1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

31
Şah  Abbasın  ölümündən
(19.I.1629)
sonra  Xan
Əhməd-xan  qızılbaşların
tabeliyindən çıxıb, öz adına pul kəsdirməyə və Tam müstəqil hökmranlıq etməyə başlayır.
Xan Əhməd xan Kürdüstan (Ərdalan) vilayətinin sahəsini Kirmanşahdan və Həmədandan
Urmiyayadək, Marağadan Mosul və İmadiyəyədək  genişləndirdi.
1638-ci  ildə Şah  Səfi  Zal  xanın  başçılığı  altında  Xan Əhməd  xan  Osmanlı  sultanı
tərəfindən  ona kömyə göndərilən  türkdöyüşçü  dəstələri  ilə birlikdə şah  Səfinin  qoşununa
Mərivan  gölü ətrafında  darmadağın  etdi.  Həmin  döyüşdən  sonra  Mosula  gedən  Xan
Əhməd xan burada vəfat edir.
Xosrov-xan  Bani Ərdalanın  hakimiyyəti  illərində (1756/57-1790/91) Kürdüstan
vilayətinin  hərbi  siyasi-qüdrətidaha  da  güclənir,  müstəqilliyi  artır.  Belə ki,  1779-cu  ildə
Kərim  xan  Zəndin  ölümündən  sonra  hakimiyyəti ələ keçirməyə çalışan  Qacarlar  sülaləsi
yalnız  Xosrov-xan  Bani Ərdalanın  h ərbi  köməyi  sayəsində öz  məqsədinə nail  olur.  Ağa
Məhəmməd-xan  Qacarın  hakimiyyət  başına  keçməsinə yaxın  olan  köməklik  göstərən
Xosrov xan Bani Ərdalan tədricən özünü müstəqil aparmağa başlayır. Onun bu itaətsizliyi
A.M.Qacarın xoşuna gəlmir və o öz müttəfiqinin (Xosrov xanın) üzərinə qoşun göndərir.
Həmədan  yaxınlığında  baş  verən  şiddətli  döyüşdə Xosrov  xan  Qalib  gəlir  və ağır  itkiyə
məruz  qalan  Ağa  Məhəmməd  xan  Qacar  geri  çəkilməli  olur.  Tarixçilərin  verdiyi
məlumatlara  görə bu  döyüşdə “dərs  alan”  Ağa  Məhəmməd  xan  sonralar  birbaşa  Xosrov
xanın üzərinə hücuma keçməyə cürət etmir (46,89).
Bani Ərdalan  axırıncı  qüdrətli  hökmdarlarından  biri  olan Əmənullah  xan (Xosrov
xanın  oğlu) 20 ildən yuxarı (1799-1825) bir  dövrdə vilayəti demək  olar  ki,  tam  müstəqil
idarə etmişdir.  Mənbələrin  verdiyi  məlumata  görə,  O,  Şah  (kral)  mövqeyinə malik  olub
sözün  tam  mənasında  müstəqil  idi  (36,85).  Rus  alimi  F.Çyornozubov  fars  və erməni
mənbələri əsasında  vilayət  haqqında  yazdığı  dəyərli əsərində (“Şirlər  və Günəş”
ölkəsi.Ərdalan, yaxud İran Kürdüstanı)qeyd edir ki, Əmənullah  xanın adı bütün dünyada
məşhur  idi.  Hindlər inglislərlə müharibə zamanı  İran  şahına və Əmənullah  xana kömək
üçün  müraciət  etmişdilər.
Əgər  İranda  kiməsə heykən  qoyulması  qərara  alınsaydı,
şübhəsiz  ki,  Kürdlər Ərdalanın  bu  böyük  dövlət  xadiminə (Əmənullah  xana) üstünlük
verərdilər (49,38).
1825-ci ildə Əmənullah  xan  vəfat  etdikdən  sonra  onun  yerinə oğlu  Xosrov  xan
Nakam (şairə Məsturənin əri) keçir.  O,  1819-cu  ildə Fətəli-şahın  qızı  Valiyə xanım  ilə
evlənmişdi.  1835-ci  ildə Xosrov  xan  Nakam  30  yaşında  vəfat  edir. Ərinin  ölümündən
sonra Valiyə xanım vilayəti idarə etməyə başlayır və beləliklə, burada hakimiyyət Qacarlar
sülaləsinin  nüfuzu  altına  keçir.  1865-ci  ildə Xosrov  xan  Nakamın  ikinci  oğlu  Qulam  şah
(II Əmənallah) vilayətin hakimi təyin olunur, onun ölümündən sonra-1868-ci ildə İran şahı
Nəsrəddin  Şah
Ərdalan  vilayətinin (İran  kürdüstanına) yerli  sülalədən  deyil,
ərdalanlıların  hakimiyyətə gətirdiyi  Qacarlar  sülaləsinin  olan  öz  dayısı (Nəsrəddin  şahın

---

32
dayısı) Mötəmməd əd-Dövləni  hakim (vali) təyin  edir.  Beləkilə, əsrlər  boyu  müstəqli
hökmranlıq edən  Bani Ərdəlan  sülaləsinin  hakimiyyətinə son  qoyulur.  Lakin  tarixçilərin
yazdığına görə sonralar da bu sülalənin nümayəndələri Şah sarayında böyük nüfuza malik
olmuşlar (36,85).
Əsrlər  boyu  müstəqil  və ya  yarımmüstəqil  hakimiyyətə malik  olan  kürd
əmirliklərindən biri də kürd Bidlis əmirliyidr. Əmrlik onun paytaxtı olan bidlis şəhərinin
adını daşıyır. Bidlis şəhəri Van gölünün cənu-qərbində yerləşir və Kürdüstanın ən qədim
şəhərlərindən  biridir.  Görkəmli  kürd  tarixçisi  məşhur  “Şərəfnamə”nin  müəllifi  Şərəf  xan
Bidlisi həmin sərənidə qeyd edir ki, Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən əvvəlcə Bidlis çayı
çayında  eyni  adlı  qala  tikilmiş,  sonralar  həmin  qalanın ətrafında  şəhər  yaranıb  inkişaf
etmişdir. Şəmsəddin Sami şəhər haqqında yazır:”Kürdüstan olan Bidlis şəhəri orta əsrlərdə
uzun  zaman  kiçik kürd  hökumətinin mərkəzi  olmuşdur”  (15,94).  Orta əsrlərdə “İpək
yolu”  üzərində böyük  ticarət  mərkəzi  olan  Bidlis əmirliyini  də öz  hakimiyyəti  altında
birləşdirmişdi. Ş.X.Bidlisinin yazdığına görə Bidlis əmirliyində 24 kürd yaşayırdı. Həmin
tayfaların ən  qüvvətlisi Ruzəki tayfası  olmuşdur.  Ona  görə də əmirliyi əsrlər  boyu  bu
tayfadan olan hökmdarlar idarə etmişlər. Ş.X.Bidlisinin və başqa tətqiqatçıların yazdığına
görə Bidlis hökmdarlarının mənşəyi Sasanilər sülaləsi ilə bağlıdır. (15,96).
“Şərəfnamə”nin  müəllifi  yazır  ki, (tarixdə adları  qeyd  olunan) “mənim  nəzərimə
çatan Bidlis hökmdarları 18 nəfərdən ibarət olub 450 ildən artıqdır ki, hökmranlıq edirlər”
(15,97).
1925-ci  ildə Cəlaləddin  Xarəzmşah  monqollara  məğlub  olub Azərbaycana  gəlir  və
buradan da bidlisə keçir. O burada Bidlis hökmdarı Məlik Əşrəfin qızı ilə evlənir. Məlik
Əşrəf  Bidlis  hökmdarı  olmazdan əvvəl  Suriyada (Şamda) yaşamış  və Əyyabilərin  qoşun
başçısı  olmuşdur.  Məlik Əşrəf  heç  bir  şaha  tabe  olmadan  ölənədək  Bidlis əmirliyini
müstəqil idarə etmişdir.
Ümumiyyətlə Bidlis əmirliyi  1384-cü  ildən  1849-cu  ilədək  gah  müstəqil,  gah  da
yarımmüstəqil surətdə fəaliyyət göstərmişdir (Yenə orada,səh. 16).
Tətqiqatçıların  yazdığına  görə Məlik Əşrəfin  ölümündən  sonra  hakimiyyət  onun
qardaşı  Məlik  Məcdəddinə,  ondan  sonra  isə oğullarına (Məlik  Məcdəddinin)
keçmiş,
onlara  Teymurləngin  Kürdüstana  gəlməsinədək  heç  kim  toxunmamış, əmirliyi  müstəqil
idarə etmişlər.  1393-cü  ildə Bidlis  üzərinə qoşun  yeridən  Teymurləngi  Vilayətin hakimi
Hacı  Şərəf  hədiyyələrlə (kürd  atları  ilə) qarşılayır.  Zəmanəsinin  ağıllı  siyasətçilərindən
hesab olunan Hacı Şərəfin bu hərəkəti Teymurləngin xoşuna gəlir və o, bir neçə rayonu da
Bidlis əmirliyinə qataraq onun (Hacı Şərəfin) hakim təyin olunması barədə xüsusi fərman
verir  (15,98).  Beləliklə,  Hacı  şərəf  bidlis əmirliyinin  müstəqilliyini  monqol  istilası
dövründə də qoruyub saxlamağa nail olur.

---