11
xronikalarında İdel (Volqa) və Yaik (Ural) çayları arasındakı bütün ərazi birbaşa kürd
dilində “Dəşte Savaran” (“Suvarlar səhrası, çölü”) adlandırılmışdır.
Kürdlərlə başqırdların etnogenezində eyni tayfaların iştirak etdiyini sübut edən
dəlillərdən biri də kürdlərin geniş yayılmış tayfalarından biri olan alanların adı ilə
bağlıdır. Belə ki, başqırdların əcdadı sayılan masaqetlər özlərini “arilər”-“alanlar”
adlandırmışlar (“al”/ar+ “an”-cəm şəkilçisi) (24,8). Bu fikri təsdiq etmək üçün S.
Qallyamov ərəb tarixçisi İbn-əl-Əsirdən və İran tarixçisi Rəşiddədindən iqtibaslar gətirir.
Birinci müəllif yazır: “1223-cü ildə Çingizxan Dəşte-Qıpçakda (Dəşte-Savara) qıpçaklarla
və alanlarla qarşılaşdı. Monqollar qıpçaklara dedilər: “Biz sizinlə eyni qandan, alanlar isə
bizə və sizə yad xalqlardır”. Rəşiddədin bu hadisəni belə təsvir edir: “Biz və siz eyni xalq
sayılırıq, alanlar isə bizə yaddır, bizimlə birləşin” (24,8-9).
Müasir dövrdə alanlar Van gölü hövzəsində, Tatvan əyalətində-öz adları ilə bağlı
olan-Kürdalan (Kurd alan) şəhərində yaşayır. Başqırdıstanda (Başkordıstanda) da ən
böyük yerli tayfalardan olan Elan tayfası yaşayır. Müəllif daha sonra Başqırdıstandakı
Tanqaur (“tan” qədim hind dilində “bədən”, “qa”-kürdcə “öküz” deməkdir) tayfası ilə
kürdlərə məxsus Qoran tayfasının eyni mənşəyə malik olmasını misal göstərir.
Kürdlərin mənşəyi haqqında başqa bir fikir də P.Lerxə və bəzi kürd alimlərinə
aiddir. XIX əsrin ortalarında Rusiyanın İranda səfiri olmuş P.Lerx “İran kürdləri və onların
əcdadları Şimali Xaldeylər haqqında tətqiqat” adlı əsərində (25) sübut etməyə çalışır ki,
kürdlərin ulu əcdadları qədim xaldeylər olmuşdur. Dr. M.Nuri Dersimi onun bu fikrini
təsdiqləyərək qeyd olunan əsərdən sitat gətirir: “Kürdlər iranlı bir irq olan bu
xaldeyalılardan önəmli dərəcədə irqi miras almış olan millətdir. Xaldeyalılar Miladdan
3 min il əvvəl öncə Babilistanı istila və iraqa hakim olduqları üçün, Assuriya dövlətinin
inkişafında böyük rol oynamışlar. Yeni araşdırmalar Kürd tayfaları arasında rast gəlinən
gözəl va cazibəli tiplərin həmin qədim xalqların məhsulu olduğunu sübut edir ”(26,70-
71).
Tarixdən yaxşı məlumdur ki, xaldeylər (xaldilər) e.ə. I minilliyin əvvəllərində
assuriyalıların Yrarta adlandırdığı və Ön Asiyada üç yüz il ömür sürmüş qədim dövlət
qurmuş bir xalqdır. Bu qədim xalq özünə xaldey (xaldi) demiş, assuriyalılar isə onları
urartalar adlandırmışlar. Əsasən van gölü hövzəsində yerləşən Urartu çarlığının sərhədləri
özünün qüdrətli dövründə şimalda sevan gölünə, şərqdə Urmiya gölünə, cənub-qərbdə
Dəclə çayı və Fərat çayının yuxarı axarına qədər azlalırdı.
Dr. Raysk yazır: “Xaldi (Khaldi), Kurti, əl-Kurdi adları Kürdlərin adıyla eyniyyət
təşkil edir” (81,143).
Bildiyimiz kim Ermənilər qədim urartuları özlərinə “calamaq” üçün dəridən-
qabıqdan çıxmış və hər cür saxtakarlığa əl ataraq çoxlu “elmi əsərləri”, “tarixi faktlar”
12
uydurmuşlar. Halbuki, özlərini xaldey (xaldi) adlandırmış urartuların ermənilərlə heç bir
əlaqəsi yoxdur. Belə ki, tətqiqatçılar arxeoloji qazıntılar zamanı müəyyən etmişlər ki,
“hay”lar (ermənilər) Kürdüstan (Urartu) ərazisinə e.ə. 600-cü ildə yunalarla birgə
Trakiyadan gəlmişlər. Bu zaman Urartu çarlığı artıq sübut etmişdi.
Bəzi alimlər Urartu sözünün üç kürd kəlməsindən (“Ur”+ “ard”+“tə”) yarandığını
və mənasının “Ur-sənin torpağında” olduğu fikrini irəli sürürlər. Həmin müəlliflərə görə
“Ur” –qədim Uruk şəhərinin qısaldılmış formasıdır. Uruk isə 2500 –ci ildə kürdlərin
etnogenezində mühüm rol oynamış hürrilərin tikdirdiyi və öz adları ilə adlandırdıqları
Xurik (Hurik) şəhərinin adı ilə bağlıdır. Onu da qeyd edək ki, “huri” sözünün kürd dilində
mənası “gözəl” deməkdir.
Fərat (kürd dilində Fırat-“enli çay”) çayının qədim məcrasının sahilində yerləşən
Uruk şəhərinin ərazisində alman alimləri qədim Şumer sivilizasiyasının mərkəzlərindən
birini aşkar etmişlər. Məhz bu mərkəz bəşəriyyətə qədim yazı nümunələrini, coğrafi
xəritələri zodiak işarələrinə malik təqvimi və s. bəxş etmişdir. E.ə. 883-cü ildə xaldeylərin
bir qismi assuriyalıların zülmündən xilas olmaq üçün şimala doğru hərəkət etmiş, Merivan
(Van) gölünün hövzəsində və Kapavta gölünün cənub-qərb sahillərində məskunlaşmışlar.
Urartu dövlətini quran xaldeylər Kapavta gölünün adını dəyişərək Urmiya
qoymuşlar. Urmiya sözünün mənası isə kürd dilində “Mənim Urum” deməkdir.
E.ə. II minillikdə Manna
dövləti öz ərazisini Van gölünün hövzəsinədək
genişləndirmiş və həmn dövrdən başlayaraq Ararat yaylası “Arimana”, yəni “Manna
ariləri” adlandırılmışdır. E.ə. V əsrdə yunanlar Ararat yaylasını “Arimana” (“Armenaya”)
yaylası adlandırmışlar. Eradan əvvəl IV-III əsrlərdə Frigiya və Lidiyadan bu yerlərə köçüb
gələn “hay”-lar (sonralar ermənilər) özlərini Arimananın sakinləri kimi qələmə verməyə
başladılar. Beləliklə, erməni, yəni “Arimananın sakinləri” termini yaranmışdır. Bu isə o
deməkdir ki, “hay”-ların (ermənilərin) vətəni heç də onların uydurduğu kimi Armeniya
(Armanna) deyildir.
Onu da qeyd edək ki, bir çox tətqiqatçılar (S.Qallyamov, N.Dersme və.b) belə hesab
edirlər ki, kürdlərin özləriə verdikləri ad-Kur manc məhz Manna sözü ilə bağlıdır və
mənası “Mannanın oğlu” (“Kur” kürdcə “oğul”) deməkdir. Manna isə bəşəriyyatın atası
sayılan, qədim hind ədəbi abidələrində (vedolarda) və “Avesta”da adı çəkilən Mamı
(german tayfaları öz əcdadlarını Mann hesab edirlər) ilə bağlıdır.
S.Qallyamov kürdlərin Manna ilə bağlılığını sübut etmək üçün çoxsaylı dəlillər
gətirərək yazır: “Armeni, daha doğrusu, ari-manna –Manna ariləri, manna-midiya tayfa
ittifaqına aid olan tayfalardan birinin adını əks etdirən tipik qədim kürd etnonimidir. Belə
mürəkkəb tərkibli adlar kürd və qədim fars dilləri üçün xarakterikdir; Belə adları müqayisə
edin: Ariaramna, Ariabarran, Ariomard, Ariabiqn, Arimena-Manna ariləri etnoniminin
Dostları ilə paylaş: |