1-mavzu. Kirish. Qoraqalpog’iston hududidagi qadimgi civilizatsiya markazlaridan biri. Reja

 
alohida
 
itibor berish;
 
tarixıy voqea va hodisa, hujjat va faktlarning to’g’rı va noto’g’rılıgın 
anıqlashda tarixıy-tahlillash usuliga amal qılısh; 
tarixnı ilmiy-bunyodkorlik bilan sezish, tanqidiy asosida o’rganish ; 
etnografik, arxeologik, antropologik, genealogik va boshqa fanlarning 
yutuqlari va usullaridan foydalanısh; 
tarixnı o’rganish da meros va o’zaro munosabat, eng ahamiyatlisi, logikaga 
amal qılısh. 
Tarixnı qanday bo’lsa, shundayligicha o’rganish kerak degan tushuncha 
hukimronlik etmasligi zarur. 
Tarixnı uzluksiz revolyutsion jarayon, qarama-qarshı revolyutsion kuchlar 
kurashidan iborat deb tushinish va besh formaciyaga bo’lishtan butunlay voz 
kechildi. Qoraqalpog’iston tarixi shartli ravishta quyidagi eng ahamiyatli davrlarga 
bo’linadi: 
Eng qadimgi davr 
O’rta asrlar davri 

---

Chor Rossiyası mustamlakachiligi davri 
Sovetlar hukimronligi davri 
Davlat mustaqilligin qulga kiritish davri 
Qoraqalpog’iston tarixı manbalari moddiy va yozma ko’rinishiga ega bo’ladı. 
Moddiy manbalar- arxeologik, antropologik va etnografik manbalar- har xıl 
bo’lıb, ularga qadimgi makonlar va shahar xarobaları, mozor-qal’alarning quduqlari, 
turmushi va xojalıkta ishlatilgan buyımlar, mehnat va urush qurolları va bosh 
shaharlar kiradi. 
Xristian filosofı A. Avgustin bundan 1600 yil oldın tarixnıng xalq va 
millatning taqdirida tutkan o’rnın ko’rsatib, degan edi: «G’aflatta qolgan xalqnı 
uyg’otish uchun, avvalo uning tarixın uyg’ot». 
Qoraqalpog’iston tarixı fani oldıda turgan asosiy vazifalari quyidagilardan 
iborat: 
Birinchidan, mutaxassis kadrlarga chuqur milliy va umumiy insonıy, tarixıy, 
g’oyaviy, siyosiy, ilmiy-nazariy dunyoga ko’z-qarashnı singdirish, shu maqsad 
yo’lıda Tarix ilmini keng urgatish zarur. 
Ikkinchidan, insonda milliy o’y-fikr, maqtanısh va o’zlikni, milliy vijdon va 
umumiy insoniy komillikni tarbiyalash. 
Uchinchidan, Vatanparvarlik va harbiy mardlikni, Vatanga sodiqlikni 
tarbiyalash. 
To’rtinchidan, milliy va tarixıy qadriyatlarni asrab-avaylash ma’naviyatini 
singdirish, ularda buyuk psixologik fazılatlarni tarbiyalash. 
Beshinchidan, Vatan va xalq, millat, ota-ona, farzand, tabiyat va jamiyat 
oldidagi muqaddas qadriyatlarni chuqur sezish va ularga sodıq ruhda tarviyalash. 
Qoraqalpog’iston tarixınıng zamonaviy masalalariga quyidagilar kiradi: 
Xalqımız tarixınıng qadimgi va o’rta asrlik davrini o’rganishda bu xalqning qadimgi 
xalq ekanligin,yer yuzida madaniyatidagı o’rni, hozirgi O’rta Osiyo va Qozog’iston 
xalqları bilan qadimgi zamondan qarindoshlik birligi, tubi bir turkiy xalqlar ekanligi 
ongimizga singib ketishi shart. 
Qoraqalpoqlar ko’chmanchi emas, yarım o’troq xalq bo’lgan. 
Qoraqalpoqlarning ko’chib yashashi asosan sug’orma dexqonchilik qilish 
sharoyitiga va bosqinchilikka bog’liq bo’lgan. Bunı ota-bobalarımız yashagan 
yerlardagi shu kunga qadar saqlangan tarixıy yodgarliklar dalillaydi. 
Qoraqalpog’iston hududi tarixıy, arxeologik va madaniy yodgarliklarga juda 
ham boy. Bunı qadimgi davrdan bizning kunlarimizga qadar yetib kelgan yozma 
malumotlar, ilmiy tadqiqotlar yakuni ko’rsatmoqda. Shuning uchun ham Xorazm 
arxeologik, etnografik ekspediciyasınıng ko’p yillik yutuqli ishi natijasida Janubiy 
Orol bo’yları hududi «O’rta Osiyoning Misri» deb tan olingan. Haqıyqatında da Nil 
daryosi Misr xalqınıng tarixında qanday ahamiyatga ega bo’lgan bo’lsa, qadimgi 
Oks, ya’nı Amudaryo Janubiy Orol bo’yı xalqlarınıng tarixında shunday ahamiyatga 
ega. 
Janubiy Orol bo’yları haqida Doro I ning mashhur Behistun yozuvlarında, 
ahamoniylarga qaram satraplıklar orasida Xorazm nomida uchraydi. Qadimgi yunon 
va Rim Tarixchıları Gerodot, Ktesiy, Arrian, Strabon va yana boshqa shaxslarning 
asarlarida Janubiy Orol bo’yları haqida bahsli
 
malumotlar uchraydi. 

---

Janubiy Orol bo’ylarınıng qadimgi davrni o’rganish da Beruniyning asarlari 
qimmatli manba bo’lıb hisoblanadi. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan 
yodgarliklar» asarinda keltirilishicha, Xorazm madaniy nomi qadimgi 
madaniyatlardan bo’lıb, uning asosi milloddan avvalgi XIII asrga tug’ri keladi. 
Beruniy Xorazmiylar, Sogdiylar va boshqa xalqlarning bayramları, Xorazm 
kalendarı va bosh shahar haqida malumotlar qoldırgan.
Janubiy Orol bo’yıda 1937-yili S.P.Tolstov boschiligidagi Xorazm 
arxeologik-etnografik ekspediciyası 40 yilga yaqin ilmiy tadqiqot ishlarini olib 
borishlari
 
natijasida xalqimızning qadimgi davriga shartli tarixınıng yangi varaqlarin 
ochdi va unı dunyoga tanıttı. Masalan, Ustyurt Shaxpaxlı, Esen va boshqa 
yodgarliklarning arxeolog E.Bijanov tarafidan ochilishi o’lkamizdagi odamzot 
bolasining qadimgi tosh davridan boshlab yashab kelayotganligin dalillaydi. Al, 
V.N.Yagodinning tashabbusi bilan ochilgan Ustyurt «Sırlı aranlar» dunyo 
arxeologiyasıda yangi ochilish qatorıdan o’rın oldı. Katta Oybuyir qalasin tadqiqot 
vaqtida M.Mambetullaev tarafidan topilgan yozishlar O’rta Osiyodagi eng qadimgi 
yozivlar qatorıga kiradi. Shu va boshqada mahalliy olimlarning tadqiqotlari 
natijasida Qoraqalpog’iston tarixı yana da bir yuz elik mıng yildan ortiq davrga 
teranlashti. 
Bu tadqiqotlar o’lkamizdagi qadimgi odamlarning madaniy izlari eng qadimgi 
davrlarga tug’ri kelishini dalillaydi. 
O’zbekiston hududinda quyidagi paleolit davriga tegishli Selungir 
makoninan tosh qurollar bilan birgalikta odamga o’xshash suyaklar to’pilgan. 
Qoraqalpog’istonda Ustyurt kengliklari so’ngı ashel davrining yodgarligi Esen 
ustoxonaları, Qoraquduq qonısları Qoraqalpog’iston arxeologları tarafidan ochilib 
urganilib, Bu yodgarliklar bunnan 150-50 mıng yillıklarga tug’ra keladi. Bu 
to’pilgan makonlar, mehnat qurollari Markaziy Osiyoda, Shunıng uchunda Orol 
bo’ylarında ilk paleolit davrinda odamlar jamoa ovchilik va termachilik bilan 
mashg’ul, o’zlarining boshidan odamzot jamiyatining eng qadimgi bosqıchların 
kechirganin dalillaydi. Bu ochilish Ustyurt kengligida odamlar tarafidan dastlabki 
makon topishga
 
va o’zlashtirishta birqator masalalarni eshishga imkon berdi, O’rta 
Osiyo arxeologiyasında katta voqea bo’ldi.
Qoraqalpog’iston arxeologları tarafidan o’rta tosh davri, ya’nı mezolit 
davrining yodgorliklari topilib urganiladi. Ularga Aydabol 16, 25, Aqtaylaq, 
Churuq, Qartpayqum va Alan yodgarliklari kiradi. A.Awezova Ustyurt kenglida 
mezolit davriga shartli makonlardan chiqqan narsalarni analiz qilib, bu 
yodgarliklardi Alan, Borlıboy, Boleksay, Aqtay, Aydabol, Qoraquduq, Churuq 
gruhlariga ajıratgan. Ayrım tadqiqotchilarning Ustyurtagi Aydabol makonlarıdan 
topilgan mehnat qurollarınıng ko’pchiligin, har turlılıgın va o’ziga hosligin hisobga 
olib, o’z oldıga madaniyatga ajratısh mumkin deb hisoblaydi. 
Yangi tosh davridan bo’shlab O’rta Osiyo hududida madaniy xojalık paydo 
bo’lıb, uning asosiy rejalarin belgilab berdi. Bu davrda odamlarning umrinda katta 
o’zgarishlar bo’ldı. Ular endi o’zlashtirishni xojalıkning o’zlashtiruvchi xojalıkta, 
ya’nı ovchilik va termachiliktan mol chorvachılıgı va dexqonchilikga o’tadi. Bu 
davrda odamlarning jamoa turmishida, kundalikli turmıshida foydalanilgan tosh 
qurollarıda biroz o’zgarishlar yuz beradi. 

---

Mil.avv. 5-4 mıningshı yillarda Janubiy Orol bo’ylarında yashagan neolit 
qabilalari xojalıgınıng bosh sohasida ovchilik va balıqchılıq bo’lgan. Kelteminor 
madaniy nomi S.P.Tolstov boschiligidagi ekspediciya tarafidan yaxshi o’rganadi. 
To’rtkul tumani hududindagı Janbosh shahar-4 yodgarligi arxeologlar tarafidan 
yaxshi tadqiqotlar olib borildi, Kaltaminor madaniy nomi haqida yetarli malumotlar 
beradi. S.P.Tolstovning fikricha Ularning uylarida katta urug’chilık qavim xojalıgı 
yashab, o’rtasha 100-125 odam bo’lgan.
Janubiy Orol bo’ylarıda eneolit davrinining yodgarliklari Aqshadaryonıng 
bo’yında Qawınlı, Tajiqazg’an qudıg’ı va Janbosh qala atirofidan to’pilgan. Ulardan 
to’pilgan mehnat qurolları va buyım narsaları faqat tekshirilganda, eneolit 
madaniyat yodgarliklari kelteminor madaniy nomi asosida shakillangan anıqlandı. 
Bronza
 
davrinda Aqshadaryo deltosınıng hududinda ekki arxeologik 
madaniyattı foyda etkan qavilalar yashagan. Bu Suvjarg’an va Tazabag’jap madaniy 
nomi bo’lıb hisoblanadi. Tazabag’jap madaniyatınıng makon joyi bir bo’lagi Qabat 
qala, Janbosh qala va Tesikshahar atrofinda joylashgan. Tazabag’jap qavilalarinda 
dexqonshilik bilan birga mol chorvachilik rivojlangan.
Mil.avv. II mıningshi yillarning oxirinda 1 ming yillarning boshlarida 
dexqonshilik xojaligi davom etib, sun’iy sug’orish shulları mukammalanadi. 
Masalan, 
bronza
ishlab chiqarish ko’payadi va mol chorvachilik kuchayadi. Bu 
vaqitlari Janubiy Orol bo’yında Suvjarg’an, Tazabag’jap madaniyatınıng davomı 
bo’lgan Amirabad madaniy nomi shakillanadi. Uning Jekke-Parsan-2 qo’rg’oni 
aylanasıda joylashgan makonlarınıng yig’indisi bohali malumotlar beradi. Janubiy 
Orol bo’yıda dexqonchilik rivojlanishı bilan katta oilaviy jamiyatlik tashkilotlarda 
otaning huquqi mustahkamlanadi. Hunarmandchilikning qishloq xojaligidan 
taqsimlanishning eng dastlabki belgilari boshlanadi. Shuning uchun shu davrda 
yakka mulkdorning va ijtimoiy tengsizlikning rivojlanishıga qulay vaziyat 
tug’diradi. 
So’ngi qua Orol dengizining Sharq tarafida ko’chmanchi sak qabilalarining 
siyosiy ittifoq paydo bo’ladı. Arxeologik tadqiqot natijasida topilgan balıqlarning va 
ovchilikning suyaklariga qaraganda ularda xojalıkning bosh sohasi mol chorvachilik 
bilan birga balıqchılıq, ovchilik bo’lgan.
Mil.avv. VI-V asrlarda, o’rta temir davrida Sırdaryonıng quyi boylarıdagı sak 
qabilalari Uygaraq va Tagisken qabristonlarida o’z tug’ishganlarin dafn qilish 
davom etadi. Ularning o’likni dafn qilish urf –odatlarinda undan avvalgi vaqtlardagi 
dasturlarning davom etkanligi ma'lum. Qabristonlarga skif hayvonları yonalishida 
narsalar qoshıb solingan. Qurol aslahalar ko’plab uchraydi. 
Saklar faqat mol chorvachilik bilan gina emas, shuning bilan sun’iy sug’orish 
yollari bilan dexqonchilik, hunarmandchilik bilan mashg’ul bo’lgan. Ular shaharlar 
qurgan. So’ngi yilları saklarning tepalikka o’xshagan
 
qabristonlari Sultan Uvays 
tog’ining ustidan va Ustyurt 
kengligining Sharq bo’ylaridan topilib o’rganilgan. 
Shunday etib qadimgi ota-bobolarımızning qo’lları bilan ishlangan tosh 
qurollar, bezanish narsaları, kulol idishlari neolit davrindagi, bronza davriga shartli 
bo’lgan makon yurtlarning tuzilishlari, ulardan topilgan har xıl buyımlar, Bu makon 
etkan qadimgi odamlar haqida tarixıy hujjat bo’lıb hisoblanadi. 

---

Qoraqalpog’istondagı Kaltaminor madaniyatınıng nusxası Janbosh-4, 
Suvjargan madaniyatınıng nusxası Boyram-Qozg’an-2 makon yurtlaridan, 
Tazabagyap madaniyatıdan, Ustyurt kengligidan topilgan buyımlar o’lkamizdagi 
qadimgi obshinalık tuzim davrinda o’ziga hos badiy hunarning rivojlanganlıgın 
ko’rsatib turadi. 
Qoraqalpog’iston hududidagı qadimgi davr makon yurtlarining topilishi Bu 
o’lkada erta davrlardayoq odamlarning tirikchilik etkanligin tasdiqlaydi. 
Qoraqalpog’iston tarixın o’rganish da qadimgi yozma manbalar katta 
ahamiyatga ega. Yozma manbalar orasida eng qadimgi yozma manbvalarning biri 
yirik Avesto bo’lıb hisoblanadi. Ilmiy o’rtalıkta m. a . VI-V asrlardagi Ahamoniylar 
imperiyasınıng davlat dini bo’lgan zoroastrizm dastlab Baktriyada, yoki Xorazmda 
paydo bo’lgan degan fikrlar bor. Kopchilik olimlar Avestoning Vatanı Janubiy Orol 
bo’yı, ya’nı Xorazm deb hisoblaydi. So’ngi vaqtlari topilgan uning oxirgi 
bo’limi«Videvdatyana» Urvanı-Urganish, Vurukshanı-Orol, Arvididi-Amudaryo 
degan taxminlarda uchraydi. 
Avestonıng gimni «Mitra»da O’rta Osiyo territoriyasıga shartli yerlar yodga 
olingan edi. «Yurtlarda g’olib sarkardalar bir necha yurishlarga chıqtı, u erda baland 
tog’lar etagida
 
yaylovlar ko’p, chorvachilikga moyil, Bu yerda chuqur ko’lga qadar 
kenglik bor. Shuning uchun Gerat, Marı, Sogd, Gava va Xorazm» deb ko’rsatiladi. 
«Avesto»da ilm-fan, turmıshning va mehnat sohalari bo’yicha yetarli ma’lumotlar 
bor. 
Avesto Bu qadimgi o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviylık, buyuk 
madaniyat bo’lganıdan guvohlik beruvchi tarixıy hujjat. Haqiqattan hamAvesto 
bugingi kun O’zbekiston va Qoraqalpog’iston xalqlarınıng qadimgi tarixın o’rganish 
da dastlabki yozma manba bo’lıb hisoblanadi.
Olimlar orasida Zoroastrizm dinining paydo bo’lgan hududi haqida har xıl fikrlar 
bor. Zoroastrizm dastlab Baktriyada yoki Xorazmda paydo bo’lgan, soʻng u 
boshqa yerlarga siljigan degan fikrlar bor. Hatfaq nomi zoroastrizmning muqaddas 
kitobi Avestoning Vatanı Janubiy Orol bo’yı deb yuritiladi. So’ngi vaqitlari 
topilgan uning oxirgi bo’limi«Videvdatyana» Urvani-Urganch, Vurukshani-Orol, 
Arvididi-Amudaryo degan taxminlarda uchraydi. Lekin ilmda Bu masalaning 
qanday o’zining yechimin topishga qoramasdan, VIII asrda arablarning 
bosqinchilik urishiga qadar oraliqta Janubiy Orol bo’ylarında zoroastrizm diniy 
dasturlarining hukimronlik etkanligi ilmda keng malum.