161 Ədalət tahirzadə azərbaycan cümhuriYYƏTİ HÖkuməTİ heyəTİ-MÜRƏXXƏSƏSİ
Yüklə 2,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ
- MALİYYƏ HEYƏTİ VƏ ONUN ÜZVLƏRİ
| Azərbaycan MEA-nın Xəbərləri, ictimai elmlər seriyası, 201S, №1 161 ƏDALƏT TAHİRZADƏ AZƏRBAYCAN CÜMHURİYYƏTİ HÖKUMƏTİ HEYƏTİ-MÜRƏXXƏSƏSİ MALİYYƏ HEYƏTİNİN İSTANBULDAKI FƏALİYYƏTİNƏ DAİR (1918-ci il) Açar sözlər: Azərbaycan Cümhuriyyəti, Məhəmmədəmin Rəsulzadə, Heyəti-mürəxxəsə, İstan bul Konfransı, Maliyyə heyəti, Səlim bəy Behbudov, Əsəd bəy Rüstəmbəyov GİRİŞ 16 iyun 1918-ci ildə Tiflisdəki Sərdar sara yından Milli Şuranın rəhbərliyi altında Gəncəyə köçən Azərbaycan hökuməti açıq okeanda üz məyə məhkum edilmiş sükansız gəmi kimi föv qəladə ağır durumda idi. Həyat səhnəsinə atıl mış, Ənvər paşa və Nuru paşa qardaşlarının qeyrətləri sayəsində yenicə ayaq açmağa başla mış 20 günlük Azərbaycan dövləti ayaq üstə durmağa çalışırdı. Yalmz kağız üzərində m öv cud olan dövlətimizin paytaxtı Bakı düşmən əlindəydi. Sərhədləri müəyyən deyildi. Nazir liklərin quruca adı vardı və təkcə nazirlərdən ibarətdi. Ordu yalnız Nuru paşaya tabe əsgər lərdən ibarətdi. (Azərbaycanın xilaskarı Nuru paşa da 17 iyunda təşkil edilmiş ikinci hökumət kabinəsində Müdafiə Nazirliyinin mövcudluğu na imkan vermədən onun səlahiyyətlərini öz üzərinə götürmüşdü; cəmi 21 gün müdafiə nazi ri adlanmış Xosrov bəy Sultanova isə bu kabi nədə torpaq naziri vəzifəsi verilmişdi). Dövlətin xəzinəsi və deməli, xərcləməyə pulu yoxdu. Dörd bir tərəfi düşmənlərlə əhatələnmişdi; üz tuta biləcəyi yeganə siyasi-iqtisadi umud qapısı Osmanlı Sultanlığı idi. Bu durum onu ləngimə dən İstanbulla hərtərəfli əlaqələr qurmaq üçün nümayəndə heyəti (ozamankı terminlə: heyəti- mürəxxəsə) göndərməyə vadar edirdi. İstanbul Konfransı bu məqsəd üçün ən uyğun məqam idi. Xariciyyə naziri əvəzi Xudadad bəy Məli- kaslanovun Heyəti-Vükəla rəisinin (Nazirlər Şurası sədrinin) rəsmi blankmda Məhəmməd əmin Rəsulzadəyə yazdığı və İstanbulda 14 av qust 1918-ci ildə alınmış məktub o dönəm du rumunu ən aydın şəkildə anladır: “Çox hörmətli
İndisə iki ay geriyə dönək və Məhəmməd əmin bəyin nə səbəbdən İstanbulda bulunduğu- nu öyrənək. Azərbaycan Rəisi-vükəlası (Baş naziri) Fətəli xan Xoyski və xariciyyə naziri Məhəmmədhəsən Hacmskinin 17 həziran 1334- cü ildə (17.06.1918) Gəncədə imzaladıqları 145 saylı sənəddə oxuyuruq: “Azərbaycan Məclisi- Millisi rəisi Rəsulzadə Məhəmmədəmin bəy- əfəndi təhti-rəyasətində1 ədliyyə naziri Xəlil bəy Xasməhəmmədov əfəndi ilə M əclisi-Milli əza sından Aslan bəy Səfikürdski əfəndilərdən mü təşəkkil Heyəti-mürəxxəsənin dövləti-əliyyeyi- Osmaniyyə ilə müttəfiqləri bulunan Almaniya, Avstriya, Bolğariya dövlətləri və Qafqasiya cümhuriyyətlərindən Şimali Qafqas Cəbəliyyun İttihadı, Gürcüstan və Ermənistan hökumətləri nin iştirakıyla İstanbulda in ’iqad edəcək2 kon fransa iştirak və düvəli-müşarileyh ilə hər növ müahidati-siyasiyyə, müqavilati-əsgəriyyə, ma liyyə və iqtisadiyyə əqd və imzası içün3 Azər baycan hökuməti tərəfindən məmur edildiklə rini mübəyyin etimadnamədir ” [6, v.4j. Azərbaycan hökuməti İstanbula göndəri ləcək Heyəti-mürəxxəsənin əsas tərkibini 17 1 Sədrliyi altmda. 2 Olacaq. 3 Adı çəkilən dövlətlərlə siyasi öhdəliklər, hərbi, maliyyə və iqtisadi müqavilələr bağlamaq və imzalamaq üçün.
162 Известия ИАН Азербайджана. Серия общественных наук, 2018, №1 iyunda müəyyənləşdirsə də az sonra tərkibdə bəzi dəyişikliklər etdi. Beləliklə, İstanbula ümumən bu nümayəndələr göndərildi: Heyətin ' rəisi (sədri) Məhəmmədəmin Rəsulzadə, mürəx- xəslər (səsvermə hüquqlu tam səlahiyyətli nü mayəndələr) Xəlil bəy Xasməhəmmədov və
hərbi müşavirlər general İbrahim Yusubov və polkovnik Əbdülhəmid Qaytabaşı, maliyyə m ü şavirləri Səlim bəy Behbudov və Əsəd bəy Rüs- təmbəyov,] katiblər Abbas bəy Atamalıbəyov və Məhəmməd Məhəmmədov [11, 69]. Heyəti-mürəxxəsə qərarın ertəsi günü - 18 iyunda İstanbula yola salınıb, Tiflis-Batum- Zonquldaq yolu ilə gedərək [11, 70] 24 iyunda İstanbula çatıb və o tarixdən 21 oktyabradək, yəni geri dönmələrinədək Pera Palas otelində qalıb [8, v. 24a]. Vüqar İmanov yazır: “Ümumən heyətin milliyyətçi və sosialist meyilli üç nüfuzlu lideri ehtiva etməsi və bunların təcili yola çıxarılma ları Nuru paşanın bu kişilərdən qurtulması kimi də düşünülə bilir. İstanbulda önəmli bir kon fransa göndərildikləri bilindiyi halda, çox təcili hərəkət etdirilmələri və hətta yetərli xəritə və sənədlərlə (özəlliklə, Azərbaycanın İstiqlal Bə yannaməsi və s.) belə təmin edilmədən yola çı xarılmaları bir sıra haqlı şübhələrə səbəb ol maq daydı” [11, 68]. Bu şübhə toxumunu ilk dəfə T.Svitoçovski səpib və sonrakı araşdırma larda cücərib. Onların köksüz və yalan olduğu nu prof. Cəmil Həsənli əsaslı şəkildə sübut etdi yindən [10, 113] biz bu məsələyə yenidən dön məyi artıq saydıq. Prof. C.Həsənlinin də qeyd etdiyi kimi, İstanbul Konfransının çağırılması təşəbbüsü Türkiyədən deyil, Gürcüstan və Almaniyadan gəlmişdi. Onun ilkin məqsədi Qafqazda yeni yaranmış müstəqil dövlətlər arasındakı sərhəd problemlərini həll etməkdi, ancaq İstanbula gəl miş hər dövlətin öz maraq və niyyətləri ortaya çıxmışdı. Məsələn, Almaniya və Osmanlı döv ləti Qafqazı iqtisadi və hərbi nüfuzu altına sal mağı, Gürcüstan və Ermənistan Osmanlıya tərk 1 1 Hökumət Behbudov və Rüstəmbəyovu İstanbula gön dərmək haqqında 11 iyul 1918-ci ildə qərar çıxarmışdı. etdikləri torpaqların yerinə Azərbaycan torpaq larına yiyələnərək ərazilərini genişləndirməyi düşünürdülər. Azərbaycanın isə Konfrans gö- rüşmələrindəki gözləntilərini Dr. Mehman Ağa yev bu şəkildə sıralayır: 1) Osmanlı hökumətinin Azərbaycana ger çək münasibətini öyrənmək və diplomatik əla qələr qurmaq. 2) Ermənistan və Gürcüstan ilə olan sərhəd məsələlərini həll etmək. 3) Müttəfiq ölkələrin təmsilçiləri ilə Azər baycanın bağımsızlığmm tanınmasına cəhd et mək. Osmanlı ictimai rəyində və mətbuatmda Azərbaycam tanıtmaq [1, 70]. Əlbəttə, bunlar Heyətin qarşısında duran strateji önəmli məsələlərdi və onları özəlliklə V.İmanov yetərincə araşdırıb [11]. Bizim baş lıca məqsədimizsə Heyəti-mürəxxəsəyə sonra dan qoşulmuş Maliyyə heyətinin işi, eləcə də onun üzvləri Səlim bəy Behbudov və Əsəd bəy Rüstəmbəyov haqqında ətraflı bilgi verməkdir.
Azərbaycan hökuməti Heyəti-mürəxxəsədə çalışmaq üçün iyulun ikinci ongünlüyündə İstanbula yeni bir heyət göndərmişdi. Yalmz S.b.Behbudov və Ə.b.Rüstəmbəyovdan ibarət bu heyətin qarşısına Osmanlı dövlətindən Azər baycan üçün təcili borc almaq və İstanbulda Azərbaycanın pulunu çap etdirmək kimi çox mühüm vəzifə qoyulmuş, bu məqsədlə onlara maliyyə müşavirləri kimi geniş səlahiyyət ve rilmişdi. Baş nazir F.x.Xoyski 11 iyul 1918-ci ildə İstanbuldakı Məhəmmədəmin Rəsulzadəyə yazırdı ki, Türkiyə Hökumətinin verdiyi borcla bağlı hər hansı müqavilə bağlamaq lazım gə lərsə onu Sülh Heyətinin sədri kimi Siz və gön dərdiyimiz nümayəndələr Səlim bəy Behbudov və Əsəd bəy Rüstəmbəyov imzalamalısınız. Bonlar buraxılarkən Nəzarət Komissiyasında öz təmsilçilərimizin olması gərəkdir; onlar Beh budov və Rüstəmbəyov ola bilər. Behbudov və Rüstəmbəyovun hər birinə obaş-bubaş üçün iki min manat yolxərci verilib, yerdə qalan bütün hallarda İstanbuldakı Azərbaycan Sülh Heyəti üzvləri dolanışığının bütün şərtləri onlara da XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ Yüklə 2,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|