1. Mexaniki hərəkət. Treaktoriya. Yol və Yerdeyiəmə

1.Mexaniki hərəkət.Treaktoriya.Yol və Yerdeyiəmə
• Cismin fəzada vəziyyətinin zaman keçdikcə digər cisimlərə nəzərən dəyiş- məsi mexaniki hərəkət adlanır.
Deməli, hərəkət fəzada və müəyyən zaman müddətində baş verir. Ona görə də hərəkəti təsvir etmək üçün müxtəlif fiziki anlayışlardan və kəmiyyətlərdən istifadə olunur. Bunlar hesablama cismi, hesablama sistemi, maddi nöqtə, trayektoriya, yol, yerdəyişmə, zaman fasiləsi (və ya sadəcə, zaman) və s.-dir. Bu anlayışlar və kəmiyyətlərlə tanış olaq.
Cismin vəziyyətini (hərəkət edib-etmədiyini) araşdırmaq üçün, hesablama cismi adlanan digər bir cisim seçilməlidir.
• Hərəkət hansı cismə nəzərən öyrənilirsə, o, hesablama cismi adlanır. Elə ola bilər ki, verilən cisim bir hesablama cisminə nəzərən hərəkətdə, digər hesablama cisminə nəzərən isə sükunətdə olsun. Məsələn, əvvəlki araşdırmanı bir daha təhlil edək. Siz əminliklə deyə bilərsiniz ki, hərəkət edən qatarda həm sükunətdəsiniz, həm də hərəkətdə. Sükunətdəsiniz ona görə ki, sizin vəziyyətiniz zaman keçdikcə qatarla bağlı hesablama cisminə (məs.: vaqona, oturacağa, pəncərə şüşəsinə və s.) nəzərən dəyişmir. Eyni zamanda hərəkətdəsiniz, ona görə ki, sizin vəziyyətiniz zaman keçdikcə Yer səthindəki hesablama cisminə (məs.: ağac, elektrik dirəyi, tikililər və s.) nəzərən qatarla birlikdə dəyişir – hərəkət edirsiniz. Araşdırmadakı II halı da diqqətlə tədqiq etsəniz, görəcəksiniz ki, Yer səthi ilə bağlı he- sablama cisminə nəzərən sükunətdə, Günəşə nəzərən isə Yer kürəsi ilə birlikdə Günəş ətrafında hərəkətdəsiniz. Deməli, hərəkət və sükunət nisbidir. • Hesablama cismi, onunla bağlı koordinat sistemi və zamanı ölçən cihaz birlikdə hesablama sistemi adlanır. Cismin hərəkətinin öyrənilməsində onun ölçüləri müəyyən rol oynayır. Lakin elə hallar olur ki, cismin ölçüləri nəzərə alınmır və ona maddi nöqtə kimi baxılır. Məsələn, Yer səthindən 10 km yüksəklikdə uçan təyyarənin hərəkəti araşdırılarkən ona maddi nöqtə kimi baxılır, çünki təyyarənin ölçüsü ondan Yer səthindəki müşahidəçiyə qədər olan məsafədən çox-çox kicikdir. • Verilən şəraitdə ölcüləri nəzərə alınmayan cisim maddi nöqtə adlanır. • Trayektoriya – cismin (maddi nöqtənin) hərəkət edərkən cızdığı görünən və və ya görünməyən izidir. Hərəkət – trayektoriyasının formasına görə düzxətli və əyrixətli olur. Hesablama cismindən asılı olaraq trayektoriya da nisbidir. Məsələn, heli- kopter şaquli eniş edərkən onun pərinin uc nöqtəsinin trayektoriyası helikop- terdəki sərnişinə görə dairəvi, Yer səthindəki müşahidəçiyə görə isə mürəkkəb spiralvarı görünəcək.
Yol – hərəkət trayektoriyasının uzunluğudur. Cismin hərəkəti zamanı başlanğıc məntə- qədən son məntəqəyə qədər trayektoriyanın uzunluğunu ölçsək, gedilən yolu (və ya sadəcə, yolu) təyin etmiş oluruq. Yol – müsbət skalyar kəmiyyətdir. O, l və ya kiçik s hərfi ilə işarə edilir.Yolun BS-də vahidi metrdir (m): [l ] = 1m. • Yerdəyişmə – hərəkət trayektoriyasının baş- lanğıc və son nöqtələrini birləşdirən istiqa- mətlənmiş düz xətt parçasıdır. Yerdəyişmə vektorial kəmiyyətdir və üzərində ox olan s
Yerdəyişmənin modulu, yəni vektorial kəmiyyətin ədədi qiyməti – araşdırılan hərəkət trayektoriyasının baxılan iki nöqtəsi arasındakı ən qısa məsafədir. Məsələn, arının bir çiçəkdən digər çiçəyə uçduğu trayektoriyanın uzunluğu yol, çiçəklər arasındakı ən qısa məsafəni gös- tərən ox isə yerdəyişmədir ( ). Trayektoriyası düz xətt olan cismin getdiyi yol və yerdəyişmə üst-üstə düşür.
2.Bərabərsürətli düzxətli hərəkət tənliyi.
Sürət. Hərəkətdə olan cisimlərin eyni zaman fasilələrində yerdəyişmələri müxtəlif ola bilər: bəzi cisimlərdə yerdəyişmə yeyin, digərlərində isə – nis- bətən yavaş dəyişir. Cisimlərin yerdəyişmə yeyinliyi sürət adlanan fiziki kəmiyyətlə xarakterizə olunur. Beləliklə, sürət – ədədi qiymətcə vahid zamandakı yerdəyişməni ifadə edir. • Sürət – yerdəyişmənin bu yerdəyişməyə sərf olunan zamana nisbəti ilə təyin edilən vektorial kəmiyyətdir:



3.Dəyişən sürətli hərəkət.



5.Nyuton qanunları(1.2.3)






6.Cismin kütləsi.Maddənin sıxlığı.




7.Ümumdünya cazibə qanunu.


8.Ağırlıq qüvvəsi.qravitasiya sahəsinin intevsivliyi.

9.Cismin çəkisi.Çəkisizlik.



10.Bərk cismin deformasiyası.Huk qanunu. Gerilme diagrami.
Qüvvələrin təsiri ilə cismin forma və həcminin dəyişməsi deformasiya adlanır. Təsir edən qüvvə aradan qaldırıldıqdan sonra cisim ilkin forma və həcmini tam bərpa edərsə, belə deformasiya elastiki deformasiya, deformasiyayada meydana çıxan qüvvəyə isə elastiki qüvvə deyilir. Xarici qüvvənin təsiri kəsildikdən sonra cismin əvvəki forması və həcmi bərpa olunmazsa, deformasiya qeyri-elastiki və ya plastiki deformasiya adlanır. Belə deformasiya zamanı elastiki qüvvə yaranmır. Bərk cisimlərdə elastiki deformasiyanın 4 sadə növü, gərilmə (sıxılma və dartılma), sürüşmə, əyilmə, burulma deformasiyaları fərqləndirilir.



11,12. Sürtünmə qüvvəsi.Hərəkət





14.Sadə mexanizimlər. Link,Blok.
Sad mexanizm – qüvv nin qiymətini və ya istiqamətini dəyişməyə imkan verən qurğudur. Sadə mexanizmlər şərti olaraq iki qrupa bölünür: 1) tipli sadə mexanizmlər: ling, blok, dolamaçarx; 2) mail müst vi tipli sad mexanizml r: mail müstəvi, vint, çiv. · Ling – tərpənməz dayaq ətrafında fırlanan bərk cisimdir.




15. MAİL MÜSTƏVİ, MEXANİKANIN “QIZIL QAYDASI”.