59
4. Seyid Məhəmməd Əyyubi-Səhiyyə naziri
5. Əbdürrəhman İlhanzadə-Xarici işlər naziri.
6. İsmayıl Ağa İlhanzadə-Rabitə və Yol işləri naziri.
7. Əhməd İlahi-İqtisadiyyat naziri.
8. Xəlil Hüşvəri-Əmək Naziri.
9. Kərim Əhmədiyan-Poçt, Teleqraf, Telefon işləri naziri.
10. Hacı Mustafa Davudi-Ticarət naziri.
11. Molla Hüseyn Məcdi-Ədliyyə naziri
12. Mahmud Vəlizadə-Kənd təsərrüfatı naziri.
Kürdüstan
və
Azərbaycanda
milli-azadlıq
hərəkatının
getdikcə
möhkəmləndiyindən narahat olan İran hökuməti BMT-yə Sovet İttifaqından şikayət etdi.
və sovet qoşunlarının öz ərazisindən (həmin qoşunlar 1941-ci ildən İran ərazisinə, daha
doğrusu Cənubi Azərbaycana daxil olmuşdu) çıxarılmasını istədi. 4 aprel 1946-cı ildə
İranla Sovet İttifaqı arasında müqavilə imzalandı. Həmin müqavilənin şərtlərinə görə
Sovet İttifaqı 6 həftə ərzində öz qoşunlarını İran ərazisindənçıxarmalı, bunun əvəzində
isə 50 il müddətində güzəştli qiymətlərlə bu ölkədən neft almalı idi.
Vəziyyətin
gərginləşdiyini
görən
M.Qazi
Kürdüstan
Cumhuriyyətini
möhkəmləndirmək üçün zəruri addımlar atmağa başladı. Ordunu gücləndirmək üçün
Sovet İttifaqında silah-sursat alındı. Kürdüstan Milli marşı hazırlanıb əsgərlərə öyrədildi.
Marşın sözlərini şair Əbdürrəhman Həjar yazmış, musiqisini Mənaf Kərimi (Milli Təhsil
naziri)
bəstələmişdilər. Marşın son bəndində
Kürdüstanın coğrafi
ərazisinin
genişlənəcəyinə açıq işarə vardı:
Neftım awe jiyan,
Le Sert u Kermanşane,
Baba gurgur duzane,
Le Musilda hemane.
Mosal nefti də bizimdir (95,179).
60
1946-cı ilin Mart ayında Kürdüstan Cumhuriyyətinə dəstək olmaq məqsədilə öz
döyüşçülərini (3000 nəfər) Mehabada topladı və burada qərarga yaratdı. Tez bir zamanda
ayrı-ayrı tayfa başçılarına tabe olan silahlı dəstələr əsasında vahid Mərkəzə (M. Qaziyə və
Hərb naziri Məhəmməd Hüseyn Seyfiyə) tabe olan Kürd Ordusu yaradıldı. Həmin ilin
Aprel ayının 23-də (O. Jiqalina 3may yazır, Bax: 54,səh. 182;96, səh 136) Kürdüstan və
Azərbaycan Cümhuriyyətləri arasında yeddi maddədən ibarət dostluq və qarşılıqlı
əməkdaşlıq haqqında müqavilə imzalandı. Müqavilədə hər iki tərəfin sosial-iqtisadi və
hərbi sahələrdə bir-birinə yardım edəcəyi, hər iki xalqın (kürdlərin və azərbaycanlıların)
milli haqlarının qarşılıqlı sürətdə təmin ediləcəyi xüsusi qeyd olunmuşdu. Yeddinci
maddədə deyilirdi: “-Hər kim ki, iki xalq arasında tarixi dostluğu və əməkdaşlığı pozmağa
cəhd edərsə və hər kim ki, iki xalqın milli birliyini aradan qaldırmağa çalışarsa, iki xalq
tərəfindən cəzalandırılacaqdır” (95,194-195).
1946-cı ilin 24 aprelində İranın hökumət qoşunları kürdlərə öz gücünü göstərmək və
onların gözünü qorxutmaq məqsədi ilə Kürdüstan Cümhuriyyətinin üzərinə hücuma keçdi,
lakin “Qəhrawa” (“Qəhrabad”) adlanan kəndi yaxınlığında Kürd ordusunun silahlı dəstəsi
onları ağır məğlubiyyətə uğrdaraq, 40-dan çox əsgəri əsir aldı. (Həmin əsgərlər sonradan
azad edilib Tehran şəhərinə geri göndərildi).
Moskva radiosunun verdiyi xəbərə görə 1946-cı ilin 9 May günü bütün Sovet
qoşunları İran ərazisini tərk etdi (95,207). Bundan bir neçə gün (15 May ) sonra İranın
hökumət qoşunları Saqqız şəhəri yaxınlığında-Mameşah dağında yerləşən kürd silahlı
dəstələrinin üzərinə hücuma keçdi. Buradakı Kürdlərin (Bazanilərdən ibarət idi) silahlı
dəstəsinə (cəmi 43 nəfər) Xəlil Xoşəwi başçılıq edirdi. Qeyri-bərabər döyüşdə düşmənin
22 əsgərini məhv edib, 40 əsgərini əsir aldıqdan sonra kürd döyüşçüləri geri çəkilmək
məcburiyyətində qaldı. Bu döyüşdə kürdlər cəmi bir nəfər itki verdi ki, bu da 10 güllə
yarası aldığına baxmayaraq, son qanınadək qəhramancasına vuruşan və döyüş mövqeyini
tərk etməyən dəstə başçısı Xəlil Xoşəvəri idi (95,224).
1946-cı ilin
iyun ayının ortalarında tərəflər (kürd döyüşçüləri ilə hökumət
qoşunları) arasında atəşkəs elan olundu. Nisbi sakitlik şəraitində Kürd Cumhuriyyətinin
sosial-mədəni inkişafı üçün ətdbirlər gücləndirildi. Bu dövrdə İran Kürdüstanı Demokratik
Partiyasının rəsmi orqanı olan “Niştiman” (“Vətən”) qəzetindən başqa “Kürdüstan” adlı
gündəlik qəzet, “Həwar” (“Fəryad”), “Aqır” (“Od-alov”), “Hilalə” (“Aypara”),
“Gelawiz” (“Gəlavej”-ulduz adıdır) adlı jurnallar kürd dilində çap olunub İran kürdləri və
eləcə də İraq kürdləri arasında geniş yayılmışdı.
İyul ayının axırlarında ibtidai siniflər üçün kürd dilində dərslər artıq çapa hazır idi.
Kürd dilində hər gün saat 16
00
-dan 22
00
-dək verilişlər yayımlanırdı.
61
M.Qazi İran dövləti çərçivəsində
Kürd Cümhuriyyətinin qanuni
əsaslara
söykənməsini təmin etmək məqsədilə 1946-cı ilin avqust ayının əvvəllərində Tehrana səfər
etdi. O, burada iki dəfə iranın baş Qərərgah rəisi Genral Razmara ilə görüşdü. İranın baş
naziri bütün İran Kürdüstanının bir ostan (vilayət) altında birləşdirilməsi və bura Mərkəzi
iran hökuməti tərəfindən bir rəhbərin təyin olunmasını təklif etdi. Lakin M. Qazi bu təklifi
qəbul etmədi. Çünki bu həm kürdlərin, həm də Cənubi Azərbaycanın (İran Kürdüstanın
bəzi şəhərlərində azərbaycanlılar üstünlük təşkil etdiyi üçün Azərbaycan Demokratik
Cümhuriyyətinin tərkibinə daxil edilmişdi) milli maraqlarına zidd idi. Hiyləgər siyasətçi
olan Ə.Kvıvammüssəltənə bu təklifi ilə kürdlərlə azərbaycanlılar arasındakı tarixi dostluğu
və möhkəm birliyi pozmaq, beləliklə hər ikisini zəiflədib məğlubiyyətə uğradaraq özünə
tabe etdirmək istəyirdi.
ABŞ-ın beynəlxalq dəstəyini alan və Sovet İttifaqının müdaxilə etməyəcəyinə əmin
olan Iran hökuməti payız aylarında Cənubi Azərbaycanda və Kürdüstanda baş vermiş və
demokratik Cümhuriyyətin yaranması ilə nəticələnmiş milli-azadlıq hərəkatını qan içində
boğmaq qərarına gəldi.
11 dekabr 1946-cı ildə Təbrizdə xalq İran ordusuna qarşı mübarizəyə səsləyən
vərəqələr yayılmağa başladı. Lakin elə həmin günü axşam saatlarında Azərbaycan valisi
Səlamüllah Cavidin Tehrana Azərbaycan Demokratik Cuümhuriyyətinin çökdüyü və
Azərbaycan və Azərbaycan demokratk Partiyası liderlərinin (sədri Cəfər Pişəvəri idi)
Şimala (Sovet Azərbaycanına) qaçdıqları barədə teleqram vurulması xəbəri yayıldı. İki
gün sonra (13 dekabr) İran ordusu Təbrizə daxil oldu və şəhəri zəbt edərək buradakı milli
hərəkatı qan içində boğdu (95,258-259).
Azərbaycan Demokratik Respublikasının qəfildən çökməsi və Sovet İttifaqının buna
göz yumması Kürdləri ciddi narahat etməyə başladı. Dekabrın 14-də (1946-cı il)
Kürdüstan Demokratik partiyasının liderləri və milli hölumətin bəzi üzvləri M. Qazinin
yanına gələrək müqavimətin mənasız olduğunu bildirdilər və ölkəni tərk etməyi təklif
etdilər. M. Qazi təklif sahiblərinin istədikləri kimi hərəkət etmələrinə razı olduğunu, lakin
özünün Mehabadı heç vaxt tərk etməyəcəyini, doğma xalqı ilə qalacağını qətiyyətlə
bildirdi. Bu qətiyyətdən heyrətlənən bəzi liderlər də onunla qalacağını bəyan etdilər.
21 dekabr 1946-cı ildə M. Qazi başda olmaqla Mehabad Kürd Cümhuriyyətinin 45
nəfərdən ibarət məmurları həbs edildi. (M. Qazi xalqı mənasız qırğına verməmək üçün
silahlı müqavimət göstərmədi). 23 yanvar 1947-ci ildə İranın Hərbi Məhkəməsi M.
Qazinin, qardaşı Sədri Qazi və əmisi oğlu Seyfi Qaziyə edam, 28 nəfər milli hərəkat
fəallarına isə 2 ildən 15 ilədək həbs cəzası barədə hökm çıxarıldı. Həmin ilin Mart ayının
31-də gecə saat 3
00
-da M. Qazi, Seyt Qazi və Sədri Qazi Mehabadın “Çawarçıra”
Dostları ilə paylaş: |