1-Modul. Ekonometrika faniga kirish 1-ma’ruza. Ekonometrikaga kirish

1.1.2. 
Iqtisodiy modellar tasnifi.
Iqtisodiy jarayonlarni vaqt davomida o’zgarishini o’rganish muhim 
ahamiyatga ega. Chunki barcha iqtisodiy jarayonlar va hodisalar vaqt davomida 
o’zgaruvchan bo’ladi. Iqtisodiyotda barcha iqtisodiy jarayonlarni iqtisodiy-statistik 
modellar orqali o’rganish natijasida u yoki bu iqtisodiy ko’rsatkichning hozirgi 
holati va kelajakdagi o’zgarishini ilmiy asosda tahlil qilish va prognozlash mumkin 
bo’ladi. 
Iqtisodiy-statistik modellashtirish iqtisodiy ko’rsatkichlar va ishlab chiqarish 
omillari o’rtasidagi aloqalar o’z mohiyatiga ko’ra stoxastik bo’lgan asosga tayanadi. 
Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini statistik modellashtirish zamon va makonda ularning 
rivojlanish jarayonini o’rganishda asosiy o’rin egallaydi. Bu modellar ishlab 
chiqarish tendensiyalari va qonuniyatlarini aniqlash uchun moslashgandir. 
Iqtisodiy-statistik modelashtirishni noaniq bo’lishligining sabablari quyidagi 
hollarda sodir bo’lishi mumkin: 
1. Axborotli – axborotning xatoligi, uning ko’rsatkichlari, omillar va 
ob’ektlar majmuining noaniqligi. 
2. Tarkibiy – aniqlanmagan xilma-xilliklarning mavjudligi. 

---

3. Modelli – ko’rsatkichlar va dalillar o’rtasida bog’lanish shakllaridan 
noto’g’ri foydalanish. 
Iqtisodiy-statistik kuzatuvlar olib borilganda, texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar 
ko’rinishidagi, materiallar oqimidagi axborotlarga duch kelamiz. Shu nuqtai 
nazardan, ishlab chiqarishga - kirish axborotini, chiqish axborotiga o’zgartirgich 
sifatida qaraladi. 
Ekonometrik modellarni tuzishda muhim bosqichlaridan biri modelda 
qatnashadigan omillar va ko’rsatkichlarni tanlashdir.
Ko’p hollarda o’rganilayotgan ko’rsatkichlarga juda ko’p omillar ta’sir 
etmoqda. Shu jumladan, ularning hammasi modelda qatnashishi mumkin emas yoki 
iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas.
Ko’rsatkichlar va omillarni to’liq qator sifatida quyidagicha tasvirlash 
mumkin: 
)
,...,
/
,...,
/
,...,
(/
)
1
(
)
1
(
1
n
m
m
k
k
x
x
x
x
x
x
f
y



1)
Birinchi omillar guruhi 
(𝑥
1
, … , 𝑥
𝑘
)
– bu modelga kiritiladigan 
o’zgaruvchilar 
2)
Ikkinchi omillar guruhi 
(𝑥
(𝑘+1),
…,
𝑥
𝑚
) – modelda qatnashmaydi, lekin 
ulardan har biri tadqiqotchi tomonidan kuzatilayotgan statistik jamlanmada u yoki 
bu qiymatlarda nazorat qilinadi 
3)
Uchinchi omillar guruhi 
(𝑥
(𝑚+1)
,…,
𝑥
𝑛
) – tasodifiy o’zgaruvchilar, ular 
tadqiqotchi tomonidan nazorat qilinmaydi, lekin 
“𝑦”
ning o’zgarishiga ta’sir 
etmoqda. 
Agar birinchi guruhga soni bo’yicha ko’p bo’lmagan, lekin 
“𝑦”
ning o’zgarishiga 
kuchli ta’sir qilgan omillar qirsa, ushbu ekonometrik model ahamiyatli deb 
hisoblanadi.
Kuzatilayotgan ob’ektlarni chuqur va har tomonlama o’rganish maqsadida 
tabiatda va jamiyatda ro’y beradigan jarayonlarning modellari yaratiladi. Buning 
uchun ob’ektlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to’g’risida dastlabki 
tushunchalar hosil bo’ladi. Bu tushunchalar oddiy so’zlashuv tilida, turli rasmlar, 
sxemalar, belgilar, grafiklar orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu tushunchalar