2. Davlatning metall fondi va metallni aylanma harakati. Xalq xo‘jaligida

Xalq xo‘jaligida temir-tersaklarni ishlatish effektivligi
Ma’lum kimyoviy tarkibli va sifatli po‘latli temir-tersaklarni ham, xom ashyodan olingan cho‘yandan ham olish mumkin. Lekin 1 tonna cho‘yan olishdagi sarf xarajatlar 1 tonna temir-tersaklar olishiga nisbatan bir necha barobar ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun hamma temir-tersak va chiqindi resurs matohlarining aylanma xarakatga jalb qilinishi va ulardan ratsional foydalanish xalq xo‘jaligida katta mazmun kasb etadi.
Xalq xo‘jaligida temir-tersaklarni ishlatish effektivligi quyidagi metodika bo‘yicha hisoblanadi.
Hisoblash respublikamizda temir-tersaklarni qayta ishlanadigan ikki sinfi ustida amalga oshiriladi. Bunga po‘lat temir-tersaklari (po‘latli temir-tersaklar va chiqindilar) va cho‘yan temir-tersaklari (cho‘yanli temir-tersaklari va chiqindilar) kiradi.
Po‘lat temir-tersaklarini ishlatishdagi iqtisodiy effektivlik quyidagi formuladan hisoblanadi:
E_c.l =[(S_p.ch + E_n K_p.ch) l_s.l - (S_s.l + E_n K_s.l)] R_s.l,
bu erda, S_p.ch - 1 tonna qayta ishlangan cho‘yanni tannarhi, so‘m.
S_s.l - 1 tonna po‘lat temir-tersagini qayta eritish uchun yig‘ishga va tayyorlashga ketgan sarf xarajat, so‘m;
K_p.ch - aloqador sohalarni hisobga olgan holda, 1 tonna qayta ishlangan cho‘yanni solishtirma kapital xarajatlari, so‘m;
K_s.l - 1 tonna po‘lat temir tersagini qayta ishlashga sarf bo‘lgan solishtirma kapital xarajatlar, so‘m;
l_s.l - po‘lat temir tersagi va qayta ishlangan cho‘yanni metallurgik narhini, qiymatini ekvivalentlik koeffiseinti;
R_s.l - po‘lat temir-tersak resurslari, tonna;
E_n - normativ ekvivalent, 0,01 ga teng.
Hisob-kitoblarni soddalashtirishda hatolikka yo‘l qo‘yiladi:
l_s.l = S_s.l / S_p.ch,
bu erda, S_s.l - 1 tonna po‘lat temir tersagini sotish narhi, so‘m;
S_p.ch - 1 tonna qayta ishlangan cho‘yanni narhi, so‘m;
Cho‘yan temir-tersaklarini ishlatishdagi iqtisodiy effektivlik quyidagi formuladan topiladi:
E = [S_l.ch × l_ch.l - (S_ch.l + E_n K_ch.l)] R_ch.l,
bu erda, S_l.ch - 1 tonna quyilgan cho‘yanni narhi, so‘m,
l_ch.l - cho‘yan temir tersagi va quyish cho‘yanni metallurgik narhini qiymatini,
E_n - ekvivalentlik koeffisenti normativ koeffisenti 0,15 ga teng,
K_ch.l - 1 tonna cho‘yan temir tersagini yig‘ishga va tayyorlashga ketgan sarf harajat,
K_ch.l - tonna qayta ishlangan cho‘yan temir-tersagini solishtirma kapital xarajatlari, so‘m,
R_ch.l - cho‘yan temir-tersak resurslari, t.
Hisob kitobni soddalashtirish uchun quyidagini qabul qilamiz:
l_ch.l = S_ch.l/S_l.ch,
bu erda, S_ch.l - 1 tonna cho‘yan temir-tersagini narhi, so‘m.
S_l.ch - 1 tonna quyilgan cho‘yanni narhi, so‘m.
Qora metall temir-tersak va chiqindilarini ishlatishdagi yillik iqtisodiy effektivligi po‘lat va cho‘yan temir-tersaklarini ishlatishdan olingan qiymatlari yig‘indisidan hisoblanadi.