101 Açar sözlər: nato, Rusiya
Yüklə 236,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова
- Elman NƏSİROV Xəyal İSKƏNDƏROV
- STRATEJİ TƏHLİL |
- | STRATEJİ TƏHLİL 103 1. “Soyuq müharibə”dən sonra Rusiyanın xarici siyasət strategiyası
- NATO-nun genişlənməsinə qarşı Rusiyanın mövqeyi Avropanın yeni geosiyasi vəziyyətindən asılı idi. Bir çox
- | STRATEJİ TƏHLİL 105
- | STRATEJİ TƏHLİL 107
- 2. NATO-nun transformasiya siyasəti və Rusiya faktoru
- | STRATEJİ TƏHLİL 109
- | STRATEJİ TƏHLİL 111
- NATO-nun genişlənməsi prosesinin qarşısını almaqda aciz qalan Rusiya məcburiyyət qarşısında qalaraq NATO ilə
- | STRATEJİ TƏHLİL 115 İstifadə edilmiş ədəbiyyat
- Эльман Насиров Хаял Искандаров Политика трансформации НАТО и Российский фактор (1992-1997)
| Say 1-2 (15-16) • 2016 | STRATEJİ TƏHLİL 101 Açar sözlər: NATO, Rusiya, təhlükəsizlik, tərəfdaşlıq, əməkdaşlıq, təşəbbüs, genişlənmə Keywords: NATO, Russia, security, partnership, cooperation, initiative, enlargement Ключевые слова: НАТО, Россия, безопасность, партнерство, сотрудничество, инициативность, расширение NATO-nun transformasiya siyasəti və Rusiya faktoru
(1992-1997-ci illər) Elman NƏSİROV Xəyal İSKƏNDƏROV Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Siyasi Araşdırmalar İnstitutunun direktoru, siyasi elmlər üzrə elmlər doktoru, professor elmannasirov@yahoo.co.uk Azərbaycan Respublkası Silahlı Qüvvələrinin Hərbi Akademiyasının dissertantı xayal1333@gmail.com STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (15-16) • 2016 102 Giriş “Soyuq müharibə” başa çatdıqdan və Sovet İttifaqı dağıldıqdan son- ra Avroatlantik məkanda yeni beynəlxalq münasibətlər sistemi qurmaq üçün yeni mərhələ başladı. 1992-ci il oktyabrın 2-də ABŞ-ın Dövlət kati- bi Ceyms Beyker və AFR-in Xarici işlər naziri Hans-Ditrix Qenşerin imzala- dıqları sənəddə “Vankuverdən Vladivastoka qədər” ərazini əhatə edəcək Avroatlantik məkanın yaradılması irəli sürüldü [1]. Bu fikri NATO-nun Baş katibi Manfred Vörner oktyabrın 9-da ABŞ-da səfərdə olarkən bir qədər də inkişaf etdirərək bildirmişdir ki, Vankuverdən Vladivastoka qədər uzanan ərazidə yeni dünya nizamının yaradılması NATO-nun əsas məqsədlərindən biri olmalıdır [2,112]. Qısası 1991-ci ildə NATO-nun yeni strateji konsep- siyanı qəbul etməsi özünü “soyuq müharibə”dən sonrakı eraya uyğun- laşdırması və sovet caynağından canlarını yenicə qurtarmış ölkələr ilə əməkdaşlığa başlaması üçün əsas mərhələ oldu və “hüdudlarından” kənara çıxmasına bir növ təkan verdi. Avropanın gələcək təhlükəsizliyinin təşkilati əsaslarını müəyyən edən Roma sənədinə görə, heç bir qurum təklikdə Av- ropanın qarşısında duran problemləri həll etmək iqtidarında deyil. Buna görə də, NATO Avropanın yeni təhlükəsizlik strukturunun yaradılmasına çalışırdı. Elə bir struktur ki, onun çərçivəsində NATO, ATƏM, Avropa İttifaqı, Qərbi Avropa Birliyi və Avropa Şurası bir-birini tamamlamalı, eyni zamanda özünəməxsus funksiyaları saxlamalı idilər. Məşvərətçi orqan olan Şimali Atlantika Əməkdaşlıq Şurasının (ŞAƏŞ) yaradılması bu sahədə atılmış ilk addım sayılmalı idi. 1991-ci il dekab- rın 20-də Şuranın ilk iclası keçirildi. Şuranın əsas vəzifəsi təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığa və ölkələr arasında münasibətlərin inkişafına yardım göstərməkdən ibarət idi. Bu qurumun fəaliyyətinin nəticəsi olaraq “soyuq müharibə” dövründən miras qalmış psixoloji və mental rudimentlər aradan qalxmalı idi. Məhz bundan sonra bərabər məsuliyyət üzərində qurulacaq ümumi təhlükəsizliyə ümid etmək olardı. ŞAƏŞ-ə Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsinə (ATƏM) əvəzləyici kimi yanaşmaq da yanlış olar- dı. Belə ki, ATƏM-in prioritetində olan ümumavropa təhlükəsizliyinin hərbi aspektlərinin ŞAƏŞ çərçivəsində müzakirə edilməsi, əksinə tamamlayıcı funk- siya yerinə yetirirdi. Lakin ŞAƏŞ öz fəaliyyətində yalnız geniş müzakirələrin aparılması ilə kifayətlənmirdi. Bu qurumun nəzdində bir neçə qrup yaradıldı ki, bunların da əsas hədəfi əməkdaşlığın konkret istiqamətlərində planlı işin aparılmasının təşkil edilməsi idi [3,29]. Beynəlxalq aləmdə gedən mürəkkəb geosiyasi prosesləri nəzərə alan ABŞ başda olmaqla Qərb liderləri bununla da keçmiş Varşava Müqaviləsi Təşkilatı və postsovet ölkələrinin gələcəkdə NATO-ya mərhələ-mərhələ cəlb edilməsinin tərəfdarı olduqlarını elan et- miş oldular.Lakin Rusiyanın Şərqi Avropa və postsovet məkanını yenidən öz təsiri altına almaq məqsədini xarici siyasətinin prioriteti elan etməsi NATO- nun transformasiya siyasətində əsas maneəyə çevrildi və sonralar bu xarici siyasət kursu daha “sərt” formaya keçdi.
Say 1-2 (15-16) • 2016 | STRATEJİ TƏHLİL 103 1. “Soyuq müharibə”dən sonra Rusiyanın xarici siyasət strategiyası Rusiya dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən bir neçə ay sonra Xarici işlər naziri Andrey Kozırev xarici siyasət strategiyasını müəyyənləşdirərkən iki əsas prioritet istiqamət təyin etmişdi: birincisi, ABŞ və Qərbi Avropa ilə qarşılıqlı faydalı münasibətləri inkişaf etdirmək; ikincisi, yenicə müstəqillik qazanmış MDB ölkələri ilə dostluq münasibətləri qurmaq. Kozırev xüsusilə qeyd etmişdi ki, bütün dünya Rusiyanın müasir demokratik ölkə və etibarlı tərəfdaş kimi mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə köməklik göstərməlidir. Belə bir transformasiya nəticəsində Rusiya öz imperialist ambisiyalarına üs- tün gələ və Qərb birliyinin yeni üzvü kimi əsaslı iqtisadi islahatları həyata keçirməklə qlobal təhlükəsizliyə öz töhfəsini verə bilərdi. Kozırevin bu mövqeyi “Atlantizm” adlanırdı [4]. Ona görə də ABŞ-da və bütün Avropa- da müzakirə olunan genişlənmə prosesi Rusiyanın siyasi elitasında, demək olar ki, heç bir narahatlıq doğurmurdu. Rusiya hər vəchlə yeni demokratik Rusiya ilə Sovet imperiyası arasın- dakı fərqi göstərməyə çalışırdı. Rusiyaya görə, SSRİ-nin dağılmasında bu ölkənin rolu digər sovet ölkələrinin hər birinin rolundan daha böyük idi və əgər Rusiya istəməsəydi, SSRİ heç vaxt dağılmazdı. Bir qrup məşhur şəxsin və dövlət xadiminin daxil olduğu Müdafiə və Xarici Siyasət Şurasının 1992- ci ilin avqustunda qəbul etdiyi “Rusiya üçün strategiya” adlı sənədində deyilirdi: “Rusiya Qərblə strateji tərəfdaşlıq yaratmalıdır. Bu tərəfdaşlıqda Rusiyanın üzərinə düşən vəzifə Şərqi Avropa, Orta Asiya və Uzaq Şərqdə vəziyyəti nizamlamaqdan ibarət olmalıdır” [3,35]. 1992-ci ilin ortalarında Kozırev yeni era üçün Rusiyanın xarici siyasət maraqları və prioritetlərini əks etdirən konsepsiyanın hazırlanma- sı prosesinə start verdi. Həmin sənəd 1993-cü ilin yanvar ayında “Rusi- ya Federasiyasının xarici siyasət konsepsiyası” adı altında nəşr olundu və aprel ayında Prezident Yeltsin tərəfindən təsdiq edildi. Konsepsiyada əks olunan doqquz prinsipin əksəriyyəti Rusiyanın etibarlı tərəfdaş kimi möv- qeyinin möhkəmləndirilməsi və iqtisadi islahatların həyata keçirilməsinə əsaslanırdı. Yalnız bir prinsip təhlükəsizlik siyasətinə istinad edirdi. Kozıre- vin mövqeyi ictimaiyyətin kollektiv rəyini əks etdirsə də, bəzi analitiklər bu addımın atılmasında daha diqqətli olmağı məqsədəuyğun hesab edirdilər. Məsələn, Rusiyanın ABŞ-dakı səfiri Vladimir Lukin ABŞ-ın “Xarici siyasət” jurnalında dərc olunan məqaləsində Kozırevdən fərqli olaraq daha praq- matik mövqedən çıxış edərək qeyd edirdi ki, Rusiya nəinki öz maraqlarının müdafiəsi, həmçinin qlobal təhlükəsizliyə töhfəsini vermək üçün yenidən supergüc olmalı və ABŞ-la əməkdaşlıq bərabər tərəfdaşlıq əsasında həyata keçirilməlidir [3,29]. Oxşar fikirlər Prezident Yeltsinin məsləhətçisi Sergey Stankeviç tərəfindən səsləndirildi. Sergey Stankeviç hesab edirdi ki, Rusiya “atlantistlərin” kursunu tutmamalıdır, çünki bu kurs ona gətirib çıxaracaq ki, Rusiya Avropa ölkəsi və yaxşı təşkil olunmuş şəkildə dünya iqtisadiyyatının STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (15-16) • 2016 104 bir parçası olacaq. Bununla da Atlantik bir- liyinin üstün üzvlərinə - Birləşmiş Ştatlara və Almaniyaya çox böyük önəm vermək məcburiyyətinə düşəcək [5]. Bu məsələdə Duma da qəti mühafizəkar mövqeyini or- taya qoydu. Beləliklə, 1993-cü ilin avqust ayında Moskvada yaranan etirazı nəzərə alan Yeltsin mövqeyini və əvvəlki bəyanatını dəyişdi. Sentyabr ayının 15-də Yeltsin ABŞ Prezidenti Klintona və digər Qərb liderlərinə yazdığı məktubda Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin NATO-ya da- xil edilməsinə qarşı olduğunu bildirdi. Həmin məktubun sonunda Prezident Yeltsin Rusiyanın Şərqi Avropa ölkələrinin təhlükəsizliyi, ərazi bütövlüyü, suverenliyi, sərhədlərinin toxunulmazlığı və regionda sülhün təminatı üçün NATO ilə iş birliyinə hazır olduğunu bildirsə də, Şərqi Avropa ölkələrinin öz fikir və mövqelərini, demək olar ki, nəzərə almamışdı [6]. Əslində NATO-nun şərqə doğru genişlənməsinə Moskvanın baxış buca- ğı tamamilə fərqli idi. Rusiyaya görə ABŞ və Qərbi Avropanın Şərqi Avropa ölkələri ilə əməkdaşlığı yeni koalisiyanın yaranmasına gətirib çıxara bilərdi ki, bu da Rusiya üçün arzuolunan deyildi. Buna görə də genişlənmə siyasəti Rusiya cəmiyyətində şübhə və daha çox hiddətlə qarşılanırdı və rusiyalı siyasətçilər bu siyasətə qarşı çox sərt mövqe nümayiş etdirirdilər. NATO-nun genişlənməsinə qarşı Rusiyanın mövqeyi Avropanın yeni ge- osiyasi vəziyyətindən asılı idi. Bir çox problemlərin mövcudluğuna baxma- yaraq Rusiya regionun ən nəhəng ölkəsi idi və bir çox təsir imkanlarına ma- lik idi. Rusiya üçün NATO "soyuq müharibə" təşkilatı olaraq qalmaqda da- vam edirdi. Belə neqativ mövqe, sözsüz ki, özünü geosiyasi imperativlərdə əks etdirməyə başladı. Bu imperativlər əslində o qədər də anlaşılan deyildi, amma rəsmi Moskva istər Alyansın genişlənməsini tamamilə dayandır- maq, istər effektivliyini azaltmaq, istərsə də tamamilə başqa bir istiqamətə yönəltməklə NATO-nun transformasiyasına hər vəchlə mane olmağa çalı- şırdı.
Bu dəyişiklik əsasən iki regionda özünü göstərdi: birincisi, Rusi- ya xüsusən də Belarus və Ukrayna daxil olmaqla Qərbə inteqrasiya xətti götürən MDB ölkələrinə müxtəlif təzyiqlər göstərməyə, ikincisi NATO-nun Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinə doğru genişlənməsinə qarşı çıxmağa başladı. Bununla Rusiya əvvəllər nüfuz dairəsində olan regionları yenə də öz təsir sahəsində saxlamağa, Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin neytral mövqedə qalmasına çalışırdı. Bu, həmin vaxtlara təsadüf edirdi ki, NATO
Say 1-2 (15-16) • 2016 | STRATEJİ TƏHLİL 105 ilə Rusiya arasında gərginlik açıq-aşkar hiss olunurdu. Rusiya onunla xü- susi münasibətlər qurulmadan genişlənmə baş verdiyi təqdirdə Alyansı acı nəticələrlə üzləşəcəyi barədə xəbərdarlıq da edirdi. Bu xəbərdarlıq silahlar üzərində nəzarət müqaviləsinin pozulması, Rusiya tərəfindən idarə olunan bir hərbi blokun yaradılması və başqa təxribatçı addımlardan ibarət idi. Öz sərhədlərinə hər hansı hərbi təhlükənin olduğunu müşahidə etdiyi halda Rusiyanın NATO-ya qarşı çıxmasına haqq qazandırmaq olar. Lakin Rusiya NATO ilə sərhədində ikiqat təhlükəsizlik zonası yaratmağa çalışırdı. Birinci zona rəsmi Moskva ilə yaxın əlaqələr qurmaqla Belarus və Ukray- na tərəfindən təmin edilməli idi, əks-təqdirdə bu ölkələr Rusiya tərəfindən xaosa sürüklənə bilərdi. Həm Rusiya ordusuna, həm də qonşuluqdakı ölkələrin təcavüzünə qarşı həssas hesab olunan ikinci zona bitərəf Avropa dövlətləri tərəfindən təmin edilməli idi. Rusiyaya görə, bu dövlətlərin Al- yansın təmin edə biləcəyi kollektiv müdafiə vasitəsilə öz təhlükəsizliklərini və toxunulmazlıqlarını saxlamaq və təkmilləşdirmək məqsədilə NATO-ya daxil olmaq üçün heç bir hüquqi haqları yox idi. Bununla Rusiya başqa ölkələrin hesabına öz təhlükəsizliyini təmin etməyə çalışırdı. Lakin bu, o qədər də asan deyildi, çünki daha təhlükəsiz mühit formalaşdırmaq üçün NATO-ya üzv olmaq Şərqi Avropa ölkələrinin hüquqi və siyasi haqqı idi. Həmin ölkələrin Alyansa daxil olması elə bir formada təşkil edilə bilərdi ki, bu proses öz sərhədlərini müdafiə etmək iqtidarında və nəhəng nüvə ölkəsi olan Rusiya üçün heç bir hərbi təhlükə yaratmazdı. Əslində Rusiya- nın NATO-nun genişlənməsinə qarşı çıxması yeni erada təhlükəsizliyi təmin etmək üçün sağlam təməllər üzərində qurulmuş strateji nəzəriyyədən de- yil, onların “soyuq müharibə” dövründəki düşmənçilik münasibətlərindən irəli gəlirdi. Rusiya rəsmi dairələrinin bu mövzu ətrafında mövqeyini isə əgər belə demək mümkünsə, “açıq şantaj” kimi xarakterizə etmək olardı. Bu, hələ ilk dəfə Şimali Atlantika Əməkdaşlıq Şurasının 1992-ci ilin dekabr ayında Stokholmda keçirilən sessiyasında irəli sürülən “Şok diplomatiyası”nda öz təzahürünü tapmışdı. “Şok diplomatiyası” siyasətinin mahiyyəti Rusiyada is- lahatlar uğursuzluqla nəticələnəcəyi təqdirdə hakimiyyətə milliyyətçi və sol- revanşist qüvvələrin gəlmə ehtimalı ilə dünya birliyini təhdid etməkdən ibarət idi [3,36]. Sözsüz ki, Rusiyanı Avropaya daxil edilməməsi qorxutmurdu, çünki Rusiya Avropasız da mövcudluğunu saxlayacaqdı. Lakin narahatlıq doğuran bir çox suallar var idi: NATO-nun növbəti addımı nə olacaq? Alyansa daha hansı ölkələr üzv olacaq? Genişlənmə prosesi hara qədər davam edəcək? MDB ölkələrinin aqibəti necə olacaq? Bütün bu narahatlıqlar fonunda NATO 1996-1997-ci illər genişlənməsinin əhatə dairəsi barədə konkret qərarını elan etmədiyi müddətdə Rusiyanın verəcəyi reaksiya məlum deyildi. Amma Rusiyanın tutduğu mövqe Alyansa yeni üzvlərin qəbul edilməsi prosesini daha da sürətləndirə bilərdi və yaranan hər hansı bir böhran onun özünün məğlubiyyətinə səbəb olardı. Buna görə də Rusiya daha diplomatik metod- lardan istifadə etməklə ən azından digər maraqlarına hörmət ediləcəyinə
STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (15-16) • 2016 106 əmin ola bilərdi. Yalnız bundan sonra təhlükəsizlik və iqtisadi genişlənməni müşayiət edən səmərəli dialoqdan söz açmaq mümkün olardı. Bir çox səbəblər əsas verir qeyd edək ki, Rusiyanın bu “etatizm” siyasəti özündə uzunmüddətli və çoxşaxəli hədəfləri əks etdirirdi. Çünki güclü dövlətlər öz təhlükəsizliklərini sığortalamaq üçün, adətən, qonşuluqlarında yerləşən ölkələri bilavasitə öz təsir sahəsində saxlamağa çalışırlar. “Etatizm” siyasəti müasir ruslar tərəfindən Rusiyanın strateji tələbatlarına uyğun gələn bir model hesab olunurdu. Çünki Rusiya kapitalizmi tamamilə mənimsəmək və müasir iqtisadiyyat qurmaq üçün növbəti onillik boyu, bəlkə də, daha çox bir müddətə mübarizə aparmalı idi. Bununla yanaşı, Rusiya tamamilə zəifləmiş hərbi qüdrətini bərpa etmək üçün bir prosesə start vermişdi. Bu proseslə sülh, böhran və münaqişə zamanı bütün tapşırıqları icra etmək iqtidarında olan sayca kiçik, amma güclü bir ordu yaradılmalı idi. Belə bir orduya ancaq on il sonra nail olmaq mümkün idi. Lakin bu iqtisadi və hərbi məhdudiyyətlər Rusiyanın xarici siyasət kursundakı ambisiyalarını reallaş- dırmasına maneə hesab oluna bilməzdi. Buna görə də Rusiya “etatizm” siyasətində çox iddialı idi. Rusiya MDB ölkələrində hökmranlıq etməklə yanaşı, NATO-nun genişlənməsinin qarşısını almaq üçün Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrini də müəyyən dərəcədə təsir dairəsində saxlamağa çalışır- dı. Maraqlı məqam o idi ki, Rusiya bu siyasəti Qərblə normal münasibətlər çərçivəsində (özünü vəziyyətə uyğunlaşdıraraq və qarşılıqlı güzəştlərə getməklə), yoxsa yeni “soyuq müharibə”yə səbəb ola biləcək daha sərt mövqe tutmaqla (Qərb üçün real hərbi təhlükə yaratmaqla) tənzimləyəcək? Sonuncu ehtimalı nəzərə alaraq Qərb genişlənmə siyasətində daha ehtiyat- la davranmağa başladı. Lakin Rusiya təhlükəsinin qarşısını almaq üçün güc- lü Alyansın mövcudluğu zərurətə çevrilmişdi və Qərb genişlənmə prosesini vacib, eyni zamanda arzuolunan və düzgün hesab edirdi. Buna baxmaya- raq, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Alyansın genişlənməsi vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirə bilərdi, çünki NATO üzvləri bir-birinə çox bağlı olan güclü bir kollektiv müdafiə təşkilatıdır və üzvlük əldə edən bütün ölkələr çox vacib öhdəliklər götürürlər və genişlənmə prosesi Alyansla yeni üzvlər arasında yaxın hərbi əlaqələrin inkişaf etdirilməsini də əhatə edir. Ona görə də bu proses çox uzun zaman tələb edirdi. İlk mərhələdə, ən azı beş il sonra Polşa, Çexiya, Macarıstan və Slovakiyanın Alyansa daxil edilməsi planlaş- dırılırdı. Sonra cərəyan edə biləcək hadisələr hər kəs üçün naməlum idi. Qərb ölkələrinə görə, genişlənmə prosesi Mərkəzi və Şərqi Avropada yeni dövrün geosiyasi vəziyyətini yüngülləşdirəcək və Qərb ailəsinə yeni de- mokratik ölkələrin daxil olmasına imkan yaradacaqdı. Lakin bu proses bir o qədər də riskli idi, çünki Qərb birliyini bilavasitə Rusiyanın sərhədlərinə yaxınlaşdırırdı [7]. Buna görə Qərb üçün diqqətlə düşünülmüş strateji planlama zəruri idi. Effektiv planlama konkret hədəflərin təyin edilməsilə başlayır. Qərbin üç əsas hədəfi var idi: üzv ölkələrin transatlantik təşkilata bağlılığını qorumaq; Mərkəzi və Şərqi Avropada ictimai-siyasi sabitliyi təmin etmək, bazar iqti-
Say 1-2 (15-16) • 2016 | STRATEJİ TƏHLİL 107 sadiyyatını inkişaf etdirmək və qərbyönümlü meyilləri gücləndirmək; MDB ölkələrində sabitliyə nail olmaq üçün Rusiya ilə konstruktiv münasibətlər qurmaq.
Lakin 1994-cü il yanvar ayının ortalarında Prezident Bill Klinto- nun Moskvaya səfəri zamanı Prezident Yeltsin NATO-nun “Sülh naminə tərəfdaşlıq” (SNT) təşəbbüsünü dəstəkləsə də, Rusiyanın proqrama qo- şulmaqda maraqlı olmadığını açıq-aşkar hiss etdirdi. Xarici Əlaqələr Komitəsinin sədri təyin olunmuş Vladimir Lukin SNT proqramının imza- lanmasının Rusiyanın həyati vacib maraqlarına təhdid olduğunu bildirdi və Birləşmiş Ştatları Rusiyanı Mərkəzi Asiya və Qafqazdan sıxışdırıb çıxarmaq- da ittiham etdi [8,35]. Fevral ayının sonunda Prezident Yeltsin Duma və Federasiya Şurasının birgə iclasında çıxış edərək bildirdi ki, Rusiyanın xarici siyasəti ölkənin milli maraqlarının müdafiəsinə əsaslanmalıdır. O, xüsusilə vurğuladı ki, Rusiya qoşulmadığı təqdirdə Şərqi Avropa ölkələri NATO- ya qoşula bilməz. Bundan əlavə, Prezident Yeltsin qeyd etdi ki, Qərblə əməkdaşlıq davam etdiriləcək, amma öz milli maraqlarının müdafiəsi Rusi- yanın toxunulmaz haqqı olaraq qalmalıdır [9]. Rusiya elitasının geniş spektri aşağıdakı müxtəlif səbəblərə görə SNT proqramına qoşulmanın tərəfdarı deyildi [3,39]: - əvvəla, hələ 1992-ci ildə Boris Yeltsin Rusiyanın NATO-ya üzvlüyünü xarici siyasətinin əsas məqsədlərindən biri kimi bəyan etmişdi. Lakin SNT proqramı Rusiyanı digər kiçik Avropa dövlətləri ilə birlikdə NATO-ya üzv olmaq üçün növbə gözləməyə məcbur edirdi. Əvvəlki mövqelərin itirilməsi ilə barışmayan siyasi elitanın bir qrup nümayəndəsi bunu Rusiyanın fövqəldövlət statusuna xələl gətirə biləcək hal hesab edirdilər. - ikincisi, belə hesab edilirdi ki, digər MDB dövlətlərilə bir yerdə proqra- ma qoşulmaq, Rusiyanın birlik daxilində lider roluna zərbə vurmaqla yana- şı, MDB daxilində strateji əməkdaşlıq prosesini əngəlləyə bilər. Buna görə də Rusiya üçün şəxsi təhlükəsizlik zolağının yaradılmasının zəruriliyi qeyd edilirdi. - üçüncüsü, SNT proqramının bəndlərindən biri hərbi təhlükəyə məruz qalan dövlətə NATO ilə məsləhətləşmələr aparmaq imkanları yaradır- dı. “Fövqəldövlət” təfəkkürlü qüvvələr isə belə hesab edirdi ki, Rusiya- ya hərbi təhlükə zamanı kimləsə məsləhətləşmələr aparmaq lazım deyil. Fövqəldövlət statusuna iddia edən dövlət özünü müdafiə etməyi də ba- carmalıdır. Əksinə SNT proqramı Rusiya üçün onun statusuna uyğun ola- raq Avropa təhlükəsizliyi problemləri ətrafında müzakirələr aparmaq üçün əlavə imkanlar yaratmalıdır [10]. - dördüncüsü, proqramın NATO və digər ölkələrin orduları ilə əməkdaşlıq məsələsinə aid bəndində ordu üzərində demokratik nəzarətin zəruriliyindən danışılırdı. Bunun isə əsas iki şərti irəli sürülürdü: müdafiə nazirinin mülki şəxs olması və orduda yeni geosiyasi şəraitə uyğun islahat- ların aparılması. Ordunu şəxsi “votçina”sı hesab edən Rusiya generaliteti həm bu “votçina”nı kimləsə bölməyi nəzərdə tutan birinci, həm də xeyli
STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (15-16) • 2016 108 general postunun ixtisar edilməsini nəzərdə tutan ikinci müddəa ilə prinsi- pial olaraq razılaşmaq istəyindən uzaq idi [11]. Rusiya demək olar ki, bütün 1994-cü il boyu gah SNT proqramına qo- şulmaq istəyi barədə NATO-ya müraciət etdi, gah da kəskin etirazlarla Al- yansdan gələn təklifləri rədd etdi. İlin əvvəllərində Rusiya SNT təşəbbüsünü dəstəklədiyini bildirsə də, sonradan Qərblə Bosniya məsələsində yaranan anlaşılmazlıqlar nəticəsində proqramdan üz döndərdi. Bir müddət sonra yenidən təşəbbüsü dəstəklədiyini bildirdi, amma qısa zaman içərisində yenidən geri çəkildi və ABŞ-Rusiya hərbi təlimlərini təxirə saldı. Martın sonlarında Rusiya yenidən SNT proqramına qoşulmaqda maraqlı olduğunu bildirdi, amma bu dəfə ona “xüsusi münasibət” göstərilməsini və Avropanın təhlükəsizliyi ilə bağlı olan bütün məsələlərdə qarşılıqlı məsləhətləşmələrin aparılmasını tələb etdi. Nəhayət, 1994-cü ilin iyun ayında Rusiya SNT proqramına qoşulmağa qərar verdi. NATO Rusiyanın Alyansın qərarvermə prosesində iştirakına razılıq verməsə də, Rusiyaya supergüc kimi münasibət göstərilməsinin zəruri olduğunu etiraf etdi [8,64]. Danışıqlar bütün yay fəsli boyu davam etdirildi və görünürdü ki, Rusiya payızda SNT proqramında aktiv iştirak edəcək. Dekabr ayında NATO-ya üzv ölkələrin xarici işlər nazirlərinin toplantısında Kozırev Alyansın genişlənmə siyasətində israrlı olduğuna görə ölkəsinin mövqeyinin dəyişdiyini elan etdi və bildirdi ki, Rusiya SNT proqramında iştirak etməyəcək. Daha son- ra o, "NATO-nun genişlənməsi haqqında tədqiqat"ın başlanması üçün hazırlanan məruzədə Rusiya ilə yetərincə məsləhətləşmələr aparılmadığı- na görə öz etirazını bildirdi. Həmin ərəfədə Rusiya mediasında “Kozırev Qərbin səmimiliyinə şübhə edir”, “Rusiya ikili standartlardan narazıdır”, “Brüsseldə böhran yaşanır”, “NATO-nun genişlənmə planları Avropada “so- yuq sülh”ü qaçılmaz edir” kimi ən çox diqqət çəkən xəbər başlıqları Rusiya ictimaiyyətində ciddi narahatlıq doğururdu. Bir neçə gün sonra, dekabr ayının 5-də Budapeştdə ATƏT-in sammi- ti keçirildi. Sammitdə Prezident Yeltsin NATO-nun Rusiya maraqlarının əleyhinə genişlənəcəyi təqdirdə "soyuq sülh"ün qaçılmazlığı barədə Qərbə xəbərdarlıq etdi [12].
1995-ci ilin əvvəllərində NATO-nun genişlənməsinə qarşı Rusiyada eti- razlar get-gedə daha sərt xarakter almağa başladı və SNT proqramı ilə bağlı danışıqların müddəti uzadıldı. 1995-ci ilin fevral ayında Sergey Ka- raqanovun “Başqa bir məğlubiyyətin qorxusu” başlığı altında nəşr edilən məqaləsində genişlənmə prosesi ilə bağlı narahatlıq aşkar hiss olunur- du. Müəllif həmin məqalədə qeyd edirdi: “NATO-nun genişlənmə planları yeni Yalta danışıqlarına zərurət yaradır, eyni zamanda, Avropanın yenidən bölünməsi riskini gündəmə gətirir. Rusiya ona təklif olunan şərtləri qəbul etdiyi təqdirdə məğlub olacaq. Lakin bu mübarizədən Avropa da qalib çıx- Say 1-2 (15-16) • 2016 | STRATEJİ TƏHLİL 109 mayacaq. Ona görə də biz əlimizdən gələni etməliyik ki, bu proses dayan- dırılsın və ya ən azından təxirə salınsın. Bunların heç biri mümkün olma- dıqda isə biz öz blokumuzu yaratmalıyıq” [13,19]. Lakin Brüsseldən gələn qeyri-rəsmi ismarıclara əsasən belə nəticə çıxarmaq olardı ki, NATO-nun genişlənmə prosesi yavaş templə həyata keçiriləcək. 1995-ci ilin may ayında faşizm üzərində qələbənin 50 illik yubileyi münasibətilə Moskvaya səfər edən Prezident Bill Klintonla Boris Yeltsin arasında görüş keçirildi. Həmin görüşdə iqtisadi məsələlərdən daha çox təhlükəsizlik məsələləri müzakirə olundu. Tərəflər arasında bəzi müqavilələr imzalansa da, narahatlıq hissi və gərginlik hiss olunmaqda idi. Prezident Klinton öz çıxışında qeyd etdi ki: “Bizim aramızda müəyyən fərqlər möv- cuddur, lakin biz münasibətlərimizi normal qaydaya salmaq və ümumi təhlükəsizliyimizi təmin etmək üçün bir çox məsələləri həll etməyə davam edirik”. Prezident Yeltsin bu fikrə soyuq bir şərh verməklə kifayətləndi: “Hətta Budapeşt sammitindən sonra bir çox istiqamətlərdə fərqlər hələ də aradan qalxmayıb. Önəmli olan odur ki, biz bütün məsələlərə maraqlar və münasibətlərdəki balansı saxlamaq şərtilə müraciət edirik” [14]. Lakin Yelt- sin NATO-nun genişlənməsi prosesi ilə bağlı narahatlığını bildirsə də, SNT proqramında iştirak etməyə razılaşdı. Üç həftə sonra keçirilən NATO-ya üzv ölkələrin xarici işlər nazirlərinin növbəti toplantısında Kozırev Rusiyanın SNT proqramında aktiv iştirakına imkan verəcək iki sənəd imzaladı. Birinci sənəd birgə təlim və fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi üçün əsas təşəbbüsləri, ikinci sənəd isə spesifik əməkdaşlıq sahələrini əhatə edirdi. Bununla da NATO genişlənmə prosesini həyata keçirməklə yanaşı sabit münasibətləri təmin etmək məqsədilə Rusiya ilə paralel danışıqların apa- rılmasına razılıq verdi. Bunun ardınca isə “16+1” toplantısı keçirildi və Ko- zırev NATO xarici işlər nazirləri ilə yeni yanaşmanı müzakirə etdi. Yenə də NATO-nun genişlənməsinə qəti qarşı çıxan Kozırev bu prosesin Rusiyanın milli maraqlarına qarşı olduğunu və Avropada yenidən geosiyasi qarşı- durmanın yarana biləcəyinin istisna olmadığını bildirdi. Kozırev Rusiya ilə NATO arasındakı təhlükəsizlik müqaviləsində Rusiyaya “xüsusi münasibət” göstərilməsinin nəzərdə tutulması məsələsinin zəruriliyini irəli sürdü və qeyd etdi ki, ancaq o halda Rusiya Şərqi Avropa ölkələrinin Alyansa qoşul- masına etiraz etməyəcək [15,65]. Kozırev 1995-ci ilin ortalarında Rusiyanın yeni strateji doktrinasını ye- kunlaşdırdı və ABŞ-ın “Xarici siyasət” jurnalında onun “Tərəfdaşlıq, yoxsa soyuq sülh?” başlığı altında Rusiyanın mövqeyini açıq əks etdirən məqaləsi dərc olundu [16]. Həmin məqalədə Kozırev qeyd edirdi ki, rus xalqı Rusiya- nın beynəlxalq arenada dövlət maraqlarının müdafiəsi üçün özünə güvənən bir güc mərkəzi olmasını istəyir. O, Birləşmiş Ştatlarla olan münasibətləri evlilikdən sonrakı “bal ayı”na bənzədərək hər gün ortaya çıxan problemlərin yeganə həllini praktiki fəaliyyətdə görürdü. Praktiki fəaliyyət nə ola bilərdi? Kozırev belə bir fəaliyyət kimi NATO-nun genişlənməsinin dayandırılmasını
STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (15-16) • 2016 110 hesab edirdi. O qeyd edirdi ki, tərəfdaşlıq o zaman səmərəli olur ki, qarşılıq- lı maraqlar nəzərə alınsın. Ümumiyyətlə, Kazırevin bu məqaləsi son üç ildə (1992-1995) Rusiyanın strateji düşüncəsinin nə dərəcədə dəyişdiyindən xəbər verirdi. 1995-ci ilin son ayları daha çox fikir ayrılığı və qarşıdurmalarla müşahidə olundu. NATO üçün bu aylar Avropanın təhlükəsizlik məsələlərində Alyan- sın etibarının artması ilə yadda qaldı. Sentyabr ayında Alyansın “NATO-nun genişlənməsi haqqında tədqiqat”ı nəşr olundu. Bu da öz növbəsində möv- cud vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Rəsmi Moskvanın mövqeyinə görə, bu tədqiqatda Rusiyanın maraqları qətiyyən nəzərə alınmamışdı və Alyan- sa üvlük üçün müraciət edən ölkələrin qeyd-şərtsiz qəbulu nəzərdə tutulur, bu ölkələrin ərazisində xarici orduların və nüvə silahlarının yerləşdirilməsi isə istisna olunmurdu. Genişlənmə fonunda NATO-Rusiya razılaşmasının növbəti aktı 1996-cı il dekabrın 2-3-də ATƏT-in Lissabon sammitində qəbul olundu. Azərbaycan Respublikasında daha çox Qarabağ probleminin müzakirəsi ilə yad- da qalan Lissabon sammitinin başlıca məsələsi NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi kontekstində Avropada təhlükəsizliyin təmin edilməsinin mümkünlüyünü müəyyən etmək idi. Sammitin yekun sənədlərində NATO- nun genişləndirilməsi barədə konkret heç nə deyilməsə də, qəbul edilmiş bəyannamənin razılaşdırılmış bəndləri və görüşdən sonrakı hadisələrin ge- dişi sübut edirdi ki, Qərblə Rusiya arasında nüfuz dairələrinin yeni bölgüsü baş vermişdir [3,89]. 1996-cı il dekabr ayının 10-da Şimali Atlantika Şurası Brüsseldə top- landı. Həmin toplantıda müttəfiqlər Prezident Klintonun 1997-ci ildə NATO-nun növbəti sammitinin keçirilməsi təklifini qəbul etdilər. Sammi- tin 8-9 iyul tarixlərində Madriddə keçirilməsinə və bir neçə ölkənin Al- yans üzvlüyünə dəvət edilməsinə, nəhayət, həmin ölkələrin üzvlüyünün 1999-cu ildə NATO-nun 50 illik yubileyi ərəfəsində reallaşdırılmasına qərar verdilər, eyni zamanda Alyansın digər ölkələrin üzvlüyünə açıq olduğunu bir daha elan etdilər [17]. Lakin buna nail olmaq üçün ilk növbədə Rusi- ya məsələsi həll edilməli idi. Moskvanın NATO-nun genişlənməsinə qarşı çıxması onun ABŞ və digər Qərb ölkələri ilə münasibətlərini riskə atırdı. Alyansın genişlənməsinə qarşı olanlar hesab edirdilər ki, transformasiya prosesi Rusiyanı özündən çıxaracaq, bu yolla keçmiş SSRİ-nin hərbi po- tensialını, xüsusən də nəhəng nüvə infrastrukturunun imkanlarını azalt- maq üçün birgə səylərin mümkünlüyü heçə endiriləcək [18]. Amma bu gərginliyin çözülməsi istiqamətində müəyyən addımlar atılmalı idi. Klin- ton Administrasiyası və “genişlənmə”nin digər tərəfdarları üçün Rusiya məsələsi aydın idi. Vaşinqtonun NATO-nun genişlənməsi, daha təhlükəsiz və böyük Avroatlantik cəmiyyətin yaradılması haqqında məsələni öz xari- ci siyasətinin prioritet məqsədi elan etməsi Rusiya ilə siyasi, hərbi-strateji əlaqələrdə dərin böhran yaratmışdı. 90-cı illərin birinci yarısına qədər ABŞ- ın NATO-nun genişlənməsi məsələsinə münasibətdə nümayiş etdirdiyi
Say 1-2 (15-16) • 2016 | STRATEJİ TƏHLİL 111 mövqe Rusiyadakı siyasi proseslərdən müəyyən qədər asılı olduğu halda, sonrakı illərdə bu asılılıq tədricən zəifləmişdi. Dünyada yeni beynəlxalq münasibətlər sisteminin formalaşması, ABŞ Konqresində NATO-nun genişləndirilməsinin tərəfdarları kimi çıxış edən respublikaçıların üstünlük təşkil etməsi ABŞ-Avropa münasibətlərinə böyük təsir göstərdi və nəticədə Transatlantika münasibətləri ciddi təkamülə məruz qaldı. Dünyanın yeganə fövqəldövlətinə çevrilən ABŞ üçün NATO-nun əhəmiyyəti daha da art- dı [8]. Bu dövrdən başlayaraq Rusiya Alyansın genişlənməsi ilə əlaqədar daha sərt mövqe nümayiş etdirməyə başladı. Alyansın nüfuz dairəsinin və hərbi infrastrukturunun Rusiya sərhədlərinə yaxınlaşması nəticəsində ABŞ- ın qitədə rəqib kimi Rusiyanın geosiyasi və hərbi potensialının bərpasına imkan verməyəcəyini anlayan Moskva NATO-ya ABŞ-ın liderlik etməsini qəbul etmirdi. 1996-cı il iyulun 23-də ABŞ Konqresi NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi haqqında 3364 saylı qətnamə qəbul etdi. Qətnamə ilə Polşa, Macarıstan və Çexiyanın NATO-ya qəbul edilməsi istiqamətində aparılacaq işlərə yardım məqsədilə 60 milyon dollar vəsaitin ayrılması ilə yanaşı, Ukrayna, Moldova və Baltikyanı dövlətlərin də NATO-ya dəvət edilməsi haqqında qərar qəbul edildi. ABŞ bununla faktiki olaraq NATO- nun genişləndirilməsi məsələsini həyata keçirməkdə nə qədər qərarlı ol- duğunu və Rusiyanın da bu prosesə heç bir vəchlə mane ola bilməyəcəyini nümayiş etdirmiş oldu. NATO-nun genişlənməsi və Rusiyaya qarşı sərt xətt siyasətinin yürüdülməsinin tərəfdarı kimi tanınan ABŞ-ın yeni Dövlət katibi Madlen Olbraytın 1997-ci ilin əvvəllərində Avropaya səfəri ilə NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi məsələsi ətrafında aparılan danışıqların növbəti mərhələsi başladı. Lakin Rusiyaya səfəri zamanı Madlen Olbrayt Moskvanı Alyansın genişlənməsinin Rusiyanın təhlükəsizliyini təhdid etməyəcəyinə inandırmağa çalışdı [19]. Beləliklə, Klinton Adminstrasiyası nə Rusiyanın, nə də hər hansı bir NATO ölkəsinin genişlənməyə qarşı olmasını qəbul edə bildi. Bununla da Adminstrasiya Rusiya ilə münasibətləri inkişaf etdirmək məsələsini öz xarici siyasətinin prioritet istiqamətinə çevirdi və bu mövzuda hər hansı narazılığın yaranmamasını qarşısına məqsəd qoydu. NATO-nun genişlənməsinin Rusiyanın razılığı ilə baş verməsinə tərəfdar olan Almani- ya və Fransaya görə Rusiyanın bərabərhüquqlu üzv kimi NATO-nun digər üzvləri ilə bərabər masa arxasında oturmasına imkan verən xüsusi komitə yaradılmalı idi. Məhz həmin masa arxasında bütün təhlükəsizlik və müdafiə məsələləri - müştərək missiyalarda iştiraketmə, raket əleyhinə müdafiə sis- teminin yaradılması sahəsində əməkdaşlıq, hərbi məlumatların mübadiləsi və s. müzakirə olunmalı idi [20]. 1997-ci ilin mart ayında Prezident Yeltsin Rusiyanın mövqeyini aşağıda- kı şəkildə ümumiləşdirdi [21,112]: - Rusiya NATO-nun genişlənmə planlarına, xüsusən də şərqə doğru irəliləməsinə qarşı mövqeyində dəyişməz qalır və genişlənmə barəsində verilən qərar yeni qarşıdurmaya gətirib çıxara bilər; - NATO və Rusiya arasında Rusiyanın təhlükəsizliyinə təminat verən sənəd
STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (15-16) • 2016 112 imzalanmalıdır və Alyans öz hərbi infrast- rukturunun şərqə doğru genişlənməməsi barədə öhdəlik götürməli, eləcə də hal- hazırda olan hərbi bazalardan başqa hərbi baza yerləşdirməməlidir. Bundan əlavə, nüvə silahlarının yerləşdirilməməsi barədə öhdəlik sənəddə qeyd edilməlidir; - NATO-nun transformasiyası ilə bağ- lı müştərək müzakirələr aparılmalı və bu müzakirələrdə Avropanın təhlükəsizliyi ilə bağlı bütün məsələlərdə Rusiyanın ma- raqları nəzərə alınmalıdır. NATO-nun genişlənməsinə qarşı sərt mövqe nümayiş etdirməsinə baxmayaraq Rusiya rəhbərliyi Alyansın genişlənmə prosesinin qaçılmaz olduğunu qəbul etdi və bəzi güzəştlərə getməyə məcbur oldu. Amma Rusiya öz maraqları ilə bağlı NATO qərarları üzərində təsirini saxlamağa çalışırdı. Bu məsələ 1997-ci il Helsinki Zirvə toplantısında Bill Klintonun Rusiya Prezidenti Bo- ris Yeltsinlə görüşünün əsas müzakirə mövzusu oldu. Beləliklə, NATO-nun genişlənməsi prosesinin qarşısını almaqda aciz qalan Rusiya məcburiyyət qarşısında qalaraq NATO ilə danışıqlara girib, Alyansın genişlənməsinin Ru- siya üçün gələcəkdə doğura biləcək mənfi nəticələrini minimum səviyyəyə endirmək istiqamətində fəaliyyətə başladı. Həmin görüşdə hər iki lider belə bir nəticəyə gəldi ki, Alyans genişlənəcəyi təqdirdə NATO-nun transforma- siyasını və Rusiya reallıqlarınının detallarını əks etdirən yeni bir sənəd ol- madığı müddətdə tərəflər arasında kəskin narazılıqlar davam edəcək [22]. İki ay sonra Parisdə Prezident Boris Yeltsin və Alyans liderlərinin iştirakı ilə “Rusiya Federasiyası ilə NATO arasında qarşılıqlı münasibətlər, əməkdaşlıq və təhlükəsizlik haqqında əsas akt” imzalandı. Aktda tərəflərin demokratiya və təhlükəsizlik prinsipləri əsasında Avroatlantik məkanda uzunmüddətli və hərtərəfli sülhün təmin edilməsi məqsədi bəyan olunurdu. NATO ölkələri bloka yeni daxil olan dövlətlərin ərazisində nüvə silahı yerləşdirməmək və hərbi fəallığı məhdudlaşdırmaq, Avropada silahlanmanın əvvəlki səviyyəsini saxlamaq haqqında öhdəlik götürdülər. Razılığa əsasən, Ru- siya-NATO Birgə Daimi Məşvərət Şurası yaradılmalı və ildə iki dəfə xarici işlər və müdafiə nazirləri, hər ay isə səfirlər və NATO Şurasındakı daimi nümayəndələr səviyyəsində məsləhətləşmələr aparılmalı idi. Bu Şurada iş- tirak edən tərəflər tam hərəkət azadlıqlarını saxlayırdılar, lakin Rusiya bu dəfə də can atdığı veto hüququnu ala bilmədi [26]. Aktda keçmiş rəqiblərin strateji tərəfdaşlığının ilkin şərtləri əks olundu. Lakin əməkdaşlığın real- laşmasında yanaşmalar fərqlənirdi. Ehtimal ki, tərəflər sadəcə əməkdaşlıq oyunu oynayırdı. Əslində bütün bunlar bir növ Rusiyanın sakitləşdirilməsinə yönəlmişdi. Alyans ümid edirdi ki, Rusiya tədricən yumşalacaq, NATO ölkəsi olmasa belə ən azından etibarlı tərəfdaş olacaq. Kommunist Partiyasının
Say 1-2 (15-16) • 2016 | STRATEJİ TƏHLİL 113 sədri Gennadi Züqanov bu müqaviləni “Versal” müqaviləsinə bənzədərək, Rusiyanın tamamilə təslim olması kimi qiymətləndirdi [13,28]. Aktı imzalamaqla Rusiya aşağıdakı dörd məqsədə nail olmağa çalışırdı: ▪ NATO-nun genişlənməsinin hərbi təsirlərini minimuma endirmək (Rusiya istəyirdi ki, onun sərhədlərində hərbi bazaların yerləşdirilməməsi barədə Alyansdan təminat alsın); ▪ Alyansın gələcəkdə genişlənməməsi barədə (xüsusən də Baltikyanı ölkələr ilə münasibətdə) təminat almaq; ▪ NATO-nun gələcək transformasiyası üzərində, xüsusən də “Yeni strateji konsepsiya”nın hazırlanması prosesində təsir imkanlarını artırmaq; ▪ BMT və ATƏT-in mandatı olmadan ordudan istifadə olunmaması barədə NATO-nun öhdəlik götürməsinə nail olmaq. Əslində aktın imzalanması Rusiyadan daha çox NATO-nun xeyrinə idi. Lakin müttəfiqlər Rusiyanın narahatlığına son qoymaq üçün bəzi güzəştlər etdilər. Ən əsası Moskva əmin edildi ki, Alyansa yeni üzvlərin qəbul edilməsilə Mərkəzi və Şərqi Avropada təhlükəsizlik mühiti Rusiyanın ziya- nına dəyişməyəcək. Müttəfiqlər eyni zamanda hərbi qüvvə və vasitələrin yerləşdirilməsi baxımından da müəyyən güzəştlər etdilər. Onlar yeni üzv olan ölkələrin ərazisində nüvə silahları yerləşdirməyə və nüvə siyasətini dəyişməyə heç bir plan və niyyətlərinin olmadığını rəsmən bəyan etdilər [23].
Rusiya ilə münasibətlər “yumşaldıqdan” sonra növbəti sual ortaya çıxdı: Alyansa əvvəlcə hansı ölkələr dəvət olunmalı idi? Bütün müttəfiqlər razılığa gəldilər ki, beş namizəd ölkə - Çexiya, Macarıstan, Polşa, Rumıniya və Slo- veniya üzvlüyə daha hazırdırlar. Bununla da aktın imzalanması NATO-nun “soyuq müharibə”dən sonrakı ilk genişlənməsi üçün əlverişli şərait yarat- dı və razılaşma əldə edildi ki, ilk üç ölkə 1997-ci ilin iyul ayında Madrid Zirvə toplantısında üzvlüyə dəvət olunsun. Yenə eyni sual qalmaqda davam edirdi ki, əgər əlavə ölkələrə üzvlük təklif olunacaqsa, bu ölkələr hansı- lar olacaq? Alyansın genişlənməsi məsələsinə öncədən könülsüz olsa da, Fransa Rumıniyanın üzvlüyünü dəstəklədi. Bunun iki səbəbi var idi: Birin- cisi, ABŞ Rumıniyanın üzvlüyünü az dəstəklədiyi üçün Fransa NATO-nun ABŞ-ın aparıcı ölkə olması imicinə qarşı çıxmaq istəyirdi. İkincisi, Rumıniya rəsmi Parisə Buxarestlə uzunömürlü bağlar və gələcək perspektivlər vəd edirdi. Sloveniyanın namizədliyi onun yeganə NATO qonşusu olan İtaliya tərəfindən güclü şəkildə dəstəklənirdi. Paris və Roma hər iki ölkənin Al- yansa daxil olmasını dəstəklədi və bu vəziyyət digər yeddi NATO ölkəsi (Belçika, Kanada, Yunanıstan, Lüksemburq, Portuqaliya, İspaniya və Türkiyə) tərəfindən dəstəkləndi. Bunun əksinə olaraq, İslandiya və Britaniya sadəcə ilk üç ölkənin namizədliyinin tərəfində idilər, çünki Britaniya Alyansın bu şəkildə genişlənməsini heç də istəmirdi. Digər dörd üzv ölkə (Danimarka, Almaniya, Niderland və Norveç) Alyansa üç, dörd və yaxud beş ölkənin dəvət olunması barəsində tamamilə qərarsız idilər [21,131]. Bütün ziddiyyətlərinə baxmayaraq, həmişə olduğu kimi yenə də Alyansla
STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (15-16) • 2016 114 bağlı həlledici qərarlar ABŞ-a məxsus idi, çünki Qərbi Avropa dövlətləri ABŞ- ın iştirakı olmadan təhlükəsizliklərinin təmin edilməsinin qeyri-mümkün olduğunu gözəl bilirdilər. Beləliklə, sonda ABŞ sadəcə üç ölkə - Çexiya Res- publikası, Macarıstan və Polşanın dəvət edilməsi seçimini dəstəklədi, eyni zamanda “açıq qapı” siyasətini təkrar bəyan etdi. Bu qərarın verilməsində ABŞ-ın dörd səbəbi var idi: Birincisi, ABŞ Senatında Rumıniya və Slove- niyanı dəstəkləyən senatorlar var idi. Buna görə də sadəcə üç ölkənin üzvlüyü üçün Senatdan kifayət qədər dəstək alacağına inanırdı. İkincisi, NATO ən azından ilkin mərhələdə çox ölkə dəvət etməkdənsə, az sayda ölkənin üzvlüyünün reallaşmasını vacib hesab edirdi. Üçüncüsü, Alyansın genişlənməsinə ayrılan maliyyə vəsaitinin əsas rol oynadığını nəzərə al- saq, ilk mərhələdə daha az ölkənin üzv olması məqsədəuyğun idi. Nəhayət, sonuncusu, Administrasiya “açıq qapı” siyasətini yeritməyə qərarlı oldu- ğundan birinci mərhələdən sonra bir, yaxud da iki ölkənin dəvət edilməsi önəmli deyildi. Önəmli olan o idi ki, əgər birinci mərhələ gerçəkləşərsə, ikinci mərhələdə, sözsüz, gerçəkləşəcək. Bəzi NATO liderlərinin narazılıqla- rına baxmayaraq, ABŞ qəti mövqeyini ortaya qoydu və bu ölkələrin üzvlüyə namizədliyini heç bir ölkə məhdudlaşdıra bilmədi [20].
1993-cü ildə Rusiyanın daha fərqli, yəni “etatizm” siyasətinə keçid al- ması artıq NATO-nun transformasiyası istiqamətində əsas maneəyə çev- rilmişdi. Bu yeni siyasət kursu Rusiyanın imperialist maraqlarına xidmət edəcəyi anlamına gəlmirdi, lakin Rusiyanın regionda supergüc olması və cərəyan edən hadisələrin gedişatına təsir imkanlarını nəzərə alaraq onunla hesablaşmağın zəruri olması məsələsini ortaya qoyurdu. Amma belə bir reallıq var idi ki, Rusiya nə qədər müqavimət göstərsə də, bəzi Şərqi Avropa ölkələri müəyyən zaman çərçivəsində NATO-ya üzv olacaqdılar, çünki bu ölkələr Avropa ailəsindən kənarda qala bilməzdilər. Onların tarixi inkişaf prosesinin məntiqi bunu zəruri edirdi. Beləliklə, 1996-cı il dekabr ayının 10-da Şimali Atlantika Şurası Brüsseldə toplandı. Bu toplantıda növbəti il üçün yeni üzvlərin dəvət olunması və Rusiya kimi gərgin bir ölkə ilə münasibətləri korlamadan genişlənməni necə həyata keçirəcəkləri məsələsi müzakirələrin əsas mövzusuna çevrildi və müttəfiqlər rəsmi Moskvanın na- rahatlığına son qoymaq üçün bəzi güzəştlər etdilər. Bununla da transfor- masiya istiqamətindəki Rusiya maneəsini müvəqqəti də olsa aradan qal- dırmış oldular. Nəhayət,1997-ci il iyul ayının 8-də Madriddə keçirilən NATO sammitində NATO-ya üzv qəbul edilməsi üçün iki illik sınaq müddətinin verildiyi Çexiya Respublikası, Macarıstan və Polşa rəsmən Alyansa dəvət edildilər.
Say 1-2 (15-16) • 2016 | STRATEJİ TƏHLİL 115 İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 1. Кудрявцев В. Политика НАТО на перемене. // MEMO, 1992, №5. 2. Hacıyeva X. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətində aparıcı qərb dövlətləri və NATO (1991-1995): Tarix e.n. al. dər. alm. üçün təqd. olunmuş dis. 07.00.03 - Ümumi tarix, BDU, 2001, 168 s. 3. Əzimli A. Azərbaycan - NATO münasibətləri (1992-2000) Bakı: Adiloğlu 2001. 4. Andrei Kozyrev. A New Russian Foreign Policy for a New Era.// Russian Federation Permanent Mission to the United Nations, Press Release, 1992, №41. 5. Stankevich S. Russia in Search of Itself. // National Interest, Summer 1992, pp. 47-51 6. Letter of Russian President Boris Yeltsin to US President Bill Clinton, 15 September 1993, reproduced in SIPRI Yearbook 1994, Oxford University Press, Oxford, 1994, Ap- pendix 7 A, pp. 249-250. 7. Richard H. Ullman. Securing Europe. Princeton University Press, 1991. 8. Richard L.Kugler with Marianna V. Kozintseva. Enlarging NATO: Russia factor. National Defense Research Institute, 1996. 9. Fred Hiatt. Yeltsin Promises Assertive Russia. // Washington Post, February 24, 1994, p. 1 10. Лагунина И. Почему не устраивает партнерство? //Новое время, 1994, №14, c.28-29 11. Ряабов И.С. Партнерством проблемы. // Новое время, 1995, №34, c. 27 12. Daniel Williams. Russia Minister Balks at NATO's Expansion Plans. // Washington Post, December 1, 1994 13. Luis José Rodrigues Leitão Tomé. Russia and NATO Enlargement. 2000, 58 p. 14. Ann Devroy and Fred Hiatt. U.S, Russia Cite Discord at Summit. // Washington Post, May 10, 1995, p. A01 15. Michael Dobbs. NATO Has Initial Talks with Russia. // Washington Post, May 31, 1995, p. A1 16. Andrei Kozyrev. Partnership or Cold Peace? // Foreign Policy, Summer,1995, № 99, pp. 3-14. 17. Final Communiqué, Ministerial Meeting of the North Atlantic Council, Brussels, De- cember 10, 1996, in NATO Review, January 1997, pp. 31-35. 18. Michael E. Brown. The Flawed Logic of NATO Expansion. // Survival, vol. 37, №1, pp. 34-52. 19. Олбрайт М. Госпожа Госсекретарь (мемуары). 2004, 566 с. 20. John F. Harris and William Drozdiak. Clinton Limits Initial Expansion of NATO to Three. // Washington Post, June 13, 1997, p. A1; and William Drozdiak. NATO Split on Expan- sion Exposes Broader Division. // Washington Post, June 14, 1997, p. A14 21. Gerald B. Solomon. NATO Enlargement Debate, 1990-1997, The Blessings of Liberty. // Praeger publisher, March 30, 1998, 208 p. 22. Clinto William. Fact Sheet: Joint Statement on European Security. // Helsinki: Office of the Press Spokesman, The White House, March 21, 1997. 23. Ulrich Brandenburg. NATO and Russia: a natural partnership. // NATO Review, vol. 45, №4, July-August 1997, web edition, p. 3
STRATEJİ TƏHLİL | Say 1-2 (15-16) • 2016 116 Elman Nasirov Khayal Iskandarov NATO's transformation policy and the Russian factor (1992-1997) After Russia adopted a new foreign policy of "statism" it became the main obstacle to NATO's transformation. Of course that version of "statism" should not be considered as imperialism but Russia wanted to be respected as a su- perpower in the region, because it had a capability to influence the regional countries by leveraging all means it had. However, it is a reality that no matter how strongly Russia opposed NATO enlargement, Eastern European countries would eventually be in NATO's sphere of influence in a certain time frame, because they could not stay out of the European family. The logic of evolving historical process made it necessary. Thus on December 10, 1996 the North Atlantic Council's meeting was held in Brussels where the main topic was how to invite new members to NATO for the next year without deteriorating rela- tions with Russia. Finally, on July 8, 1997 in NATO’s Madrid summit three co- untries - Czech Republic, Hungary and Poland those were given two-years trial period for the membership were officially invited to the Alliance.
После того, как Россия приняла новую внешнюю политику "этатизма", он стал главным препятствием на пути к трансформации НАТО. Конечно, эта версия "этатизма" не была империализмом, но Россия хотела быть уважаемым в регионе в качестве сверхдержавы, потому что это было возможностью влиять на региональные страны путем использования всех средств, которые она имела. Однако, независимо от сопротивление России расширению НАТО, страны Восточной Европы не могли оставаться в стороне от европейской семьи и стали членами военно- политического альянса. Логика исторических процессов сделала это необходимым. Таким образом, 10 декабря 1996 года состоялось заседание Североатлантического совета в Брюсселе, где основной темой было то, как пригласить новых членов в НАТО на следующий год, не ухудшая отношений с Россией. Наконец, 8 июля 1997 года в Мадриде три страны - Чехия, Венгрия и Польша, которые были даны два года испытательного срока, были официально приглашены в Альянс. Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 30.03.2016 Təkrar işləməyə göndərilmişdir: 20.04.2016 Çapa qəbul edilmişdir: 12.05.2016 BMT-nin yeni rolu: müasir dövrün paradoksları və təhlükələri kontekstində Yüklə 236,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|