi» də ümumtürk-Avropa əlaqələri kontekstini zənginləşdirən faktlardan biridir. 1975 v
ə 1977-ci illərdə alman dilində nəşr olunan 2 cildlik Azərbaycan nağıllarının tərcüməçisi də H.Ə.Şmide olmuşdur. Eləcə də, Hans Fişer 1929- cu ild ə J.Kapoşun tərcüməsini bəyənmədiyi üçün «Şah İsmayıl və Gülzar xanım» dastanını bütöv şəkildə alman dilinə yenidən tərcümə edərək, ona təx- min
ən 60 səhifə həcmində elmi təhlil də vermişdir. Ümumiyyətlə, XX əsrdə alman oxucusunda Az ərbaycan ədəbiyyatına maraq böyük olmuşdur. Klassik- l ərimizdən M.F.Axundovun məşhur «Müsyö Jordan və dərvişi Məstəli şah» komediya sı hələ 1852-ci ildə alman dilinə tərcümə olunmuşdu, lakin XX əsrin əvvəllərində alman alim-şərqşünaslarının onun komediyalarına marağı təzədən artır. Q.Yakob və T.Mepdel kimi alim-tərcüməçilər Axundovun komediyaları- na yenid ən müraciət edərək onların elmi təhlilini də verməyə çalışmışlar. Az ərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin alman dilinə tərcüməsi XX əsrin 50-ci ill ərindən daha da intensivləşmişdir. Ədəbiyyatımızın o dövr üçün orta n əsli hesab olunan M.Hüseyn, S.Vurğun və M.İbrahimovun bir neçə əsəri ilə b ərabər 60-cı illərin nümayəndələri hesab olunan Anarın, Elçinin, M.İbrahim- b əyovun əsərlərinin alman dilinə bir neçə dəfə tərcümə olunması bunu bir daha sübut edir. Az ərbaycan ədəbiyyatının alman oxucusuna geniş spektrdə təqdim olun- ma sı baxımından iki kitabı xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bunlardan birincisi «Der Cranatapfelbaun Modeme Azerbaidschanische Erzahlinğen» adlanır və 1961-ci ild ə Berlinin «Volk und Welt» nəşriyyatında çapdan çıxmışdır. Kitab- da Sabir Əhmədovun, Ə.Əylislinin, Anarın, İlyas Əfəndiyevin, Elçinin, İsa Hüseynovun v ə diğər XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrinin heka- y ələri çap olunmuşdur. İkinci kitab isə «Verschlossen mit silbernem Schlüssel» («Gümüş açarla bağlanmış») adlanır və 2000-ci ildə Avstriyada nəşr olurmuşdur. Cənubi Qaf- qaz respublikalarının ədəbiyyatına həsr olunmuş bu kitabda hər respublikanın ədəbiyyatına, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatına 100 səhifə ayrılmışdır. Bölm
əyə qısa, lakin tutumlu ön sözündən sonra «Kitabi-Dədə Qorqud»dan başlayaraq bugünkü gənc nəslə qədər Nəsimi, S.Vurğun, R.Rza kimi tanınmış Az ərbaycan şairlərinin, C.Məmmədquluzadə, Anar, Y.Səmədoğlu, B.Azəroğlu kimi nasirl ərin yaradıcılığından nümunələr verilmişdir. T ədqiqatlardan məlum olur ki, alman ədəbiyyatının Azərbaycan dilinə t ərcüməsi, əsasən, XIX əsrin sonlarından başlayır. Azərbaycan oxucusuna təq- dim olunan ilk alman mü əllifi Fridrix Şiller olmuşdur. Ünsizadə adlı bir şəxs onun «M əkr və məhəbbət» faciəsini «Xadə və eşq» adı ilə «Kəşkül» qəzetində çap etdirmişdir. Əsrin əvvəllərində dahi Qötenin «Faust» əsərinin ayrı-ayrı parça ların tərcüməsi nəzərə alınmazsa, deyə bilərik ki, alman ədəbiyyatının Az ərbaycan dilinə tərcüməsi XX əsrin 30-cu illərindən başlanmışdır. Məhz bu 74 ill
ərdə A.Zeğersin «Balıqçıların üsyanı», B.Kellermanın «9 noyabr», E.M.Re- mark
ın «Qərb cəbhəsində təbəddülat yoxdur» romanları Azərbaycan dilinə tər- cüm
ə olunmuşdur. 30-40-cı illərin dövrü mətbuatında o dövrün ideologiyasına uyğun olaraq alman inqilabçı-demokratları kimi təqdim olunan Q.Herveqin, Q.Veertin şerlərinə də rast gəlmək olur. Lakin bütün bunlarla bərabər tərəddüd etm ədən demək olar ki, Azərbaycan oxucusu, ölkəsinin Sovet ittifaqının tərki- bind ə olduğu 70 il ərzində, ən çox alman ədəbiyyatının klassiklərini – Qöteni, Şilleri, Heyneni tanınmışdır. Bu siyahıya o dövrun idealogiyasına uyğun ola- raq sosializm realizmi üslubunda yazan A.Zeqers, B.Brext d ə əlavə olunur. Qeyd etm
ək lazımdır ki, bu tərcümələrin hamısı Azərbaycanda xarici dil bil
ən peşəkar tərcüməçilərin olmadığı üçün rus dilindən olunurdu. Əslində burada
peşəkar tərcüməçilərə ehtiyac da yox idi, çünki bütün sahələrdə olduğu kimi
ədəbiyyatda da hər şeyə ideoloji çərçivədə yanaşılırdı. Yalnız senzuradan keç
ən alman müəllifləri Azərbaycan ədəbiyyatına yol tapa bilərdi. Yalnız 70-ci illərdən sonra Azərbaycanda orijinaldan tərcümə sənətinə xüsusi diqq ət yetirilməyə başlanmışdır. Dövrü mətbuatda klassiklər, ADR ya- zıçıları ilə bərabər Henrix Böll, Ziqfrid Ğents, V.Borxert kimi Qərbi Almaniya ya zıçılarının adları da görünməyə başlayır. Bizim milli folklorşünaslıqda «Paris nüsxəsi» kimi tanınan A.Xodzko- nun yazıya aldırtdırdığı «Koroğlu» variantı ilk dəfə 1842-ci ildə Londonda in- gilis dilind ə nəşr edilib. Bu nəşrdə «Koroğlu» dastanı ilə yanaşı Xəzərətrafı xalqla rın folklor nnümunələri də təqdim olunmuşdur. Xodzkonun bu kitaba yaz dığı ön sozlə daştanın bu variantının tədqiqinin əsası qoyulur. Polyak maa- rifçisi v ə ədibi T.Lada-Zablotski A.Bakixanovun köməyi ilə «Koroğlu»dan bir hiss əni polyakcaya çevirib və «Şərq» məcmuəsində nəşr edib. 1842-1843-cü ill ərdə məşhur fransız yazıçısı J.Sand Xodzkonun xahişi il ə dastandan 7 məclisi tərcümə edib «Müstəqil icmal» jurnalında hissə-hissə çap etdirmişdir. Ümumiyyətlə, 70-80-ci illəri alman dilindən Azərbaycan dili- n ə birbaşa tərcümə fəaliyyətinin ən yüksək dövrü hesab etmək olar. S.Sveyqin «Novellalar» ı (tərcümə edənlər Z.Məmmədov, H.Arzulu), E.M.Remarkın «Zə- f ər tağı» (tərcümə edəni V.Hacıyev), H.Hessenin «Yalquzaq» (tərcümə edəni V.Na cıyev), L.Feyxtvanqerin «Lautenzak qardaşları» (tərcümə edəni V.Hacı- yev), F. Kafkanın «Qəsr» (tərcümə edəni Ç.Qurbanlı) romanları Azərbaycan dilin ə məhz həmin dövrdə tərcümə olunmuşdur. Bu illərdə, rus dilindən olunsa da, E.T.A. Hofmanın romantik nağılları, S.Hüseynovanın H.Böllin «O illərin çör əyi» povesti isə Ə. Əylislinin tərcüməsində böyük uğur qazandı. M əşhur fransız alimi J.Dümezil osetin erosuna aid əsərində Koroğlu ilə mü əyyən müqayisələr aparmış və bəzi motiv və süjetlərin eyniliyini (məsələn, «korun övladı») beynəlxalq süjetlər kimi səciyyələndirmişdir. İngiliscə nəşrindən bir il sonra Veymar Universitetinin fəxri professoru, ədəbiyyatşünas O.Volf eposu alman dilinə tərcümə və Vyanada nəşr etdirib. «Kitabi-D ədə Qorqud»un elm aləminə aşkarlanması və tədqiqi Avropa- da, 1815-ci ild ə alman alimi Fridrix fon Ditslə başlanır (Dietz F.Neuentdeskte 75 oughusichen Ciklop-Halle und ... Berlin, 1815). Dits VIII Boyu t ərcümə etmiş v ə bu boyun əsasında da «Oğuz Siklopu» adlı bir məqalə yazmışdır. Son ill ərdə H.Arzulunun, Ə.Şirvanlının, Y.Savalanın. Ə.Qubatovun alman dilindən t ərcüməsində H.Heynenin, Y.V.Qötenin, F.Şillerin şeir kitabları alman-Azər- baycan ədəbi əlaqələrinə çox gözəl töhfə hesab oluna bilər. Bu m əqalədə alman-Azərbaycan ədəbi-mədəni əlaqələrinin tədqiqi mə- s ələləri ümumiləşdirilir. Məlum olur ki, bu əlaqələrin öyrənilməsi üçün zəngin material vardır. Amma bu materialların ədəbi əlaqələr səviyyəsində daha geniş v ə əhatəli tədqiqinə ehtiyac vardır. Bu xüsusilə, XX əsrin birinci yarısına aid olan dövr üçün daha da aktualdır. Ona görə də, bu əlaqələrin XX əsrin birinci ya rısı dövrünün ətraflı tədqiqi filologiyamızın qarşısında duran vacib məsələ- l ərdən biridir. Bu əlaqələrin tədqiqi gələcəkdə Azərbaycan-Avropa elmi-mədə- ni əlaqələrinə öz töhfələrini verəcək, xalqlarımızın ədəbiyyatları arasında mü- nasib ətləri daha da yaxınlaşdıracaq. ƏDƏBİYYAT 1.
«Nizami v ə alman ədəbiyyatı», fil.e.d. alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş dis- ser tasiyanın avtoreferatı. Bakı, 1977, 22 s. 2.
Ağayev Ə. Nizami və dünya ədəbiyyatı. Bakı: Azərnəşr, 1964, 122 s. 3.
Bayramov A. Mirz ə Şəfi haqqında sovet və alman mənbələri əsasında tədqiqlər. Fil.e.n. alimlik d ərəcəsi almaq ücün təqdim olunmuş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 1978, 22 s. 4.
X əlil A. Mahmud Kaşqarlının Türk dillərinin divani kitabında ədəbi mətnlər. Bakı: Səda, 2001, 128 s. 5.
Sultanlı Ə. Nizaminin «Leyli və Məcnun» poeması və Qərbi Avropa ədəbiyyatı // Azər- baycan m
əktəbi jur., № 4. Bakı, 1947, s.38-46. 6.
Bombacie A. Histoire de la Litterature turque. Paris, 1968, 144 s. 7.
Woolf V. Moments of Beinq. Unpublished autobioğraphical writing. Sussex, 1976, www. kirjasto.sci.fi/vwolf.htm. 8.
Хялил А. Азярбайъан-Авропа фолклор ялагяляри. Bak ı: Elm, 2003, 256 s.
Статья посвящена истории развития и исследования азербайджано-немецких литературных связей. Здесь рассматриваются основные этапы и направления исследова- ния этих связей как азербайджанскими, так и немецкими учеными, литераторами, видными общественными деятелями. Особое место в статье отводится переводам на не- мецкий язык азербайджанских эпосов «Китаби-Деде Коркуд» и «Кероглу», степени исследованности этих памятников не только со стороны немецких, но и других евро- пейских ученых, перспективы их изучения. В заключение подчеркивается, что такие взаимосвязи способствуют дальнейшему укреплению и развитию не только литератур- ных, но и, в целом, культурных связей между Азербайджаном и Германией. Ключевые слова: Азербайджан, немецкий, литература, связь, исследование 76 RESEARCH OF AZERBAIJANI-GERMAN LITERARY RELATIONS H.D.FARHADOVA SUMMARY The article is devoted to the history of development and research of Azerbaijani-Ger- man literary relations, and studies basic stages and study methods of these relations both by Azerbaijani, and German scientists, writers and public figures. The article focuses on the study of translations into German of such Azerbaijani eposes as "Kitabi-Dede Gorgud" and «Koroghlu» into German, the study of researching these monuments not only by German, but also by other European scientists, and prospects of their studying. It is concluded, that such interrelations promote the further strengthening and development of not only literary, but also cultural ties between Azerbaijan and Germany.
Yüklə 241,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|