34
Üçüncü göstərici layihənin gəlirlilik dərəcəsinin dəqiq əks etdirilməsi ilə
səciyyələnir. Bu da, iqtisadi ədəbiyyatda bir qayda olaraq, rentabellik əmsalı ilə şərh
olunur. Buradan aydın olur ki, sözü gedən göstəricinin əsas mahiyyəti əldə olunan xalis
mənfəətin kəmiyyətinin layihə üzrə movcud məsrəf vahidinə nisbəti kimi
hesablanmasından ibarətdir. Bu göstərici də, tətbiq olunan diskontlaşdırma
dərəcəsindən birbaşa asılı olduğuna görə o, həm də subyektiv təsirlərə qarşı dəyanətlilik
nümayiş etdirmək imkanına malikdir.
Layihənin daxili gəlirlilik dərəcəsi onun etibarlılığı səviyyəsini göstərir. Bu da,
iqtisadi mahiyyətinə gorə mövcud layihə üzrə əldə olunan gəlirlərin xərclərlə əlaqəli
şə
kildə idarə edilməsi mexanizminə daha uyğun olan diskontlaşdırma dərəcəsi kimi
qəbul oluna bilər. Bu göstəricnin də müəyyən qüsurları vardır. Bunlardan biri layihənin
daxili gəlirlilik dərəcəsi üzrə təkrar investisiya qoyuluşu barədə fərziyyəyə əsaslanan
təsəvvürlərin irəli sürülməsidir. Belə ənənə təcrübədə heç bir nəticə vermir.
Göstəricidəki belə özünəməxsus xüsusiyyətlər qiymətləndiricilər tərəfindən nəzərə
alınır. Beşinci göstərici (modifikasiya edilmiş gəlirlilik göstəricisi) layihəyə aid olan
bütün xərclərin illər üzrə bölgüsünün dəqiqliyini xarakterizə edir. Deməli,
hesablamaların dəqiq aparıldığı bir şəraitdə lahiyənin icrası üçün əvvəlinci illərdən artıq
qalan vəsaitin başqa layihələrə yönəldilməsi mümkünlüyü yaranır. Lakin, bu zaman
artıq vəsaitlərin müvəqqəti olaraq istiqamətləndirildiyi obyektlərin (layihələrin)
likvidliyi
və
hər
cür
təhlükəsizliyi
mütləq
nəzərə
alınmalı,
dəqiq
müəyyənləşdirilməlidir. Əks halda, nəzərdə tutulan əsas və əlavə layihələrin heç birinin
iqtisadi səmərəliliyindən söhbət gedə bilməz.
Nəhayət, layihələrin iqtisadi səmərəliliyinin müəyyən edilməsinə xidmət edən
altıncı göstərici maliyyə menecmentinin gəlirlilik dərəcəsinin hesablanması
göstəricisidir. Bu göstəricinin əsas mahiyyəti, mövcud layihədən əldə edilən gəlirlərin
müxtəlif faydalılığın əldə edilməsi mümkün olan digər layihələr arasında düşünülmüş
qaydada və daha səmərəli bölgüsünün təmin edilməsindən ibarətdir. Bu zaman ilk
növbədə, dəqiq araşdırmalar nəticəsində həm dövrü və həm də orta gəlirlilik dərəcəsi
müəyyən olunur. Daha sonra, bunun əsasında gəlirlər üzrə ümumi yığımın məbləginin
35
kəmiyyəti müxtəlif dərəcələrdən istifadə etməklə müəyyən edilir. Məsələnin bu cür
həlli gəlirlər və xərclər axını üzrə düzəlişlərin aparılmasını zəruri edir. Bu, əsas və
zəruri reallıqlara lazım olan qaydada nail olunmasına kömək edə bilər.
Əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, həmin göstrəcililərdən istifadə edilməsinin
vacibliyi başlıca olaraq mövcud layihənin investisiya cəlbediciliyi ilə əlaqədardır. Bu
da öz növbəsində, müəyyən dövrlər üzrə pul vahidinin dəyərini nəzərə alaraq layihənin
uğurla icra edilməsinə imkan verən ümumi xərclərin və gəlirlərin müqayisə edilməsi
zərurətini yaradır.
2.5. Qiymətləndirmə fəaliyyətində istifadə olunan yanaşmalar və metodlar
Qiymətləndirmə obyektinin müəyyən edilən dəyərinin reallığı, əmlak bazarının
mövcud səviyyəsini əks etdirə bilməsi imkanları bir tərəfdən qiymətləndiricinin
peşəkarlığı ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən isə tətbiq edilən yanaşmalardan, onlara
münasibətlərin düzgün seçilməsindən, metodların dəqiq müəyyən edilməsindən asılıdır.
Qiymətləndirmə fəaliyyətində yanaşma dedikdə, əmlak barədə informasiyaların
ə
ldə edilməsini və onun əsasında əmlakın maksimum dəqiq qiymətləndirilməsini təmin
edən üsul və vasitələrin məcmusu başa düşülür. Həmin metod və üsullar aidiyyatı üzrə
dörd mühüm qrupda birləşdirildiyinə görə, qiymətləndirmə elmində də dörd yanaşma
kimi qəbul edilməkdədir.
Qiymətləndirmə standartlarına müvafiq olaraq, əmlakın dəyərinin müəyyən
edilməsində üç yanaşma, yəni məsrəf, gəlir və müqayisə yanaşmaları mövcuddur.
Bunlara analitik yanaşmalar deyilir. Lakin, iqtisadi ədəbiyyatda ayrıca olaraq ekspert
yanaşmasının da özünəməxsus zəruriliyi və gərəkliliyi şərh olunur. Həmin
yanaşmaların praktiki olaraq quruluşu və qarşılıqlı əlaqələri aşağıdakı kimidir:
36
Sxem 1.2
Ekspert yanaşmasının əsl mahiyyəti standartlarda göstərilən yanaşmalara
qiymətləndiricinin münasibətindən, konkret qiymətləndirmə obyekti üzrə onlardan hər
hansı birinin seçilməsi və tətbiqi reallıqlarından ibarətdir. Çünki, qiymətləndiricinin
gəldiyi son qənaət qiymətləndirmə obyektinin xassəsindən, bazarın mövcud
vəziyyətindən və xüsusilə qiymətləndirmənin məqsədindən, eləcə də, yanaşmanın
(yanaşmaların) düzgün seçilməsindən daha çox asılı olur. Qiymətləndirmə üzrə
göstərilən xidmətlər və dünya təcrübəsi göstərir ki, sağlam düşüncəli qiymətləndirici
hər hansı yanaşmanı, onun tərkibinə daxil olan metodları seçir və tətbiq edir.
Gözlənilən nəticə alınmadıqda qiymətləndirici onu etiraf etməklə digər yanaşmalara
(metodlara) müraciət etməli, bazarı dəqiq əks etdirən, tərəfləri tam təmin edən real
nəticəni axtarıb tapmalıdır.
Çünki, bu yanaşmalar obyektin taleyini müxtəlif nöqteyi-nəzərdən xarakterizə edə
bilirlər. Yəni, məsrəf yanaşması qiymətləndirmə obyektinin dəyərini yalnız keçmişə və
Qiymətləndirmə yanaşmaları
Ekspert yanaşması
Analitik yanaşmalar
M
əs
rə
f
ya
na
şm
as
ı
M
üq
ay
is
ə
ya
na
şm
as
ı
G
əl
ir
y
an
aş
m
as
ı