8
hansının haqlı, hansının haqsız olduğunu deməyə ehtiyac olsa da, hələlik bu kiçik
səhifələrdə yerin və vaxtın azlığından təfsilatdan vaz keçib, bu hadisələrə səbəb
dörd mühüm cəhəti deməklə kifayətlənəcəyəm. Bu dörd səbəb isə ardıcıllıqla ərz
və bəyan olunacaqdır.
Məramın ifadəsi. Xalqımız Qafqaz hadisələrinin baĢ verməsini çox
səbəblərlə bağlayır. Bu barədə yuxarıda deyildiyi kimi, mətbuat səhifələrində bir
çox keĢməkeĢlər olduğu da gizli qalmamıĢdır. Ancaq onların hamısını yazmaq
imkanına malik deyiləm. Zira, məslək və əqidəmə zidd olduğu kimi, köhnəlmiĢ
dərdləri təzələmək kimi bir nalayiq əməldən də həzər edirəm. Fəqət, məlumat və
qüdrətim qədərincə bu iğtiĢaĢlara səbəb dörd Ģeydir - deyib, isbatdan da geri
durmayacağam. 1-ci səbəb erməni DaĢnaksutyun komitəsinin müstəbid bir
idarə üsulunu təĢkil etdiyidir ki, Qafqazda bir sıra qanlı teatrolar oynandı...
Bu sözləri insafı olan erməni və müsəlman inkar etməz, zənnindəyəm. Mənə
yetiĢmiĢ 245 məktub, DaĢnaksutyun partiyasının fəaliyyətinə dair dörd yüzdən
artıq məlumatlar yazı stolumun üstündə durur. O qədər ürəkağrıdan və yanıqlı
xəbərlərin hamısına bu səhifələrdə yer olmadığından yalnız bir neçəsini
göstərməklə kifayətlənirəm.
1. 1905-ci il 18 noyabrda Gəncədə baĢ vermiĢ hadisələrdən əvvəl noyabr
ayının 8-də daĢnaksutyunların müsəlmanları müharibəyə çağırmaq üçün Bəhmənli
sakinlərini təqsirsiz və günahsız öldürmələridir. 2. Yenə, Gəncədə bir iranlı
biçarənin daĢnaksutyunlar tərəfindən öldürülməsidir. 3. Yenə də, Gəncədə erməni
hissəsi olan QoĢa Çinar məhəlləsində Molla Cəlilli sakinlərini daĢnaksutyunların
gülləbaran etmələridir. 4. Gəncədə Amos Perovun dəyirmanında 12 noyabrda bir
müsəlmanın daĢnaksutyunlar tərəfindən öldürülməsidir. 5. Qazax uyezdində
general-qubernatorluq edən Levintskinin daĢnaksutyun hərəkəti barəsində caniĢin
qraf Voronsov-DaĢkov həzrətlərinə vurduğu teleqramıdır ki, 9 mart 54 №-li
"Kaspi" qəzetində dərc edilmiĢdir. Ümid ki, bütün oxucular oxuyub və eĢitmiĢlər.
6. Gəncə hadisələrindən sonra hnçaqist komitəsi ali məqamından edilmiĢ sülh və
barıĢığın daĢnaksutyun tərəfindən pozulmasıdır ki, bunu ermənilərin özləri təsdiq
etmiĢlər. Bu əhvalat da Gəncə hadisələrində təfsilatı ilə ərz və bəyan ediləcəkdir. 7.
Naxçıvan faciəsinə bir neçə gün qalmıĢ bir nəfər müsəlmanın yerində namaz
qıldığı məqamda daĢnaksutyunlar tərəfindən Ģəhid edilməsidir. Müxtəsər, ġuĢada,
Bakıda, Cəbrayıl və CavanĢir həmçinin Zəngəzur uyezdlərində daĢnaksutyunlardan
bir çox cinayətlər peyda olmuĢdur ki, məcmuədə ardıcıllıqla ərz və təqdim
edildiyindən burada təkrarına lüzum görülmədi.
Bunlardan baĢqa, erməni DaĢnaksutyun partiyası komandanlarının necə
qaniçən olduqları barədə Hamazasp, Aram bəy, Murad, Bedo, Ağabəylərin,
Baqratların, Soqrad və qeyri-qeyrilərin oynadıqları rollar kifayət edər, zənnindəyik.
2-ci səbəb məhəlli hökumət məmurlarının müharibə zamanlarında
etinasızlığıdır. Böyük Rusiya inqilabına görə mərkəzi hökumətin baĢı özünə
qarıĢdığından xırda məmurlar özbaĢınalığa üz qoyub erməni-müsəlman
9
iğtiĢaĢlarının sakitləĢməsi üçün bir tədbirdə bulunmadılar. Bulundularsa da,
ermənilərin terrorları qorxusundan bir tərəfi əldə saxlayıb, digər tərəfə növbənöv
vicdansızlıqlar etməkdə idilər. Demək ki, bir tərəfi əzib qoyduğundan, əzilən
camaat qarĢı tərəfdən intiqam almaq üçün hər cür təĢəbbüslərdə bulunmağa məcbur
olurdular. Budur ki, Qafqazın gözəl Ģəhərləri dağıdılıb yandırılır, yurdlarımız qan
çalasına döndərilirdi. Bunlara Ģahid Naxçıvan uyezdinin naçalniki Angil kimi
vicdansızların fitnəkar hərəkətləridir. Belə ki, yanan atəĢləri söndürməyib, əksinə,
caniləri bir sıra cinayətlərə sövq edirdi.
Bunları izah üçün bir mübahisə yeri qalmamıĢdır. Zira, Naxçıvan
hadisəsində layiqincə söylənmiĢdir. Məncə, bunları gizlətmək hər iki millətin
istiqbal təĢəbbüsünü zaye və xələldar edər. Angil naçalniklərin lənətəlayiq hərəkəti
nəticəsində Naxçıvanda ermənilər qələbə gəlib məğlub edildi. Məğlub olub da,
sonrasında Krılov kimi kazak komandanları kazakları ermənilərlə əlbir edib,
müsəlman dükanlarını yandırmaqla müsəlmanları canlarından əziz olan
mallarından məhrum və naümid etdi.
Bunları isə gizlətmək Peyğəmbərimizin lənətinə giriftar olmaq kimi Allaha
xoĢ gəlməyən bir iĢdir, zənnindəyəm və bunlardan əlavə general QalaĢçapovun
ġuĢadakı hərəkətləri üstdə dediyim sözlərə gözəl sübutdur. Müxtəsər, bunları
ətraflı yazmaq üçün çox vaxt lazım olduğundan oxucularımızın bunları nəzərə
alacağı zənnindəyəm.
3-cü səbəb və iğtiĢaĢa gəldikdə, müsəlmanların elmsizliyi və müasir
iĢlərdən bixəbər olmalarıdır. Müsəlmanlar elm və siyasətdən bixəbər
olduqlarından hökumət məmurlarının Qafqazda tutduğu əqidəsini və ermənilərin o
əqidədən necə istifadə etdiklərini düĢünmədilər. Bakı faciəsindən sonra erməni-
müsəlman hadisələrinin bu qədər uzanmasına səbəb müsəlmanların elmsizliyidir,
digər bir cəhət var isə, o da müsəlmanların silahsız və müasir iĢlərdən
xəbərsizliyidir. Burasını düĢünməliyik ki ermənilər Bakıda müsəlmanları yoxlamaq
üçün öz əsgərlərinə müəyyən iĢarə verdilər. O vaxt müsəlman camaatı hazırlıq
görüb ayıq tərpənsəydi, erməniləri bir oyanıĢa, bir tənbihə uğratsaydı, Qafqaz
faciələrinə büsbütün son qoyular, müsəlmanların da təbii Ģücaət və rəĢadəti onlara
məlum olardı. Əvvəlinci faciələrdə ermənilərin bütün Qafqazı iĢğal altına alacaq
qədərində əsgərləri yox idi. Ermənilər yalnız hiylə və siyasətlə iĢ tutub bir ovuc
könüllü əsgərlərlə müsəlmanların qüvvəsini əzmək istəyirdilər. Belə ki, Bakıda
sülh edib müsəlmanları yatırtmaqla ġuĢada müharibəyə baĢlayır, ġuĢada sülh edib
Gəncə quberniyasının sair yerlərini yandırmağa və dağıtmağa təĢəbbüs edirdilər.
Müsəlmanlar isə əvvəlcə bunları bilməyib sonralar gözlərini açdılarsa da, ermənilər
Türkiyədən və Ġrandan əsgər yığıb müsəlmanları əzməyə baĢladılar.
Bunları isbat üçün Oxçu-ġəbadək hərb meydanında tapılan iki erməni
cənazəsi kifayət edər ki, hər birindən bir məktub çıxmaqla biri türkiyəli, digəri isə
iranlı olduğu meydana çıxdı.
Dostları ilə paylaş: |