17-ma’ruza o‘zgarmas tok mashinasining tuzilishi va ishlash prinsipi. O‘zgarmas tok elektr mashinalarining ishlatilish sohalari. O‘zgarmas tok generatorlari

O‘zgarmas tok mashinalarining qo‘llanilishi. 
O‘zgarmas tok generatorlari 
ko‘proq kimyo sanoatida
 
elektroliz jarayonlarida, metallurgiyada va transportda 
ishlatiladi. O‘zgarmas tok dvigatellari esa elektr transportida (temir yo‘l, tramvay, 
trolleybus, metro, elektr yuk ko‘targichlari va hokazo) aylanish tezligi boshqarilishi 
talab etiluvchi mexanizmlarda, kam quvvatli sistemalarda ko‘proq ishlatiladi. 
Ichki yonuv dvigatellari asosidagi transport vositalarining mexanik yuritmalarida 
ham o‘zgarmas tok dvigatellari ishlatiladi. Masalan yengil avtomobilning o‘zida bir 
necha turdagi o‘zgarmas tok dvigatellarini ko‘rishimiz mumkin. Bular motorni o‘t 

---

123 
oldiruvchi dvigatel (startyor), oyna tozalagichning dvigateli (17.8-rasm), ventilatorning 
dvigateli va boshqalar. 
17.8- rasm.
Avtomobilda o‘zgarmas tok dvigatelining ishlatilishi. 
O’zgarmas tok dvigatellarini qo’llanilishiga ko’ra asosan ixchamlik talab 
qilingan joylarda ishlatiladi. Kollektorlar sho’tkalarga sirpanib ishlagani uchun 
yemirilishi kuzatiladi. Yemirilishni kamaytirish uchun sho’tkalar yumshoqroq 
materialdan tayyorlanadi. Kollektorli o’zgarmas tok mashinalari asinxron 
dvigatellarga qaraganda gabariti kichikroq ammo quvvati katta bo’lishini 
ko’rishimiz mumkin.
Bu dvigatellar 12V kuchlanishli o‘zgarmas tokda ishlashini yaxshi bilamiz. 
Shuningdek avtomobil sanoati rivojlangani sari ko‘plab mexanizmlarni (masalan 
eshik oynalarini boshqarish, ko‘zgular va o‘rindiqlar holatini boshqarish va 
boshqalarni) elektr yuritmali boshqaruvga o‘tishida o‘zgarmas tok dvigatellarining 
roli katta. Ayrim sohalarda ishlatuvchi o‘zgarmas tok dvigatellari va 
generatorlarining asosiy ko‘rsatkichlari 17.1- jadvalda keltirilgan. 
17.1-jadval 
Mashina 
ish 
rejimi 
Ishlatilish 
Quvvati 
Tok 
Kuchlanishi 
sohasi 
P
, kVt 
I
, A 
U
, V 
Dvigatel
Tramvay 
50

40 
100

75 
550 
Elektrovoz 900

600 
600

400 
1500 
Stanoklar 
11500 
500

700 
1000 
Kemalar 
18000 
1800 
1000 

---

124