2-amaliy mashg’ulot

2. O’lcham qo’yishning asosiy qoidalari
Chizmadagi buyum yoki qismlarining katta kichikligi asosan chizmadagi o’lchamga qarab olinishini hisobga olsak, detallarga o’lcham qo’yish juda muhim omil hisoblanadi. Buning uchun quyida berilgan qoidalarni chuqurroq o’rganish talab qilinadi.O’lchamni ko’rsatish uchun ikki tomoni strelkali yoki bir tomoni strelkali o’lcham chiziqlaridan va ayrim hollarda og’ma kesmali o’lcham chiziqlaridan foydalanamiz. Bu chiziq chizma tomoniga parallel chizilib unga o’lcham raqami yoziladi va o’lcham birligi ko’rsatilmaydi. Burchak o’lchamlarida raqamdan keyin gradius belgisi qo’yiladi. Chiqarish chiziqlari chizma tomoniga perpendikulyar bo’ladi. O’lcham raqamlarini chiqarish chiziqlariga, chizma tomonlariga, o’q chiziqlarga qo’yish taqiqlanadi.
O’lcham bir marta qo’yiladi, boshqa ko’rinishlarda takrorlanmaydi. O’lcham chiziqlarining oralig’I 7 mm, chizma tomonidan esa 10 mm. O’lcham chiziqlari bir-biri bilan yoki chiqarish chiziqlari bilan kesishmaydi. Shuning uchun oldin kichik o’lchamlar keyin katta o’lchamlar qoyiladi. Bir qatorga bir necha o’lcham qoyiladigan bo’lsa ularni shaxmat shaklida joylashtiring. O’lcham chiziqlari chiqarish chiziqlaridan, ya’ni strelka uchidan 1-5 mm gacha chiqariladi. Strelkalar hamma o’lcham chiziqlariga bir hilda qo’yiladi. O’lcham raqamlari chiziq o’rtasiga qo’yiladi.
Raqamlar ajratilmagan holda, o’lcham chizig’idan 0.5-1 mm qoldirib yozilishi kerak. O’lchamlar asosan chizma tashqarisiga qo’yiladi, aylana diametri yoki radiusi chizma o’qishga xalaqit bermagan holatda ularni chizma ichiga joylashtirishga ruxsat etiladi, faqat diametr yoki radius belgilari raqamlar bilan uzluksiz yozoladi: , R20. R20
3. Buyum o‘lchamlarining amaliy axamiyati.
Asosiy qoidalar. Buyumning chizmalariga o‘lcham qo‘yishda O’zDSt:2.307-68 da belgilangan qoidaga amal qilish kerak. Ularning asosiylari §-5 da bayon qilingan. Ish chizmasiga taluqli bo‘lgan asosiy qo‘shimcha qoidalarni ko‘rib chiqamiz. Buyumning ish chizmasiga o‘lcham qo‘yish buyumning yig‘ma birlikda ishlash sharoiti uning tayyorlash texnologiyasi bilan bog‘langan.
O‘lchamlar: chizmalardagi o‘lchamlar uch guruxga bo‘linadi:
1. Gaborit ya’ni (eng katta) buyumni uzunligi, bo‘yi va eni (yoki qalinligi).
2. Buyumning elementlari.
3. Buyumning elementlarini o‘zaro joylashuvini aniqlovchi.
Buyumning elementlarini o‘zaro joylashuvi holatini aniqlovchi o‘lchamga, aylanalarni markazi orasidagi o‘lcham, aylaning markazidan buyumning qirrasi va ko‘ndalang kesimigacha, teshikni devorigacha, o‘yiqgacha, tirqichgacha, teshikgacha, turtib chiqqan joyigacha va boshqa elementlargacha bo‘lgan o‘lchamlar kiradi. Bundan tashqari o‘lchamlar bog‘langan va erkin o‘lchamlarga ajratiladilar. Bog‘langan o‘lchamlar, o‘lcham zanjiriga kiradilar va buyumdagi detalni holatini aniqlaydilar. Erkin o‘lchamlar zanjir o‘lchamiga kirmaydilar, lekin bir-biriga tegib turmagan boshqa buyumlar sirtlarini muvofiqlashtiradilar. Chizmada o‘lchamlarni soni kam bo‘lishi kerak, lekin buyumning tayyorlash va nazorat qilish uchun etarlik bo‘lishi zarur. Tasvirlarda bir xil elementlarni o‘lchamlarni qaytarishga ruxsat berilmaydi. Buyumning tayyorlash va nazorat qilish qulay bo‘lishi uchun o‘lchamlar aniq yuzadan, chiziq va nuqtadan ko‘rsatilishi kerak. Lekin chizmalarda qo‘yiladigan hamma o‘lchamlar standart bilan belgilangan normal sonlar qtorida tanlanadi. Chiziqli o‘lchamning normal sonlar qatori O’zDSt:6635-69, radiuslarni yumaloqlash normal qatori O’zDSt:10948-64, burchaklarni normal soni O’zDSt:8908-81, rezbani chiqishi, sbegi, kesilmay qolgan qismi, xalqasimon o‘yiq v faska O’zDSt:10549-63, “Kalit-uchun” normal o‘lcham (kvadrat va oltiburchak elementlarni alohida o‘lcham)- O’zDSt:6424-73, umumiy belgilangan normal diametr O’zDSt:6636-69, konuslik O’zDSt:8593-86 lar bilan belgilangan. Bazadan o‘lcham qo‘yish – ish chizmalarida buyumning o‘lchamining bir qancha qator holatlarni hisobga olgan holda qo‘yiladi: buyumning geometrik shakli, uning konstruksiyasini xususiyatlari va bajaradigan vazifasi aniq tayyorlanishi va texnologiyasi, nazoratning qulayligi, buyumning yig‘ma birlikda ishlash sharoitini ta’minlash uchun u bilan bog‘langan elementlari va sirtining o‘lchamini o‘zaro moslashtirish kerak. Aniq joydan o‘lcham qo‘yish bilan erishilgan o‘zaro moslashuv baza deb qabul qilingan. Yig‘ma birlikda buyumning holatini muvofiqlashtiruvchi nuqta, chiziq yoki sirtlar baza deb ataladi. O‘lcham bazasini to‘rt xil ko‘rinishga ajratiladi: konstruktorlik, texnologik, o‘lchami va yig‘ma, ularni har biri o‘zini vazifasi bor. Konstruktorlik baza deb yig‘ma birlikda buyumning muvofiqlashtirilgan xolatini aniqlovchi sirt, chiziq va nuqtalarga aytiladi. Loyihalashda bu bazaga nisbatda buyumning boshqa elementlari yoki yig‘ma birlikni boshqa buyumlar mo‘ljallanadi. Hamma bir-biri bilan bog‘langan o‘lchamlar konstruktorlik bazada beriladi.
O‘lchamlarni konstruktorlik bazadan quyishi buyumning tayyorlash bilan bog‘langan. Texnologik baza. Texnologik baza deb sirt, chiziq yoki nuqtaga aytiladi. Bunga nisbatandan buyum tayyorlanganda ishlov berilayotgan yuzaga nisbatdan mo‘ljallanadi. Ularni buyumga ishlov berishi ketma-ketligini hisobga olgan holda tanlanadi. Odatda ularga erkin o‘lcham beriladi. O‘lchanadigan baza. Tayyor buyumni o‘lchaganda o‘lcham xisobi boshlanadigan sirt, chiziq yoki nuqtaga aytiladi.
Yig‘ma baza. Birikmalar yig‘ilganda uning buyumlarini sirtlar, chiziqlar va nuqtalarga nisbatdan mo‘ljal qilinishiga aytiladi. Har bir baza ko‘rinishi uchta bosh yo‘nalish bo‘yicha olinishi mumkin. Bu buyumni uzunligini kengili va balandligi ayrim hollarda qiya yo‘nalishni uzunligi odatda konstruktorlik va texnologik bazalarni bir-biriga to‘g‘ri kelishiga intiladi. Bu o‘lcham zanjirini hisoblashni va qo‘yimni hisoblashni engillashtiradi. Lekin buyumni konstruktiv va texnologik talablarini hisobga olgan holda o‘lcham qo‘yishga hamma vaqt ham imkon bo‘lmaydi. Misol: teshikga konstruktiv talablarni hisobga olgan holda faskani o‘lcham (2.18-rasm, a), qo‘yish texnologiyasini talablari xisobga olgan holda o‘lcham qo‘yishga to‘g‘ri kelmaydi. (2.18-rasm, b). Birinchi holda konstruktiv mulohazalarni xisobga olgan holda faska kesilgandan keyingi konusning katta asosini diametri berilgan. Ikkinchi holda faskani cho‘nqirligini o‘lchami ya’ni sverloni qancha pastga tushishini aniqlovchi o‘lcham qo‘yilgan. Buyumda bitta emas bir qancha baza bo‘lishi mumkin, shu bilan birga ulardan biri asosiy hisoblanadi. Qolganlari yordamchi bo‘ladi. Har bir yordamchi baza asosiy bazadan mo‘ljallangan bo‘ladi. Bazadan qo‘yiladigan o‘lchamlar iloji boricha asosan bitta tasvirda qo‘yiladi (xatoni bartaraf qilish uchun). O‘quv chizmada o‘lcham qo‘yilganda yig‘ma birlikda alohida buyumning holatini aniqlab bo‘lmaydi, shuning uchun odatda texnologik bazadan foydalaniladi. O‘lcham baza sifatida ko‘ndalang kesim, o‘yiq joy, qirra, tayanch joy va boshqa sirtlar, simmetrik o‘qi, markaziy va boshqa chiziqlar, nuqtalar ya’ni bulardan o‘lchamni ko‘rsatish va o‘lchash qulay. O‘lcham qo‘yish usuli o‘lchamni bazasini tanlashni aniqlaydi. Amaliyotda uchta o‘lcham qo‘yish usuli qo‘llaniladi: zanjir, koordinata va kombinatsiyalangan. (2.19-rasm).