110
Minənəvur, Fərcan, Qalaboynu, Əcəbli, Buğacıq. Bunların hamısı islam köyləridir
ki, ermənilər tərəfindən talan edilmiĢdir.
Ordubadlıların ikinci Oxçu-ġəbadək səfərləri və müharibə xəbərləri.
Oxçu-ġəbadəkin fəlakət qurbanları Ordubad və mahal kəndlərinə dağıldıqlarından
camaatda böyük bir həyəcan əmələ gəlmiĢdi. Belə ki, Ģəhər camaatı bir gündə hər
iki quberniyanın general-qubernatorlarına 100-ə qədər teleqramlar vurub
müsibətzədələrin hallarını bəyan etdilər. Bu qədər bir-biri ardınca vurulan
teleqramdan sonra Ģəhərə bir rota draqun süvarisi gəlib general-qubernatorun
hökmünə əsasən camaatı bir yerə yığıb mühafizə altında məkanlarına, yəni
dağılmıĢ köylərinə apardılar. Saqqarsuyu aĢar-aĢmaz ermənilər tərəfindən bir neçə
güllə atılıb süvarilərin gözü qabağında iki nəfər müsəlmanı qətl etmiĢdilər.
Bu barədə rota əfsərləri öz naçalniklərinə teleqram etdikləri kimi bütün
Qafqaz qəzetlərində oxunurdu. Bu tərz ilə hər kəs gizlin, ya aĢkar, öz doğma
yurdlarına, köylərinə getdikdə güllələrlə geri qayıtmağa məcbur edilirdilər. Necə
ki, Oxçu hadisələrinin əvvəlində ərz və təqdim edilmiĢdi, ermənilər öz siyasətlərinə
əsasən Oxçu-ġəbadəkə malik olduqlarından komitələri tərəfindən bu kəndləri bir
də müsəlmanlara qaytarmamaq üçün qəti əmr almıĢdılar. Digər tərəfdən
müharibədə yorğun düĢən erməni əsgərlərini azad edib yerlərinə yeni əsgəri
qüvvələr göndərmiĢdilər. Zira, ermənilər Oxçu-ġəbadək üstündə yenə müharibə
olacağını yəqin etmiĢdilər. Ermənilərin əsas qorxusu Sultanov və CavanĢir
bəylərindən idi. Onlardan isə milli bir hərəkət, islami bir oyanıĢ görmədiklərindən
arxayın olub, Oxçunun imarətlərini dağıdır, əkinlərini biçib yaxın köylərə
daĢıyırdılar.
Bütün ətrafın erməni əlinə keçdiyi aydın olduğundan Oxçunun Ģəhərə
tökülmüĢ bikəsləri Ģəhər camaatının ürəklərini parçalayırdı. Xüsusilə, qabaqda qıĢ
olduğundan Ģəhərdə sakin olmuĢ o qədər camaata vüsət verəcək isti otaqlar lazım
olduğundan və əlavə, erməni-müsəlman hadisəsi münasibətilə Qarabağ ilə Ģəhərin
əlaqəsi kəsildiyindən, camaatın və Ģəhərin ticarət iĢləri çox tənəzzül etmiĢdi. O
qədər ac-susuz adamı yedirəcək dərəcədə camaatda azuqə yox idi. Bir tərəfdən də
dağ kəndlərində - yanacağın bol mahalında pərvəriĢ tapmıĢ camaatı pudu bir
manata kömür almaqla qızdırmaq, rahat etmək çox müĢkül məsələ idi. Digər
tərəfdən az-çox qaramalı-qoyunu olan oxçuluların Ģəhərdə mal saxlaması çox çətin
idi. Zira, Ģəhər yerində bir o qədər qaramalı yerləĢdirəcək tövlə və yurd
olmadığından əlavə, yem və ot Ģəhər yerində son dərəcə az olduğundan qıĢda hər
nə qədər ki, qaramal var idi, hamısının qırılacağı yəqin idi.
Bunlara görə camaatın bir parası vətənlərinə getmək üçün nəhayət dərəcədə
biixtiyar olmuĢdular. Və bu barədə Ģəhər camaatına bir təĢəbbüs üçün daimən
yalvarmaqda idilər. Bütün bunlarla bərabər, Ģəhər camaatı gündən-günə onlara
məhəbbəti artırıb getməklərinə razı olmadıqları üçün, hər kəsin iki otağı var isə də,
birisini qonağa vermiĢdi. Ancaq burasını da deməliyik ki, Oxçu camaatının
vətənlərinə təbii məhəbbətləri gündən-günə daha da artmaqda idi.
111
Oxçu camaatının belə səbirsiz hərarətlərinə qarĢı Ģəhər və mahal camaatı
arasında müxtəlif fikirlər yarandığından ümumi bir Ģuraya təĢəbbüs edildi. Bir neçə
Ģura olandan sonra camaatı necə olursa-olsun, öz yerlərində sakin etdirməyə qərar
verildi. Çoxsaylı Ģuraların nəticəsi olaraq ən əvvəl Oxçu və sair fəlakətzədə
köylərin camaatına səfərə və vətənlərinə qayıtmaq üçün tədarük görmələri xəbər
verildi. Zira, camaatın bir parasının qaramalı və qoyunları vardı. Digər tərəfdən,
erməni xəfiyyə cəmiyyətlərinin Oxçu-ġəbadək ölkəsini tutmaq üçün milli hərisliyi
artmaqda idi. Və bu hərislik də Ģəhər camaatının oxçuluları vətənlərində sakin
etdirmək kimi Allaha xoĢ gedən bir fikrinə gündən-günə çətinlik törədirdi.
Bunların hamısından sonra Ordubad və mahal camaatı bir an da olsa, öz
fikirlərindən daĢınmayıb anbaan dəqiqəbədəqiqə tədbirlər aramaqda idilər.
Oxçuluları yerlərində sakin etdirmək üçün əvvəlcə hökuməti vasitə eləmək
istəsələr də, o zamanlar Zəngəzur iğtiĢaĢının Ģiddətli hal kəsb etməsi və böyük
Rusiya inqilabının ən təlatümlü bir vaxtına təsadüf etdiyindən hökumətdə o qədər
güc yox idi ki, ermənilərin islah və cəzasına giriĢsin. Bu qarıĢıq vəziyyəti nəzərə
aldıqda camaatın öz qüdrət və Ģücaəti ilə iĢ görmək lazım gəlirdi. Odur ki, Ordubad
camaatı ermənilərin tənbih və cəzasını öz öhdələrinə götürüb ifasına çalıĢmaqda
idilər ki, Panuslu, Girdəkan ermənilərini yerlərində oturtmaq üçün səfər tədarükünə
baĢlamağa qərar verildi.
Panuslu, Girdəkan hərb meydanına gedən ordunun səfər üçün
yığılması, yaxud səfər planı. Bir tayfa, yaxud millət müharibə məcburiyyətində
qalırsa, ən əvvəl hərb meydanının coğrafi mövqeyinə görə səfər planı tutur. Bu
məntəqənin mövqeyi nəzərə alındıqdan sonra ən əvvəl məlum məntəqəni hədəfə
almaq qüvvətinə qadir olacaq bir əsgəri qüvvənin cəm olması və göndərilməsi
üçün qeyrət edilir. Bunları öyrəndikdən sonra bu əsgəri qüvvəni haradan çağırıb,
harada toplanacağı üçün müəyyən vaxt təyin edilir. Əsgərin hərbi ləvazimatı da
əsgəri silah almasından əvvəl toplanacağı yerə, yaxud hərb olacağı mövqedə
bulunan qonĢu kəndlərə daĢıyıb məxsusi artellər idarəsinə tapĢırılır.
Bunlara əsasən Ordubaddan Panuslu-Girdəkan hərb meydanına göndərilən
əsgərin hərbi ləvazimatı müharibə baĢ verməzdən dörd gün əvvəl Saqqarsuya
lazımi vaxtında göndərmək üçün yaxın islam köylərində toplanmıĢdı. Əsgərlər də
olduğu yerlərdən hərəkət edib 1906-cı il sentyabr ayının 15-də Saqqarsuda
toplanmaq əmrini aldıqdan sonra bu gün saat on iki radələrində Saqqarsu baĢında
uca dağa toplanmıĢ idilər. Həmən gün axĢama qədər ordunu təĢkil etməklə yanaĢı
ətrafa kəĢf qolları da göndərildi. AxĢama kimi Saqqarsuda toplanmıĢ könüllü
əsgərin miqdarı 800 sürətli atan silahlarla silahlanmıĢ cavanlardan baĢqa, min
nəfərə yaxın Oxçu-ġəbadək camaatı və sair öz xərcilə gəlmiĢ və çağırılmamıĢ
gələn könüllü camaatdan ibarət idi. Əsgərlərin sayı 1800 nəfərdi. Sentyabrın 15-də
gecə saat yeddidə Saqqarsuya toplanmıĢ camaat arasında hərbi Ģura məĢvərət edib
bura cəm olmuĢ əsgəri qüvvə ordu komandanı adlanan bir zatın komandası altına
verilir. Ordu komandanı tərəfindən isə firqə komandanı adı ilə üç komandan təyin
112
edilib hər birisinə 100 nəfər olmaq Ģərti ilə nizami əsgər tapĢırılır. Bu gecədə baĢ
komandanlıqdan hərbə dair lazımi göstəriĢlər tərtib olunub firqə komandanlarına
tapĢırılır. Firqə komandanlarına gəldikdə əsgərlər arasında onbaĢı adıyla 10 nəfər
möhtərəm Ģəxsə hərbə dair baĢ komandanlıqdan verilmiĢ layihəni təqdim edir.
Gecə saat 9 radələrində əvvəlinci firqə kəĢf qolu çıxarmaqla Saqqarsudan hərəkət
edib ġəbadək kəndinin baĢından aĢıb dağılmıĢ Atqız kəndindən keçərək dağlar
ətəkləriylə Girdəkan kəndinin aĢağı tərəfinə göndərildi. Bunlara ayın 16-da sübhə
bir saat qalmıĢ müharibəyə giriĢmək üçün qəti əmr verildi. Bunların arxasından
ehtiyat olaraq əlli nəfər atlı dəstəsi də göndərildi. Saat 10-da ikinci firqə
Saqqarsudan hərəkət edib Purdavud kəndinin içindən keçib Oxçu yolu ilə gedib
Panuslu kəndinin qarĢısında və üst tərəfində istehkam qurmaqla məĢğul olmaq,
sübhə bir saat qalmıĢ müharibəyə giriĢmək tapĢırığını aldı. Bu ehtiyat əsgərindən
daima Girdəkan ehtiyat əsgəriylə rabitədə bulunmaq üçün xüsusi atlılar təyin
edildilər. Üçüncü firqə saat on ikidə hərəkət edib Saqqarsudan uca dağdan baĢlamıĢ
xəritədə göstərilmiĢ Lec və TeĢtin dağlar silsiləsini niĢana alıb Mehri və sair
erməni köylərindən köməyə gələn ermənilərin yollarını kəsmək və lazım gələrsə,
müharibəyə qoĢulması üçün onlara lazımi göstəriĢlər verildi. Bunlara dəxi ehtiyat
olaraq camaatdan 5 yüz nəfər könüllü ayrıldı.
Bu firqələrin hərəkətindən sonra baĢ komandan tərəfindən ümumi qərargah
olan Saqqarsudan hərəkət etməklə ġəbadək kəndindən bir qol - ordu (korpus -
Ə.B.) təĢkil etmək üçün saat birdə bir zatın komandasına 150 süvari, iki yüz piyada
könüllü əsgər verilib göndərilir. Əlli nəfər nizami əsgər dəxi bu göndərilmiĢ üç
firqənin arasında məlumat əldə etmək üçün təyin edildikdən sonra, iki yüz Oxçu-
ġəbadək camaatından əsgəri mövqelərə azuqə və hərbi sursat daĢımaq üçün
göndərilir. Bu əsgərlərin hamısına hərbi tapĢırıqlar veriləndən sonra baĢ komandan
yenə ümumi qərargaha - Saqqarsuya qayıdır. Girdəkan və Panuslu firqələrinə
yardımda bulunmaq əmri baĢ komandan tərəfindən saat üç radələrində ġəbadəkdə
yerləĢən qol ordu komandanlığına yetiĢir. Və 25 süvari əsgər firqələr arasında
poçta olaraq hərbi xəbərləri qol-ordu komandanlığı vasitəsilə ümumi qərargaha
yetirmək üçün hökm sadir olur. GöndərilmiĢ firqələr saat üç radələrində tapĢırılan
təpələri və bir sıra zirvələri tutub istehkam düzəltməklə məĢğul olur və hər firqə
kəĢf qolları çıxarıb Panuslu və Girdəkan kəndlərindən məlumat almaqla sübhə bir
saat qalmıĢ müharibəyə baĢlayırlar.
1906-cı il 16 sentyabr. Bu gün sübhə bir saat qalmıĢ Girdəkan kəndini
niĢana götürmək tapĢırığı almıĢ firqə komandanlığının döyüĢ əmri ilə kəndi
kəmali-Ģiddətlə atəĢə tuturlar. Bu firqə müharibəyə baĢladıqdan dörd-beĢ dəqiqə
sonra Panuslu yaxınlığında olan firqə də davaya qoĢulur. Bu iki erməni kəndində
erməni qoĢunu çox olduğundan müharibə baĢlar-baĢlamaz kəndin kənarlarındakı
istehkamlara dolub oradan islam əsgərlərini atəĢə tuturlar. Müsəlman
səngərlərindən Ģeypur-balaban çalındığı əsnada erməni kəndləri elə bir sükuta qərq
olmuĢdular ki, bu kəndlərdə insan olması ehtimalı belə edilməzdi. Ancaq erməni
113
kəndinin kənarlarında olan mövqelərdən aramsız açılan güllələrin səsi eĢidilirdi.
Bu qayda ilə dörd saat Ģiddətli müharibə edildikdən sonra bir dəstə erməni hücuma
keçib islam əsgərinin hərəkət xəttinə girib Girdəkan və Panusluda olan firqələrin
rabitəsini kəsməyə təĢəbbüs etdilərsə də, komandanlıqdan Atqız kəndində
ehtiyatda saxlanan bir dəstənin hücumuyla dəf edilir. BeĢ saat Ģiddətli müharibədə
həĢtad nəfər tüfəng götürmüĢ erməni əsgər həlak olur.
Ermənilərin müqavimətə malik belə sabit qüvvələrinin olduğunu müsəlman
firqələrinin komandanları götür-qoy edincə, onlar ehtiyat əsgərlərini də hərbə
çağırıb saat 10 radələrində qanlı bir müharibə baĢlanır. Bu müharibədə islam
əsgərləri ayağa durub erməni mövqelərinə yürüĢ edirlər. Ermənilər isə məğlub
olaraq evlərə və kilsəyə girir, lakin tam Ģiddətlə müharibəni davam etdirirlər.
Müsəlman əsgərləri isə yavaĢ-yavaĢ kəndlərə yaxınlaĢırlar. Bu vaxt firqələrin
komandanlığı tərəfindən kilsəyə güllə atmaq qadağan edilir. Fəqət, kilsə
müĢahidəyə alınır. Saat on ikiyə qədər Ģiddətlə keçən müharibədə ermənilər
məğlub olur, müsəlmanlar kəndləri azad edirlər. Saat bir radələrində Gığı dərəsinə
getmiĢ birinci firqənin kəĢf qolları beĢ yüz nəfər hökumət qoĢunu gəldiyini firqə
komandanına xəbər verir. Bu xəbəri alar-almaz birinci firqə heyəti iĢarət
Ģeypurlarıyla geri çağrılıb ikinci firqəyə qoĢulur. Bu vaxt birinci, ikinci firqənin
ovçu əsgərləri kəndlərin kənarından bir neçə evi odlamaqda idilər. Ümumi
qərargahdan onların geri çağrılması üçün firqə komandanlarına əmrlər verilir.
Zira, TeĢtin tərəfindəki müdafiə qoĢunundan Zəngəzur uyezd-naçalnikinin
beĢ yüz kazakla gəldiyi xəbər verilmiĢdi. Bu vaxt hər iki kəndin darmadağın
olmasına çox az qalmıĢdı. Hər tərəfdən tərk etmə xəbərləri verilib, əsgərlər ümumi
qərargahdan olan Saqqarsuya qayıdırlar. Bir saat keçmiĢ hər iki tərəfdən gələn
hökumət qoĢunu kəndlərə yetiĢir. Bu iĢlərin hamısı ümumi qərargahdan durbinlə
müayinə edilirdi.
Ayın 17-də sübh zamanı hər kəs Saqqarsudan hərəkət edərək öz evinə
qayıdır, Oxçu-ġəbadək camaatı dəxi hökumət qoĢununun gəldiyindən öz dağılmıĢ
köylərində sakin olurlar.
17 sentyabr, 1906
Oxçuluların kəndlərinə qayıtmaları. 1906-cı il 16 sentyabrda Panuslu-
Girdəkan ermənilərini müsəlmanlar məğlub etdiklərindən o tərəf erməniləri də
əvvəlki hərisliklərindən əl çəkib oxçululara əziyyət vermək fikrindən tamamilə əl
götürürlər. Hökumətin də baĢı ayılıb o tərəflərə kazak və mühafizə qoĢunu
qoyduğundan camaat bir az rahat olmuĢdu. Ona görə Oxçu-ġəbadək camaatı
evlərinə daĢınıb, dörd-beĢ evin camaatı bir otağa yığılıb ətrafdan gələn ianə və
ehsanlar ilə gün keçirməyə baĢladılar. Ordubad və mahal camaatının da bu
dərəcədə olan qeyrətləri milli səhifələrimizə qızılı qələm ilə qırmızı bir xətt çəkib
onu bəzədi və qiymətə mindirdi. Allah onları hər iki cahanda xoĢbəxt buyursun.
Amin!
114
ĠZAHLAR
1.
"ĠrĢad" qəzeti - gündəlik siyasi, ictimai, ədəbi qəzet. Bakıda Azərbaycan
dilində nəĢr olunmuĢdur. (17 dekabr 1905 - 25 iyun 1908-ci illərdə). Redaktoru
Ə.Ağayev idi.
2.
"Tazə həyat" - gündəlik ictimai-siyasi, iqtisadi, ədəbi qəzet. Bakıda "Kaspi"
mətbəəsində nəĢr edilmiĢdir. (7 aprel 1907 - 7 oktyabr 1908-ci illərdə). Redaktoru
HaĢımbəy Vəzirov, naĢiri H.Z.Tağıyev olmuĢdur.
3.
Sasun, Zeytun, Van faciələri - Zeytun (1862, 1878 və 1884), Sasun (1880),
Van (1886) Türkiyədə vilayət adlarıdır. Göstərilən illərdə bu vilayətlərdə erməni
separatist silahlı çıxıĢları baĢ vermiĢdir.
4.
Bijən - Firdovsinin "ġahnamə" əsərində pəhləvan surətlərindən birinin adıdır.
Müəllif demək istəyir ki, "Ġranın mərd oğulları tərəfindən qovulmuĢlar."
5.
Fərsəx - ölçü vahididir. 6 km məsafəyə bərabərdir.
6.
"Həyat" qəzeti - gündəlik ictimai-siyasi, iqtisadi və ədəbi qəzet. Bakıda
"Kaspi" mətbəəsində Azərbaycan dilində nəĢr edilmiĢdir. (7 iyun 1905 - 3 sentyabr
1906). NaĢiri Ə.TopçubaĢov, redaktorları Ə.Ağayev və Ə.Hüseynzadə olmuĢdur.
7.
Hnçak (Qnçak) - erməni xırda burjua partiyası. 1887-ci ildə bir qrup erməni
tələbəsi tərəfindən yaradılıb. Özünün eyni adlı çap orqanı da olub. 1905-1907-ci
illər inqilabından sonra mürtəce millətçi sima almıĢdır. GeniĢ kütlələri öz arxasınca
aparmaq üçün erməni sosial-demokrat partiyası adını qəbul etsə də, ümumi fəhlə
hərəkatına böyük ziyan vurduğundan tezliklə nüfuzunu itirmiĢ və Sovet
hakimiyyəti qurulduqdan sonra bütünlüklə xaricə (ABġ-a) mühacirət etmiĢlər. (B.
S. E. c.11, səh.558).
8.
"Kaspi"qəzeti - ictimai-siyasi, ədəbi qəzet. 1881-ci ilin yanvarından 1919-cu
ilin martınadək böyük millət hamisi H.Z.Tağıyevin vəsaiti ilə Bakıda rus dilində
nəĢr olunmuĢdur.
9. Krid - Aralıq dənizində Kıbrıs yaxınlığında yerləĢən ada adıdır.
10.
Vandət - Ehtimal ki, Vandeya nəzərdə tutulur. Fransada Atlantik okeanı
sahilində yerləĢən departamentin adıdır. XVIII əsrin axırları XIX əsrin əvvəllərində
Vandeya mürtəce qiyamlarının mərkəzi olmuĢdur. Bütün bunlar tarixdə Vandeya
müharibələri adı ilə məĢhurdur.
11.
Həzrəti-Məhəmməd əleyhüssəlam və həzrəti-Ömər rəziyüllah - həzrəti
Məhəmməd - ona salam olsun və həzrəti-Ömər - Allah ondan razı olsun.
12.
Makedoniya XIX əsrin axırı - XX əsrin əvvəllərində. (Ətraflı bax: ASE, c.Vl,
səh.311)
13.
Lyaoyan yaxınlığında olan müharibə - 1904-cü il rus-yapon müharibəsində
olan Lyaoyan döyüĢü nəzərdə tutulur. Bu döyüĢdə rus ordusu məğlub olmuĢdur.
115
116
117
118
MÜNDƏRĠCAT
ÖN SÖZ ................................................................................................................... 4
QANLI ĠLLƏR ......................................................................................................... 6
QANLI BAKI FACĠƏLƏRĠ HAQQINDA ............................................................ 11
KƏDƏRLĠ NAXÇIVAN HADĠSƏLƏRĠ .............................................................. 16
ĠRƏVAN HADĠSƏLƏRĠ ....................................................................................... 20
EÇMĠƏDZĠN. ÜÇ KĠLSƏ HADĠSƏLƏRĠ ............................................................ 27
CƏBRAYIL-QARYAGĠN HADĠSƏLƏRĠ ............................................................ 30
AĞRILI ġUġA HADĠSƏLƏRĠ, YAXUD AVAMLIQ BƏLASI .......................... 43
ĠKĠNCĠ ġUġA FACĠƏSĠ, YAXUD QALAġÇAPOVUN HĠYLƏSĠ ..................... 49
QƏFLƏTƏN BAġ VERƏN ĠKĠNCĠ BAKl FACĠƏLƏRĠ ..................................... 53
VƏTƏN FƏRYADNAMƏSĠ ................................................................................. 58
ERMƏNĠLƏRĠN CAVANġĠR UYEZDĠNDƏKĠ XAM XƏYALLARI ................ 62
AĞRILI GƏNCƏ HADĠSƏLƏRĠ .......................................................................... 72
TĠFLĠS FACĠƏLƏRĠ HAQQINDA ....................................................................... 78
NOYABRIN 28-DƏ BAġLAMIġ ERMƏNĠ-MÜSƏLMAN HADĠSƏLƏRĠ
QAZAX UYEZDĠ .................................................................................................. 81
TĠFLĠS SÜLH DANIġIQLARI .............................................................................. 84
"ĠCTĠMAĠ SÜLH VƏ SÜNNĠ MÜSƏLMANLAR" .............................................. 94
AĞRILI QATAR HADĠSƏLƏRĠ .......................................................................... 96
ZƏNGƏZURDA OXÇU-ġƏBADƏK, YAXUD QAFAN DƏRƏSĠ
HADĠSƏLƏRĠNƏ DAĠR ..................................................................................... 101
ĠZAHLAR ............................................................................................................ 114
119
Məmməd Səid Ordubadi
Qanlı illər
1905-1906-cı illərdə Qafqazda baş verən
erməni-müsəlman davasının tarixi
Redaktor: Nigar İsmayılova
Korrektor: Fatma Hüseynova
«Qafqaz» nəşriyyatında yığılıb səhifələnmiş və çap olunmuşdur.
Ünvan: Bakı, Əlövsət Quliyev küç. 98.
Dostları ilə paylaş: |