30
CƏBRAYIL-QARYAGĠN HADĠSƏLƏRĠ
1905-ci ilin iyun ayının 13-dən başlayan Gəncə quberniyası Cəbrayıl-
Qaryagin hadisələrindən bəhs edir.
Mənim "İrşad" qəzeti vasitəsi ilə yazıb erməni-müsəlman hadisələrinə dair
məlumat istədiyimdən sonra Mirzə Camal Yusifzadənin göndərdiyi jurnaldan və
bir para məxsusi məktublardan iqtibas olunub redaktə edildikdən sonra dərc
edilmişdir.
Mülahizə, yaxud düĢüncələrim. Oxucuların məlumatı olsun ki, hər
tərəfdən mənim əlimə gəlib çatmıĢ məlumatların bir çoxunda ermənilərin
istiqlaliyyət - idarə muxtariyyəti tələblərindən uzun-uzadıya bəhs açılır.
Cəbrayıl hadisələrinə gəldikdə, bu qarıĢıq söhbətləri büsbütün sübuta yetirib
bir çox dəqiq məlumatlar verməklə oxucuları bir sıra Ģübhəli fikirlərdən azad edir.
Mənə qalırsa, ermənilərin bu hərəkətlərinə və imkan xaricində olan
istəklərinə boĢ bir xəyal, xeyri olmayan bir fikirdən baĢqa bir söz deməyəcəyəm.
Zira, erməni milləti bir para mövqedə var qüvvəsini islamlara vurub, çox da
çalıĢdılar, çalıĢıb da məğlub oldular. Bunu da nəzərə almalıyıq ki, islamlarda nə
hərbi qüvvə, nə odlu silah, nə də müharibə və nizam görmüĢ əsgər var idi. Digər
tərəfdən hökumət məmurlarının bəzi məsələlərdə onlara etdikləri köməyini bir
kənarda qoyub da, özlərinin 20 ildə yığdıqları tədarüklərini nəzər-diqqətə aldıqda
ermənilərdə böyük yaramazlıq meydana çıxır. Belə iĢlərə qoĢulmuĢ ermənilərin
Rusiya, yainki Türkiyə əleyhinə baĢ qaldırmaları bir uĢaq fikridir, zənnindəyəm.
Məqsədin ərzi. 1905-ci ilin iyun ayının 13-də 2 nəfər müsəlləh erməni
daĢnaksutyun əsgəri Qacar kəndinin sakini Əhməd Kərbəlayı Qasım oğlunun evinə
gəlib bu sözləri söyləmiĢlər:
"Biz iki nəfər DaĢnaksutyun firqəsindən olub iki möhtərəm Ģəxsin aĢağıda
yazılmıĢ sözlərini siz müsəlman camaatına çatdırmaq üçün gəlmiĢik. DaĢnaksutyun
firqəsinin səlahiyyətli adamları sizi iyun ayının 16-da məĢhur Ağ oğlan
*
monastırına dəvət edirlər. Əlbəttə, adları aĢağıda qeyd edilmiĢ kəndlərə xəbər
verilib. Deyilən vaxtda hamınız ora gəlsəniz lazımi sözlər vardır, sizə
söyləyəcəklər. Həmən kəndlər: Divanəli, Yağlıvənd, Dilağarda, Veysəlli
kəndlərindən ibarətdir".
Ġyun ayının 16-da həmin kəndlərin camaatı əksəriyyətlə monastıra yığılıb
ermənilərin iĢtirakı ilə bir mitinq keçirdilər.
Yığıncağın təsviri. Erməni və müsəlmanların iĢtirakı ilə "Ağ oğlan"
monastırında yığıncaq edilir. Yığıncaq monastırın həyətində olub, bir çox stollar,
stullar düzülmüĢdü. Fəqət yığıncağın mərkəzində üç bəzəkli kürsü qoyulduğundan
qabaqca adları qeyd edilmiĢ erməni baĢçılarının kürsüsü olduğu meydana çıxırdı.
Bir azdan sonra möhtərəm Ģəxslər yığıncağa daxil olub mərkəzdə qərar tutdular.
*
Həmən monastır Qacar kəndiylə Çanaqçı erməni kəndi arasında yerləĢir.
31
Bundan iki dəqiqə sonra, yəni rəsmi təqdimat qurtaran kimi yığıncağa BaxĢı adlı
bir erməni daxil olub aĢağıda yazılmıĢ sözlərini sona yetirməmiĢ ermənilər onun
susmasına iĢarə etdilər: "Camaat! Sizin mahalınıza, kəndlərinizə üç nəfər
möhtərəm Ģəxs qonaq gəlmiĢdir. Mən isə Çartazlı BaxĢı adlı bir nəfərəm ki, əsl
adım - ismim AĢotdur ki, bu möhtərəm Ģəxslərə katibbaĢı və mütərcim xidmətini
ifa edirəm. Bu orta kürsüdə əyləĢən çox hörmətli bir vücuddur ki..." Söz bura
yetiĢəndə ermənilər qıĢqırıq salıb, "sus, sus" deməklə onu susdurdular. Sonra sağ
tərəfdəki kürsüdə əyləĢmiĢ möhtərəm Ģəxs çox vüqar və əzəmətlə qalxıb bu nitqi
söylədi:
1-ci nitqin mətni: "Camaat! Biz erməni-müsəlman və bütün qafqazlılara
lazımdır ki, hər bir mətləbə bir məsəl gətirib tainki bu tövrlə camaatımıza bir söz
baĢa salaq. Zira, bizdə, xüsusən siz müsəlmanlarda əsla elm-mərifət nuru (!)
yoxdur. Əlbəttə, insanda elm-mərifət nuru olsa, bu nur ilə sözün əsl mənasını, yəni
nədən ibarət olacağını anlar. Buna görə, məsələsiz mətləb bizə iĢ vermiyor. Mən bu
sözümü istinasız olaraq erməni və müsəlmanlara deyirəm. Ġndi bilirsiniz ki, biz
qafqazlılar rus millətinin qapazları və zülm-sitəm boyunduruğunun altında yaĢayıb,
kefləri istədiyi qədər əllərindən və dillərindən gələni bizlərə edirlər. Bizə çox zülm
və insafsızlıq etmiĢlər. Bizlərin insan hüququnu payimal və istibdad təpikləri altına
alaraq, bizim həqiqi və məxsusi həyatımızı əlimizdən çıxarmıĢlar!
Biz erməni milləti neçə vaxtdan bəri milli hüququmuzu və idarə
istiqlaliyyətimizi tələb etmək təmənnasındayıq. Nəhayət, bizim düĢmənimiz olan
Rusiya səltənəti böyük cüssəli bir fil mənziləsindədir. Bizlər və sizlər, daha
doğrusu, rus olmayan baĢqa xalqlar aciz olub həmiĢə zalım hökumətin, o qəvicüssə
filin qorxusundan küncə qısılıb, ac-yalavac sızıldamaqda idik. Amma, Allah-
təalaya minlərcə Ģükür olsun ki, bizdən də aciz olan Yaponiya milçəkləri bu zalım
filə o qədər zərbə vurdu ki, bizim arzumuzun sonuna yetiĢdi. Həmən milçək zalım
fili o qədər o yan bu yana qovaladı ki, axırda arxası üstə dərin bir xəndəyə - kanala
yıxıldı. Ġndi haydı, qardaĢlar, gəlin əl-ələ verək, həmən filin ətini parça-parça edib
məhv eyləyək.
Bəlkə bu filin ətini-qanını məhv etməklə uzun illərdən bəri qəflət və əsarət
içində yaĢamıĢ millətlərin də üzünə ədalət nuru düĢə və səlamətlik görə, haydı,
qardaĢlar, haydı!" - deyib sözünü qurtardı. Sonra sol tərəfdə oturan möhtərəm Ģəxs
təntənə ilə ayağa qalxıb bu nitqi söylədi:
2-ci nitqin mətni: "Camaat! Biz erməni milləti çoxdan bəri bu xəyalda idik
ki, Qafqazda bir qazan, yəni xörək biĢirək, qab asıb onun içində ədalət, müsavat
xörəklərini biĢirib sizi və bir neçə tayfaları da bu xörəyə Ģərik edək. Ġndi, həmən
qazan hazırdır və onu qoymağa bir sepayə - üç ayaqlı ocaq lazımdır ki, onun
üstündə qazan dursun.
Həmən sepayənin birisi ermənilər, birisi də gürcülərdir. Ġndi lazımdır üç
ayaqlının, yəni sacayağının bir qıçı da siz müsəlmanlar olasınız. Əlbəttə, lazımdır
müsəlman qardaĢlarımız bizim süzümüzə baxıb sacayağının üçüncü ayağı olsunlar.
Dostları ilə paylaş: |