1323-cü il hicri ilində (1905-ci miladi ilində) Qafqazda qəflətən baĢ verən erməni-müsəlman davasının tarixi
Yüklə 2,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
14 əzəmətini aləmlərə bildirmiĢlər. Küçələrdə o tərəf bu tərəfdə qan tökən ermənilər isə ələ keçən əlsiz-ayaqsız müsəlmanları qırıb-kəsməkdə idilər. Müsəlman övrətləri o tərəf, bu tərəfdə erməni qorxusundan titrəyib, çocuğunu unudurdu. Fəqət yenə bu əzəmətli bacılar kiĢilərinə qoĢulub min il bir vətəndə yaĢadıqları erməniləri himayət edirdilər. Buna Ģahid üç nəfər müsəlman övrətinin əlli nəfər ermənini hifz etməsidir ki, dörd gün müddətində bunların cümləsini yeməklə doyurmuĢdur. Razılığı imza edən Qaraxanyans adlı bir ermənidir ki, məktubu yazı stolunun üstündə əmanət saxlanmıĢdır. YaĢasın ismətli və mürüvvətli analarım. YaĢayıb da insaflı çocuqlar tərbiyə etsinlər. Fevralın səkkizi gecəsi məmuriyyət və Ģöhrətlə məĢhur olan Bakı Ģəhəri cəhənnəmə çevrilib bir tərəfdən bombaların partlaması, digər tərəfdən uca və ali imarətlərin yanıb vulkanlara bənzəməsi, bir tərəfdən neft zavodlarının, budkaların yanğısından səmaya qalxan alovlar insanı çaĢdırıb qoyurdu. Bu gecə, hər tərəfdən mühafizəçi qoĢun dəstələri götürülüb Ģəhər mühafizəsiz qalmıĢdı. ġəhər içində qarətçilər və bir də xələflərinin bihudə qana qərq olmalarını görüb axirətdən Bakı Ģəhərinə tökülmüĢ ruhlar idilər ki, bizim belə halımızı görüb lənət oxuya-oxuya yerlərinə qayıtmaq arzusunda idilər. Bu gecə vəhĢilər qətl-qarətə əl açıb bir çox müəssisələr və fabrikaları yandırıb dağıtdılar. Ən baĢlıca qarət Tsitsiyanovski və Qubernski küçələrində baĢlanıb hər iki tərəfə böyük xəsarətlər yetirildi. Fevralın səkkizində hər tərəfdə qətl-qarət davam edirdi. Necə ki, Mirzə Aramyansın maqazininin əĢyaları qarətçilərdən alınıb arabalarla polis idarəsində mühafizə olunmaq üçün aparılırdı. Saat ona yaxın Suraxanski, Voronsovski küçələrində Aslanovun evinə tökülüb üç-dörd ev dağıdıb talan etmək istədilərsə də, mühafizəçilər tərəfindən mane və müdafiə edildi. Yuxarıda qeyd edilmiĢ küçələrin küncündə və bulvarlarda qarət tam Ģiddətlə davam edirdi. Gecə qaranlıq düĢdükdə həmən evləri qarətdən sonra yandırmağa baĢlasalar da, qorodovoylar sandığı atəĢli halda aĢağı atıb söndürürlər. Bu vaxt Suraxanski küçəsində bir müsəlmanın evi faciəli surətdə qarət olunur və yandırılır. Bu islam evi ermənilərlə dolu olub ki, hamısı qətl-qarətlə məĢğul imiĢlər. Bu barədə dördüncü sahənin pristavı lazımi yerinə mümkün olan məlumatı vermiĢdir. Ermənilər isə bu tərəflərdə müsəlmanları Ģiddətli surətdə bombardman edirdilər. Bu halətə heç kəs davam gətirə bilmirdi. Necə ki, bütün qoĢun dəstələri də atəĢin Ģiddətindən davam gətirə bilməyib hamısı qaçmağa üz qoydu. AtıĢma getdikcə daha da artdığından iki nəfər müsəlman məzlum surətdə qətl edildilər. Həmin bu vaxtda pristavlar polismeysterin tərəfindən məmur olub Dağıstan polkunun bir dəstəsi ilə yanğın komandasına köməkdə bulunacaq idi. Yanğın dəstəsi təĢəbbüsdə bir az təxir etdiyindən dördüncü sahənin pristavı bir dəstə qoĢun götürüb Aslanovun evinin həyətinə daxil olur. Pristav və qoĢun əhli evə daxil olar-olmaz naməlum Ģəxslər tərəfindən ev Ģiddətlə atəĢə tutulur. Pristav cənabları heç bir tədbir görmədən qoĢun dəstəsini götürüb öz yerinə qayıtmağa məcbur olur. Qaranlıq düĢdüyündən fərq qoyulmadan erməni və müsəlman əmlakı 15 və əĢyası ya qarət və talan olunur, ya da yandırılırdı. Bu gün Bakının halı elə təhlükəli, elə qarıĢıq idi ki, atıĢmanın, yanan imarətlərin, alovun Ģiddətli təsirindən öldürülmüĢləri heç bir tərəfdən yığmaq, yaralıları azarxanaya aparmaq mümkün deyildi. Bu növ ilə Bakının hər tərəfində Ģiddətli qətl-qarət və atıĢma baĢlanıb ayın 10-a qədər ardı-arası kəsilmədən cinayətlər baĢ verirdi. Balaxanıda neft zavodlarında iğtiĢaĢ hökmfərma olub yanğı əməli də Ģiddət tapmaqda idi. Ancaq Balaxanıda iğtiĢaĢda iĢtirak edən bir çox ermənilər olub, bir çox da müsəlman fəhlələri hərbə, qətl-qarətə baĢlamaq istərdilər. Fəqət, müsəlman baĢçıları iğtiĢaĢın qabağını alıb, erməniləri və sair millətdən olan fəhlələri hifz və himayə edər idi. Müsəlmanların bu insaflı rəftarından razılığa dair bir çox məktublar əlimizə gəlib çatsa da, bunların cümləsini Rono cəmiyyətinin fəhlələrindən gələn razılıq məktubları bir daha təsdiq edir. Bu fəhlələri mühafizə edən zatların bir neçəsinin isimləri aĢağıda yazılır: Hacı Nəcəfqulu Ġbrahimov, Ağa Sultanəli HaĢımov, Əbdüləli Babayev, Hacıyev qardaĢları, MəĢədi Qulu Ağaməhəmməd oğlu, MəĢədi Ağahüseyn Molla Həsən oğlu, Hacı Fətəli Ağaəli oğlu və baĢqalarıdır ki, hamısının adları qaralamada qeyd olunub. Razılıq məktubunu imza edən, ümumən, Rono cəmiyyətinin fəhlələridir. Əlimizə çatan məlumatlara əsasən müsəlmanlar Bakıda erməniləri mühafizə etməsəydi, üç minə qədər erməninin qana qəltan olması yəqin idi. Müharibə fevralın 6-dan 10-na qədər tam Ģiddətlə davam etdiyindən erməni və müsəlmandan tələfat min nəfər olmasa da, mal və zəruri əmlaka dəyən zərər milyonları keçməkdə idi. Hökumət bu mərəkələri sakitləĢdirməyə çıxdısa da, elə bir ciddi iĢ görmədiyi hamımıza məlum və aydındır. Bakıda olan bütün əhvalatı bu yerə, yəni bu səhifələrə çıxarmağa gücüm çatsa da, hər iki milləti belə vəhĢi hərəkətlərdən xəbərdar etməmək niyyəti ilə bundan artıq məlumat verməyi lazım bilmədim. Yuxarıda verilmiĢ məlumatlardan anlaĢılır ki, ermənilər büsbütün Bakıda məğlub olub fəlakətə uğramıĢlar. Digər tərəfdən ermənilərin əvvəlki təĢəbbüs və tədarüklərinə baxdıqda belə məğlubiyyətə insan son dərəcə təəccüb qalır. Zənnimcə, həmin bu məğlubiyyətə ermənilərin özləri səbəb olmuĢlar. Belə ki, müharibədən qabaq bir sıra xırda-para iĢlərlə müsəlmanları duyuq salıb özlərinin nə xəyalda olduğunu da layiqincə islamlara bildirdilər. Müsəlmanlar da ermənilərin bu fikrini baĢa düĢüb özlərinin mühafizəsi qayğısına qalıblar... Hərgah ermənilər bu müharibəni müsəlmanların xəbərsizliyi əsnasında açmıĢ olsaydılar, o vaxt müsəlmanlara min yox, on minlərlə tələfat verə bilərdilər. Ancaq burasını da deyək ki, Bakı müsəlmanları ciddiyyətlə iğtiĢaĢda iĢtirak etməyərək, düĢdükcə mühafizəçi olurdular. Bunları isbat üçün bir çox məktublar vardır. Amma yuxarıda bir neçə yerdə məlumat verdiyimizdən, burada təkrara lüzum görülmədi. Ümid ki, bundan sonra bu iki millətin bir-birinə məhəbbət və sədaqətindən baĢqa bir xəyalı qalmamıĢdır. Yüklə 2,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|