№2 Humanitar elml
Yüklə 264,77 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- НЕИЗУЧЕННОЕ ТЕЗКИРЕ ОБ ОСМАНСКИХ ПОЭТАХ В.А.МУСАЛЫ РЕЗЮМЕ
- Ключевые слова
| 83 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml ər seriyası 2012 UOT 82.0; 82-94 OSMANLI ŞAİRLƏRİNƏ DAİR ARAŞDIRILMAMIŞ BİR TƏZKİRƏ V.A.MUSALI Bakı Dövlət Universiteti tezkireshinas@gmail.com
əsrdən inkişaf etməyə başlamışdır. XVI əsrdə Səhi bəy, Qəribi, Lətifi, Aşiq Çələbi, Qınalızadə Həsən Çələbi, Bəyani, XVII əsrdə isə Riyazi, Qafzadə Faizi, Rza Zəhrimarzadə, Asim, Yümni və Güfti şairlərin həyat və yaradıcılığından bəhs edib, əsərlərindən örnəkləri əhatə edən şair təzkirələri qələmə almışlar. XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edən Osmanlı təzkirəçiliyinə bu janrda 30- dan artıq töhfə verilmişdir. Amma Sadiqi “Külliyyat”ı içərisində rast gəldiyimiz və bu günə kimi tədqiqata cəlb olunmamış XVI-XVII əsr Osmanlı və bəzi Azərbaycan şairlərini əhatə edən antologiya xarakterli təzkirə Osmanlı təzkirəçiliyinin araşdırılmamış bir səhifəsidir.
Türk təzkirəçiliyinə nəzər salsaq görərik ki, bəzi təzkirəçilər həqiqətən təzkirə yazmış, bəziləri isə yazılan təzkirələr əsasında təzkirə tərtibləmişlər. Məsələn, XVI əsr türk təzkirəçisi Qınalızadə Həsən Çələbi təzkirə qələmə almış, həmin əsrin digər təzkirəçisi Bəyani isə bu təzkirədəki şairlər haqqında- kı məlumatı qısaldaraq bir təzkirə tərtibləmişdir. Qeyd olunan bu fərqi nəzərə al maq və «yazılmışdır» və «tərtiblənmişdir» ifadələrini fərqləndirmək lazımdır (10, 28). Bəzən təzkirələrə zeyl də yazılmışdır. «Zeyl» ərəb sözü olub, «artırma, qeyd, əlavə» mənasını ifadə edir. Məsələn, Bursalı İsmayıl Bəliğ «Nuxbətül- əsar li zeyli zübdətül-əşar» (h.1139/1727) adlı əsərini Qafzadə Faizinin «Zübdətül-əşar»ına (h.1031/1622) zeyl yazmışdır.
AMEA Əlyazmalar İnstitutunda Sadiqi Əfşarın “Külliyyat”ının Təbriz nüsxəsinin fotosurəti mühafizə olunur (14). Külliyyata daxil olan əsərlərdən biri də “Məcməül-xəvas” təzkirəsidir. Təzkirənin külliyyata “Bəqiyyeyi-təz- kireyi- şüəra” adı ilə daxil edilmiş qismində, altıncı məcmənin sonunda, Mir Sədrəddin Məhəmmədin həyat və yaradıcılığının təsvirindən sonra və Mövla- na Təbi Yəzdinin bioqrafiyasından öncə, “Məcməül-xəvas”a aidiyyatı olma- 84 yan 138 türk- Osmanlı şairi haqqında qısa məlumat və əsərlərindən nümunələri əhatə edən anonim bir təzkirə vardır. Bu təzkirə indiyə kimi tədqiq olunmamış və nəşr edilməmişdir. Bu əsər haqqında ilk məlumatı hələ 1961-ci ildə Hacı Hüseynağa Naxçı- vani 1
vermişdir. Daha sonra fil. e. n. Məntiqə Muradova bu təzkirədən bəhs etmiş, “türkoloqların bu qiymətli əsərdən istifadə etmədiklərini” qeyd etmişdir və orada əksini tapmış bir neçə şairin adını sadalamışdır (9, 51). Qəribədir ki, “Məcməül-xəvas”ın 2008-ci ildə işıq üzü görmüş Azərbaycan dilindəki nəşrin- də naşir bu haqda məlumatı ilk dəfə məhz özünün təqdim etdiyini yazır və anonim təzkirədəki şairlərin sadəcə siyahısını təqdim edir: “Külliyyatı gör- mədən fikir yürütmüş və ya yürüdülmüş fikri təkrarlamış tədqiqatçıları pərişan edə biləcək bir məqam da budur ki, təzkirənin altıncı məcməsinin sonunda – peyğəmbərlər nəslindən olan şairlər fəslində bu fəslə aidiyyatı olmayan 138 orta əsr türk-Osmanlı şairinin adı sadalanır...” (13, 9). Halbuki Osmanlı şairlərindən bəhs edən həmin təzkirənin mövcudluğu yarım əsrdir ki, elmi ictimaiyyətə bəllidir. Lakin bu əsərin Osmanlı ədəbiyyatı tədqiqatçıları və təzkirəşünaslar tərəfindən ciddi müqayisə və təhlil əsasında öyrənilməsi, bu yolla onun elmi dəyərinin ortaya çıxarılması zəruridir. Tədqiqatçılar “Bəqiyyeyi-Təzkireyi-Şüəra” daxilində yer almış anonim təzkirənin Sadiqiyə aid olub-olmaması mövzusunun müqayisəli tədqiqata ehtiyacı olduğunu bildirirdilər (13, 9). Tərəfimizdən aparılan araşdırmalar nə- ti cəsində deyə bilərik ki, Osmanlı şairlərindən bəhs edən bu təzkirə Sadiq bəy Əfşarın qələminin məhsulu deyildir. Biz bu əsəri Osmanlı təzkirələri və Əhdi Bağdadi təzkirəsi ilə də bir-bir müqayisə etdik və onun bu təzkirələrin heç biri ilə tamamilə üst-üstə düşmədiyi məlumumuz oldu. Bundan əlavə, təzkirədə elə şairlərin adlarına rast gəlirik ki, onların vəfat və doğum tarixləri bu əsərin Sadıq bəyə aid edilməsinin mümkünsüz olduğunu isbatlayır. Sadiq bəy Sadiqi Əfşarın Təbriz əlyazma külliyyatına əlavə olunmuş türk- Osmanlı şairlərin siyahısı tərtib edilərkən ciddi yanlışlara yol verilmişdir (13, 359-360) . Bu qüsurları görmək üçün siyahıya nəzər salmamız kifayətdir: Təzkirə struktur baxımından da müəyyən qədər Osmanlı təzkirələrinə yaxındır. Belə ki, əsərdə şairlər əlifba prinsipi əsasında təqdim olunmuşdur. Amma Azərbaycan təzkirəçilərinin əsərlərinin böyük bir qismi şairlərin çıxdıqları təbəqələrə görə “təbəqə” üsulu ilə və ya coğrafi prinsip əsasında tərtib olunmuşdur (10, 29). Lakin əsərin dili Osmanlı təzkirələri ilə eyni deyil.
1
vey // Nəşriyyeyi-məxsusiyi-kitabxaneyi-milliyi-Təbriz. H.1341, N 2, s. 490. 85
doğru mənbə Ahi Qaraqəryəli, Qarafəryəli Səhi, Lətifi Əhli Qəltəli Qalatalı Əhdi, Aşiq Çələbi, Qınalızadə, Bəyani Behişti Çurlu Çorlu Lətifi, Əhdi, Qınalızadə Bəğayi Əzniki Bəqai İzniki Əhdi, Qınalızadə, Rza Bürqi Əndəruni Bərqi Əndəruni Qınalızadə Hüsami Tərəli Tirəli
F.Kılıç Xəlili Amədli Amidi Səhi, Lətifi, Aşiq Çələbi, Bəyani Səmai Gəmiçəri Yeniçəri Əhdi, Aşiq Çələbi, Riyazi Rumi Bağdadi Ruhi Bağdadi Əhdi
Şəme Paşa Şəmsi Paşa Aşiq Çələbi, Qınalızadə, Bəyani Süni Gülbüvili Gelibolulu Səhi, Lətifi, Bəyani, Aşiq Çələbi Səbri Qəltəli Qalatalı Qınalızadə Səbuhi Həmidi Hamidi F.Kılıç
Safi Bəzəməli Berqamalı Faizi Tüfeyli Amədi Amidi Əhdi
Əmidi Ümidi
Faizi Ələvi
Ülvi Aşiq Çələbi Əzmi Kəduzi Geduzi
Qınalızadə Əbdi Tərqani Tokati F.Kılıç
Aşiqi Üskülü Üsküplü
Faizi Füruği Rəduscikli Rodoscuklu Faizi, Riyazi Qələndər Tövqatlı Tokati
F.Kılıç Vüsuli Busənəli Bosnəvi Faizi
Haşimi İskəndəri Üsküdari Faizi, Riyazi
Mətnşünaslıq nəzəriyyəsinə nəzər salsaq, görərik ki, hər hansı bir ixtisasa dair mənbələr məhz həmin sahənin mütəxəssisi tərəfindən nəşrə hazırlanması tövsi
yə olunur. Bəzən təzkirələrdə katib xətalarına rast gəlinir. Əsəri nəşrə hazırlayan mətnşünas mütləq bunları nəzərə almalı, müqayisəli tədqiqat apar- malı, katib səhvini təshih etməli, əsəri müəllif iradəsinə uyğun, dürüst şəkildə elmi auditoriyaya təqdim etməyi bacarmalıdır. Bu yanlışlıqların bəziləri katib qüsur larından irəli gəlsə də, bir sıra səhvlər məhz oxunuş xətasından qaynaq- lan mışdır. İstanbulun məşhur məkanlarından olan Qalata bölgəsinin adını Qəltə, Türkiyənin məşhur şəhəri İznikin adını Əznik, Diyarbəkrin tarixi adı olan Amid (Ha mid) ifadəsini Aməd, Avropanın tanınmış ölkələrindən olan Bosna
(Bosniya) diyarının adını “Busənə” kimi oxumaq, qədim Troya şəhəri- nin yerləşdiyi və 1915-ci il Çanaqqala zəfərinin yaşandığını bölgə olması səbəbindən bütün dünyada dillər əzbəri olan Gelibolu yarımadasının adını Gül
büvili şəklində təqdim etmək, “Koroğlu” dastanında dönə-dönə xatırlan- ması üzündən Azərbaycanda yaxşı tanınan Tokat (Toqat) şəhərinin adını Tövqat kimi transfoneliterasiya etmək məhz mətni nəşrə hazırlayan ədəbiyyat- şünasın xətalarıdır.
86 Anonim mü əllif tərəfindən qələmə alınmış bu təzkirə antologiya xarak- ter
lidir. Çünki burada şairlər haqqında məlumat çox qısadır. Təzkirəçi şairin t əxəllüsünü qeyd edir, adını vermir. Bundan sonra isə hansı şəhərdən olduğu göst ərilmiş, sənəti, ixtisası qeyd olunmuşdur. Məsələn, Agahi – Vardardandır, qüzzatdandır; Əhli – qalatalıdır, qazidir; İshaq Əfəndi – üsküplüdür, üləma- dan
dır, Şamda qazı olmuşdur; Cəmali – istanbulludur, nişançı olmuşdur; Hökmi – Rumidür, divan katibl ərindəndir və s. XVII əsr Osmanlı təzkirələri XVI əsrdə bu janrda tərtiblənmiş əsərlərdən müəyyən cəhətlərinə görə fərqlənmişdir. Belə ki, XVI əsr təzkirəçiləri öz dövr- lərindən əvvəl yaşayan şairləri əsərlərində xatırlamışdılar. Bu səbəbdən təzki- rələrdəki bio-biblioqrafik məlumat da çox geniş olurdu və bu təzkirələrin həc- mi nə də təsir etmişdir. XVII əsr təzkirəçiləri isə daha çox öz dövrlərində yaşayıb-yaradan şairlərdən bəhs edir və bioqrafik informasiyanı çox qısa verir- dilər. Əvəzində isə şeirlərdən nümunələr artırılırdı. Beləliklə, qeyd olunan bu dəyişikliklər nəticəsində XVII əsrdən etibarən Osmanlı təzkirəçiliyi tarixində antologiya xa rakterli təzkirələr tərtiblənməyə başladı. Faizi təzkirəsi də antologiya xarakterlidir. Bu əsərdə XV əsrin ortalarından yazıldığı 1621-ci ilə qədər yaşamış 14-ü qadın olmaqla 515 nəfər şair əlifba sırası ilə verilmişdir (10, 130) . Şairlərin həyatı haqqında məlumat bir-iki cümlədən ibarətdir. Faizi təzkirəsinə daxil etdiyi şairlərin vəfat tarixini verməyə səy göstərmişdir. Anonim təzkirədə bəhs olunan şairlərdən 112-sinin adına Faizi təzkirəsində də rast gəlirik. Amma şair bioqrafiyaları fərqlidir və şeirlərdən nümunələr isə heç də tam üst-üstə düşməməkdədir. Bu t
əzkirədə iki maddeyi-tarix istisna olmaqla şairlərin vəfat tarixlərini, h əmçinin şairlərin əsərləri haqqında dəyərləndirmələri də görmürük. Təzkirədən şairlərin vəzifə, peşə və məsləkləri haqqında da məlumat alırıq. Onların arasında divan katibi, danişmənd, dəftərdar, yeniçəri, qazısgər, qazi, nədim-i padşah, mülazim-i padşah, mütəvəlli, müdərris, mülazim, nişan- çı, sipahi və s. rast gəlirik. Şairlərin əsərlərindən nümunələr isə 2 – 10 beyt arasında dəyişir. Ən çox Baqi v
ə Xəyalinin şeirlərindən nümunələr verilmişdir (10 beyt). Osmanlı t əzkirələrində fars dilində şeir nümunələrinə təsadüf etsək də, bu təzkirədə farsça örn əklərlə rastlaşmadıq. Araşdırdığımız bu əsərə ön söz və xatimə yazılmamışdır. Türk təzkirəçi- liyin
ə nəzər saldıqda məlum olur ki, təzkirəçilər əsərlərinə ön sözlə başlayırlar. Burada t
əzkirəçi Allaha həmd, peyğəmbərə dua etdikdən sonra, sözün əhəmiy- y ətinə diqqət yetirir, şairlik haqqındakı fikirlərini, şairliyin uca mərtəbə oldu- ğunu isbat etməyə çalışır. Bəzən təzkirəçilər ön sözdə əsərlərini hansı mənbə- l ərdən istifadə edərək yazdıqlarını və oraya daxil etdikləri şairləri necə seçdik- l ərini də qeyd edirdilər. Təzkirəçilər onlara qədər yazılmış təzkirələri də ön sözd ə xatırlayırlar. Bu anonim mənbədə isə bu məlumatlardan heç birinə rast g əlmirik. 87 Ön söz
dən sonra təzkirənin əsas hissəsi, yəni, bio-biblioqrafik məlumatları əhatə edən mətn verilir. Burada şairin adı, ləqəbi, təxəllüsü, doğulduğu, yetiş- di yi, vəfat etdiyi yer, təhsili, görünüşü, əsərləri, şairin əsərini kimə ithaf etmə- si, həcmi, janrı və başqa məlumatlar verilir. Təzkirələrin sonunda isə əsərin yekun bölməsi olan “xatimə” verilir. Xati- mədə təzkirəçi əsərini yazarkən qarşılaşdığı çətinliklərdən bəhs edir və əsəri- nin uğur qazanması, bəyənilməsi üçün Allaha yalvarır. Anonim müəllif əsərinə xa timə də yazmamışdır. Tədqiqat obyektinə çevirdiyimiz bu təzkirə əsasən XVI-XVII əsr şairlərini əhatə etməkdədir. Burada haqqında məlumat verilmiş Fəthi təxəllüslü şairin vəfat tarixi 1107/1695-ci ildir (3, 142). Digər şairlərin vəfat tarixləri isə daha əvvəllərə təsadüf edir. Osmanlı təzkirələrindən fərqli olaraq, burada qadın şairlər xatırlanmamışlar. Təzkirədə haqlarında məlumat verilən şairlərdən 33 nəfərinin doğulduğu şəhər göstərilməmişdir. Şairlərdən 19-u istanbullu, 14-ü vardarlı, 12-si ədirnə- li, 9-
u bursalı, 6-sı amidli, 4 sarıxanlı, 3-ü üsküplü, 2-i bağdadlı, 2-si aydınlı, 2- si gedzdən, 2-i qaramanlı, 1-i manisalı, 1-i berqamalı, 1-i rodoslu, 1-i trab- zonlu, 1- i balıkəsirlidir. Təzkirədə adlarına rast gəldiyimiz şairlərdən 23-ü Rumi kimi təqdim olunmuşdur. Şairlərin təqdim olunma şəkli də Osmanlı təz- kirələrindən fərqlidir. Heç bir Osmanlı təzkirəçisi şairi təqdim edərkən “Rumidür” ifa dəsindən istifadə etməmişdir. Osmanlı təzkirələrində isə bu şair- lərin doğum yeri olaraq Rum toponiminə rast gəlmədik. Çünki zatən hamının “Rumi” olduğu Rum torpağında öz əsərini qələmə alan Osmanlı təzkirəçisinin şairləri “Rumi” nisbəsi ilə fərqləndirməsi məqsədəuyğun deyildi. Ona görə də Os manlı təzkirəçiləri heç bir zaman şairlərin fərqləndirici əlaməti kimi onun Rumi olduğunu vurğulamamış, şairin doğulduğu, yaşadığı konkret bölgəni ön pla
na çıxarmışlar. “Sadiqi külliyyatı”ndakı anonim təzkirədə isə bir çox şairlə- rin Rumi kimi təqdim olunması, həmin təzkirənin Rumdan (Anadoludan) kə- nar da yazıldığı ehtimalını yaradır. Amma anonim müəllif Osmanlı ədəbiyya- tının bilicisi olmuş, digər təzkirələrlə tanış olub onlardan bəhrələnsə də, bir çox hal
larda tamamilə orijinal məlumatlar və nümunələr təqdim etmişdir. Araşdırdığımız bu anonim təzkirədə maraqlı məqamlar vardır ki, elmi auditoriya üçün önəm kəsb edəcəyini nəzərə alaraq onları ilk dəfə müqayisəli şəkildə verməyi məqsədəuyğun hesab edirik. O smanlı şairlərini əhatə edən bu təzkirədəki məlumat və nümunələri dörd başlıq altında sistemləşdirmişik: 1.
Digər Osmanlı təzkirələri ilə üst-üstə düşən şair bioqrafiyaları və örnək beytlər; 2.
3.
Digər təzkirələrdən məlum olan, ancaq anonim təzkirədə orijinal beytləri təqdim olunan şairlər; 4.
Başqa təzkirələrdə xatırlanmayan şairlər. Bu şəkildə sistemləşdirdiyimiz məlumatlardan nümunələrə nəzər salaq. 88 Tədqiq etdiyimiz bu əsərdə elə şairlər də vardır ki, onlar haqqındakı mə- lu mat və nümunələr müqayisə etdiyimiz təzkirələrlə üst-üstə düşür. Məsələn, Behiştinin nümunə kimi verilən 5 beytinə Əhdi Bağdadi təzkirəsində (1, 226) də rast gəlirik: Sarardup şirə döndürdi qəmün mən zərdsimayı, R əqib-i gavi göstər gəl bəri seyr et təmaşayı. B əzmə gəl bu gecə, ey aləm-i hüsnün mahi, Yoxsa yerd ən gögədək incinürüz vallahi.
S
Bilm əzəm taşlarun niyə fırlar.
ənə durna diyü məclisdə sürur itsən sən, Başlar ey ruh-i rəvan titrəməgə dir-dir tən. İkinci və üçüncü beytlər Qınalızadə təzkirəsində də vardır (7, 187). Əhməd Paşa haqqında məlumat verən naməlum müəllif onun “müsahibi- padşah” olduğunu yazır və üç beytini örnək olaraq verir. Beytlərdən biri Səhi (16, 55)
, Qınalızadə (7, 113) və Bəyani (2, 16) təzkirələrində verilmişdir: Çini-
zülfün miskə bənzətdim xətasın bilmədim, Key pərişan söylədim bu yüz qərasın bilmədim. İkinci beyt isə heç bir Osmanlı təzkirəsində öz əksini tapmamışdır: Sərvi-qədin dügməsidir şaxi-güli-gülzardə. Əşkimin pərvərdəsidir lalə gər kühsardə. Üçüncü beyt Ənvəri təxəllüslü şairin Əhməd Paşanın “Kərəm” qəsidəsi- nə yazdığı təxmisdir. Təzkirəçi bu beyti yanlış olaraq Əhmədinin şeiri kimi təqdim etmişdir: İki dəstim dolu dəstimi sındırma bənim, Tutalum iki əlüm qanda imiş, qanı kərəm? Əhdi Bağdadi “Gülşəni-şüəra”nın Ənvəri maddəsində eyniylə bu təxmisi verir və bununla bağlı əhvalatı nəql edir: “İttifaqən bir gün iki dəsti şərab ilə ol rind xan
ə-yi xaraba gedərkən subaşıya rast gəlür. Ənva-yi itab u ikaba müstə- haq olduqda h əman bədihə bu beyti okıyı virür. Bu əşar-i abdarun yüzi suyına halas bulur. M əzkur beytin bir mısrai Əhməd Paşanun Kərəm qəsidəsindəndür. T əzmin-i has vaqi olmışdur” (1, 221). Qınalızadə də təzkirəsində “mərhum Əhməd Paşanun bu mısrasını xub təzmin itdi”yini bildirir. Lətifi isə Ənvərinin bu təxmisinin birinci misrasını fərqli şəkildə təqdim edir: İki dəsti mey əlümdə sığma dəstümi urup, Tutalum iki əlüm qanda imiş, qanı kərəm (8, 181). Əslində Əhməd Paşaya aid beytə (təxmis olunan) isə Qınalızadə (7, 112) və Bəyani (2,16) təzkirəsində rast gəlirik və aşağıdakı kimidir: Qul günah ets ə nola əfv-i şahənşah qanı, Tutalum iki əlüm qanda imiş, qanı kərəm.
89 Üsküplü İshaq Çələbi (?-944/1537-948/1541) haqqındakı məlumat da çox qısadır. Sadəcə Şamda qazı və üləmadan olduğu qeyd edilmişdir. Bu təzkirədə İshaq Əfəndinin Şama qazı olması münasibəti ilə qələmə aldığı tarixi beytə rast gəlirik. Qeyd edək ki, bu beyti Lətifi, Aşiq Çələbi, Qınalızadə (7, 129)
, Bəyaninin (2, 18) əsərlərində də görürük: Şəhr-i Zilhiccədə əzmüm səfər-i Şam oldı Başladum yazmaga tarixini axşam oldı (h.942). İshaq Çələbinin təzkirədə təqdim olunan ikinci beytini isə digər Osmanlı təzkirələrində tapa bilmədik. Sirişki-didə demişlər bəzmlə həmdəm ola, Yetimdir hələ gəlsün ölüncə gözləyəlim. Əmri təxəllüslü XVI əsr şairinin təzkirədə dörd beyti yazılmışdır. Bu beytlərdən biri Əhdi təzkirəsində vardır (1, 195). Gördüm ey dil minn ət istər verməyə dünya murad, Ana minn
ət etmədən qurtuldum, oldum namurad. Digər üç beytə isə Osmanlı təzkirələrində rast gəlmədik. Xallı Həsən kimi tanınan Ahi məxləsli şairi anonim müəllif Qarafəryəli kimi təqdim edir. Qarafəryə Aliakmon çayının şimal sahilinə yaxın, Selanikin cənub-qərbində Osmanlı dönəmində Selanik sancağının bir qəzası olmuşdur (6, 65). Digər təzkirəçilər isə Ahinin Niğboluda anadan olduğunu, Qarafəryədə müdərrislik etdiyini yazırlar. Bu şairin təzkirədəki şeirlərini Osmanlı təzkirəçi- lərinin əsərlərində görmədik. Dillərin kəssin bənim dərdi-dilimdən xamələr, Bən qara yazıya hərf etməsinlər namələr. D ərdilə yaxsın bəni bu qanlı-qanlı dağlər, Qarşumə qucsun səni altun niklü camələr. Darül- hədis mədrəsəsində mütəvəlli olan Bali təxəllüslü şairdən bəhs edən anonim müəllif, yanlış olaraq Rumelində Gevgeli Kösteriye şəhərindən olan digər bir Bali təxəllüslü şairin şeirlərini nümunə vermişdir (7, 172). Bunu təzkirələr üzərində apardığımız müqayisəli tədqiqatlar üzə çıxardı. Bağın güli və sünbüli, sərv ü bənövşəsi, Yari g
əlür, diyü kodılar gözci nərgisi.
Aldı xəbər səbadan və döndi, göz eylədi, Y əni, gəlir o gözləri ahu kəsün səsi.
Müştaq imiş bənövşə ki, payinə yüz sürə, Miskinün uymuş çəmən içində bikəsi. Bu t
əzkirədəki şairlər Qafzadə Faizinin “Zübdətül-əşar”ı ilə müəyyən q ədər üst-üstə düşür. Anacaq şairlərin həyatı, yaradıcılığı və təqdim olunan nümun ələrdə fərqliliklər var. 90 M əsələn, Safi təxəllüslü XVII əsr şairi haqqında məlumatı yalnız Faizi t əzkirəsindən alırıq. Faizi yazır: “Qaraca Əhmədzadə qazı Əhməd Safi Bergamavi” (3, 410) . Burada şairin bir beyti örnək olaraq verilmişdir: Didim eglenmezmi hiç yolunda canlar verdigüm,
Naz ile güldi, didi varın viren yad olmasun. T ədqiqata cəlb etdiyimiz bu anonim təzkirədə də çox qısa bilgi verilmiş- dir: “Safi – qazİdır”. Təzkirədə yer alan beyt isə yuxarıdakı beytlə eyni deyil. İstəməm zərrəcə damanına toz qonduğunu, Pakliklə səni sevərsəm əfəndiligə bən. T ədqiq etdiyimiz bu təzkirədə Bərqi adlı İstanbullu şairin əndərundan və sipahi şairlərdən olduğu qeyd olunmuşdur. Şairin üç beyti nümunə olaraq verilir: Padşahım, bənim əqranım olan bəndələrin, Kimi b
əglərbəgi oldu, kimi əlan bəgdir.
Qələyi-təndə çalır noubətini nalələrim, Çağırır bürci-bədəndən könül Allah yekdir.
Gözüm yaşı gibi onlar çəməndə cüstücu eylər, Kənar etmək dilər var isə ol sərvi-xuramanı. Maraqlıdır ki, Bərqi barədə Osmanlı təzkirəçilərindən yalnız Qınalızadə H əsən Çələbi məlumat verir: “Vücud-i pür-ləm-ü bərqi şəhr-i İstanbuldan lami ü bariq olduqdan sonra zümr ə-yi sipah-i zəfər-pənahına laiq olmışdur” (7, 173). B ərqinin şeirlərindən örnəklər isə yuxarıdakı beytlərdən fərqlidir: Saqi bahar əyyamıdur gülzara əzm et subhdem, Zövq ü s əfa həngamıdur eyşi-müdam et dəm-bə-dəm.
Eyl
ər səfada dəb-bə-dəm qismət bana dərd ü ələm, Əl-hükmülillah ey sənəm çün böylədür cəffəl-qələm.
Zülfün bana sünbül yet ər, rəngin yanağun gül yetər, Nal
əm sana bülbül yetər, ey sərv-qamət gönçə-fəm. Bir d
əm içində qərbi vü şərqi, Seyr ed
ər yıldırım gibi Bərqi
XVI əsrdə yaşayıb-yaratmış Azərbaycan şairi Bəsiri gəncliyində Ağqo- yunlu Uğurlu Məhəmməd və Sultan Yaqubun yanında olmuş, onlara qəsidələr təqdim etmişdir. H.892 /1487-ci ildə Heratda Əlişir Nəvai, Cami, Mirzə Hü- seyn Bayqara ilə görüşmüşdür. Nəvai, Bəsirinin adına müəmma yazaraq, onu yeni
mühitdə tanıtmışdır (11, 120). Bəsiri Azərbaycan şairi olduğu halda, bu təzkirədə Rumi kimi təqdim olunmuşdur. Belə ki, bütün Osmanlı təzkirəçiləri Bəsirinin əcəmli olduğunu qeyd edirlər. Bəsirinin nümunə verilmiş bu beyti
91 Səhi (16, 201) və Aşiq Çələbi (5, 194) təzkirələrində təqdim olunmuş beytlə eynidir: Kiprigin sehr oxları, əbrulərindir yay ona, Bir b ənim kibi bəlakeş uğrar isə, vay ona. Katib Mehmed (?- 1008/1599) kimi tanınan Təliqizadə məşhur Molla F ənarinin ailəsindəndir. Şahnaməçi olmuşdur. “Rəvaniyyə”, “Təbriziyyə” və “Şahname-yi Humayun” adlı əsərlər qələmə almışdır. Anonim müəllif şairi T əliqi təxəllüsü ilə təqdim edir, Tirəli olduğunu qeyd edir. Ancaq Təliqizadə haqqında məlumat verən Osmanlı təzkirəçilərindən Riyazi, Qafzadə Faizi və Rza Z
əhrimarzadə şairi Lazkiyədən olduğunu yazırlar (3, 280). Təzkirədəki örn
ək beyt də sözügedən əsərlərdə yoxdur. Dilbərani-cəhani-siməndam, Bibəqadır, nitəkim mali-həram. Anonim təzkirədə Cəzmi təxəllüslü dərviş şairin bir beyti verilmişdir. Mey üçün rəhnə qomağ canıma minnətdir, ey sufi, Gerü alsa əgər, piri-muğan təsbihü səccadə. Divan ədəbiyyatına nəzər salsa görərik ki, Cəzmi təxəllüsü (?- 1103/1694) ilə şeir deyən sadəcə bir şair var (3, 92). Müdərris və qazı olmuş- dur. Haqqında məlumatı XVIII əsr təzkirəçilərindən – Salim, Səfayi təzkirələrindən almaq mümkündür (12, 148; 15, 270-271). Amma təqdim olunan beytə təzkirələrdə rast gəlmədik. Təzkirədə Xəyali Vardarinin (?-964/1557) 10 beyti və vəfatına Ərşi tərəfindən söylənmiş tarixi misrası verilmişdir. Sözü
dildə, Xəyali gözdə qaldı (h. 964). Bu tarixi misra Qınalızadə Həsən Çələbi, Aşiq Çələbi, Bəyani təzkirəsin- d ə də vardır. Qınalızadə bu mövzuda yazır: “Vəfatına şuara çok tarix dimişdür. Cüml ədən Ərşi nam şair ü müvərrix dimişdür” (7, 295). Osmanlı təzkirəçiləri bu misradan əlavə, şairin vəfatına yazılmış başqa beytləri də vermişlər. Məsələn, Günahi onun vəfatına Aləm-i həsəddən Xəyali gitdi ah. misrasını söyləmişdir. Şiri Ali Çələbinin söylədiyi maddeyi-tarix aşağıdakı şəkildədir: Xəyali oldı hayfü’l-hükmü’lillah. Osmanlı təzkirələrdə Xülusi təxəllüsü ilə yazan iki şairin adı çəkilir (3, 215). Bunlardan bi ri XVI əsr, digəri isə XVIII əsrdə yaşayıb-yaratmışdır. Anonim müəllif Xülusinin dərviş və namurad olduğunu qeyd edir. Nümunə olaraq 3 beytini verir: Pak edə aləmi ta zülmət səbəbidən xavər, Aldı carub şüa`ın əlinə vəqti-səhər.
Bamdan v əqti-səhər uçdi əsafiri-nücum, Çıxdı şahini-üfüq çü nuk açıb zərrin pər.
92 Var is
ə könlünü almaq dilədi bir mahin, Kim s
əhər vəqti üfüq göstərər ağzından zər (14).
İkinci beyt Əhdi Bağdadi təzkirəsindəki beytlə eynidir (1, 293). Deməli, bu XVI əsrdə yaşamış Xülusidir. Amma dərviş olması haqqında Əhdi heç bir bilgi vermir. Maraqlıdır, Xülusinin dərviş olmasını anonim müəllif hansı m ənbəyə əsasən yazmışdır? Manastırlı Səbayi haqqında yeganə məlumatı Əhdi verir (1, 388). Amma Əhdinin verdiyi məlumat və beytlərlə bu təzkirədəkilər eyni deyil. Manastırlı S əbayinin dəftərdar olduğunu qeyd edən anonim müəllif, nümunə olaraq şeirlərindən bir beyti yazmışdır. Şəbi-möhnətdə olan macərayi-çeşmi-giryanı, Sənə iki gözüm düşməzdimi, kim, ağlayım bir gün. XVI əsr şairlərindən olan Tüfeyli Diyarbəkirdə anadan olmuşdur. H.1000/1592- ci ildə Bağdad bəylərbəyi Xızır Paşa ilə Bağdada getmiş və orada şairlərlə münasibət yaratmışdır. Tüfeylidən sadəcə Əhdi bəhs etmiş və bir qəzəl, bir beytini örnək olaraq vermişdir (1, 402). Araşdırdığımız təzkirədə isə Tüfeylinin Amiddən olduğu yazılmış və 1 beyti yer almışdır ki, bu beyt Əhdidə yoxdur. Qəbqəbin çahi, əsirinə gəhi ərz et rüxin, Xeyirdir, şahim, dirləmək sakini-rindanə şəm (14).
Əsl adı Əbdülkərim olub, Bülbülçüzadə kimi tanınan və şeirlərini Fəthi t əxəllüsü ilə yazan XVII əsr şairi haqqında məlumatın yer aldığı bu təzkirədə onun i stanbullu olduğu və müdərrislik etdiyi qeyd olunmuşdur. Fəramuş etməsin deyüb vəfavü əhd-ü peymanı, Sərəngüşttə sordum o mahin rişteyi-canı. S əfayi şairin h.1107/1695-ci ildə, Salim isə h. 1107/1695-ci ildə vəfat etdiyini yazırlar (12, 461; 15, 541). Osmanlı təzkirəçiləri isə şairin başqa şeirlərinə yer vermişlər. T əzkirədə Qınalızadə təxəllüslü şairdən bəhs olunarkən onun istanbullu o lduğu (əslində Qınalızadə istanbullu deyil) və qazılıq etdiyi qeyd olunmuş və iki beyti nümun ə verilmişdir: Hər dilbər üçün sinədə bir yarəmi olsun? Nitsün dili- sevdazədə, bin parəmi olsun?
Tişrə çıxsın, mədəd, ol yarilə vardır sözümüz, Halmıza ağlaşalım, çıxsın ol iki gözümüz. Ancaq Bəyani təzkirəsində yuxarıda qeyd etdiyimiz ilk beytlər Hüdayi Oxçuzadəyə aid edilir (2, 56). Digər təzkirlərdə isə bu beytlərə rastlamadıq. Adına Səhi bəyin “Həşt-behişt”ində rast gəldiyimiz Sevdai təxəllüslü şairin müdərris olduğu və Kırıkkilsə qazısı olarkən vəfat etdiyi qeyd olunmuş- dur (16, 161). T ədqiq etdiyimiz bu təzkirədə isə Sevdainin sadəcə Rumi olduğu yazılmışdır və örnək şeirlər Səhi təzkirəsindəki nümunələr deyil. 93 Osmanlı təzkirəçilərinin əsərlərində xatırlamadıqları bəzi şairləri bu əsərdə görürük. Bunlardan biri Hələbli Əhməd Paşadır (14). Anonim müəllif onun H
ələb paşası olduğunu qeyd edir və bir beytini nümunə verir: Uğramaz dayirəmə, dəvətim əsla tutmaz, Bənzər, ey dil, o pəri-peykəri əsma tutmaz. Ayaz
Paşanın oğlu Fərhad bəy haqqında da verilən məlumatı başqa t əzkirələrdə görmədik. Burada qısaca olaraq onun üməradan olduğu yazılmış v ə bir beyti verilmişdir (14): Asitanın məskən etməzsə, nigara, gül kibi, Bağü-rağə meyl edərsə, bülbüli-şeyda quş əst. Süleyman b əy Vardari, Sirəti kimi şairlər haqqında da ilk məlumat məhz bu t əzkirədədir. Təzkirədə bəhs olunan XVI əsr şairi Həlimi, Hüsami və Hilminin d ə şeirlərinə digər təzkirələrdə rast gəlmədik. Araşdırdığımız bu təzkirədə şairlərin şeirlərindən 288 beyt və iki madde- yi-tarix nümun ə verimişdir. Bu beytlərdən 69-u müqayisə apardığımız t əzkirələrdəki beytlərlə üst-üstə düşür. Bu t əzkirəni Osmanlı təzkirələri və Əhdi Bağdadi təzkirəsi ilə müqayisə etdik v ə bunu cədvəl şəklində hazırladıq. Bu cədvəlin məqalədə təqdim etm əyimiz mümkün olmadaığı üçün aldığımız nəticələri təqdim edirik. Bel ə ki, bu əsərdə bəhs olunan şairlərdən 17-si Səhi, 34-ü Lətifi, 69-u Aşiq Çələbi, 55-i Əhdi Bağdadi, 77-si Qınalızadə Həsən Çələbi, 56-sı Bəyani, 87-si Riyazi, 112-si Faizi t əzkirəsində yer almışdır. Amma şairlərin təqdimin- d ə, tərcümeyi-halında və şeirlərindən təqdim olunan nümunələrdə eynilik müşahidə etmədik. Deməli, anonim müəllifin tərtib etdiyi bu əsər natamam ol- sa da orijinaldır və Osmanlı ədəbiyyatı tarixinin mənbələrindəndir.
1.
Ahdi ve Gülşen-i şuarası (İnceleme-metin) / hazır.: S. Solmaz. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2005, IX+ 626 s. 2.
Tezkiretü’ş-şu’arâ. / haz.: A.Eyduran. (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 2008, 245 s. 3.
sözlüğü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988, 579 s. 4.
İsen M., Kılıc F., Aksoyak İ., Eyduran A. Şair tezkireleri. Ankara: Akçağ yayınları, 2002, 372 s. 5.
Kılıç F. Meşairüş-şuara. İnceleme-tenkitli metin. Basılmamış Doktora Tezi. Gazi Üniver- sitesi, SBE. Ankara, 1994, CLXXIX + 1095 s. 6.
1998, 400 s. 7.
Kınalızade Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şu’arâ / haz.: A.Eyduran. (e-kitap), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 455 s. 8.
Kültür Merkezi, 2002, IX+920 s. 9.
Muradova M. Sadıq bəy Sadiqinin həyat və yaradıcılığı. Bakı: Elm, 1999, 139 s. 10.
Musalı (Səmədova) V. XV-XVII əsrlər türk təzkirəçiliyi. Bakı: Nurlan, 2007, 270 s. 11.
12.
Mustafa Safai Efendi. Tezkire- i Safayi / hazır.: P. Çapan. Ankara: AKMBY, 2005, 750 s. 94 13.
Sadiq bəy Əfşar. Məcməül-xəvas / müqayisəli mətnin tərtibi, tərcümə, ön sözün müəllifi Ə.Bağırov. Bakı: Elm, 2008, 412 s. 14.
Sadiq bəy Sadiqi. Külliyyat. Təbriz nüsxəsinin fotosurəti. AMEA Əlyazmalar İnstitutu, FS– 412, 413. 15.
Salim Efendi. Tezkiretüş-şüara. İnceleme-metin / hazır.: A.İnce. Ankara: AKMY, 2005, 756 s. 16.
Sehi Bey. Tezkire «Heşt-bihişt» / hazır.: Doç. Dr. M. İsen. İstanbul: Tercüman qazetesi, 1980, 260 s. 17.
Zavotçu
G. Rıza tezkiresi (inceleme-metin). – İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı, 2009, 560 s.
В.А.МУСАЛЫ РЕЗЮМЕ
Традиция составления тезкире в османской литературе возникла в XVI в. под влиянием гератской школы тезкире. В XVI в. сочинения этого жанра, посвященные жизни и творчеству поэтов вместе с образцами из их сочинений, были созданы Гариби, Сехи-бей, Лятифи, Ашиг Челеби, Кыналы-заде Хасан Челеби и Беяни, в XVII в. - Риязи, Каф-заде Фаизи, Рза Зехримар-заде, Асим и Юмни. К XX веку в османской литературе было создано более 30 произведений этого жанра. Большинство этих сочинений хорошо известны в научном мире и тщательно изучены. Но в тебризской рукописи сборника Садиги было найдено уникальное тезкире, до сих пор не подвергавшееся научному ана- лизу. В нем можно встретить сведения о 138 поэтах, которые жили и творили в Осман- ской империи в XVI-XVII вв. Это анонимное тезкире носит антологический характер и имеет как общие, так и отличительные особенности при сравнении с другими сочине- ниями этого типа, написанными османскими авторами.
The Ottoman literary tradition of tadhkira writing began in the XVI century under the influence of Herat tadhkira school. In the XVI century, Garibi, Sehi Bai, Latifi, Ashig Chelebi, Ginalizadeh Hasan Chelebi and Beyani, and in the XVII century, Riyazi, Gafzadeh Faizi, Riza Zehrimarzadeh, Asim and Yumni wrote tadhkiras, devoted to the lives and creativity of the poets and which included some examples of their poetries. Until the beginning of the XX cen- tury, the Ottoman literature held more than 30 works of this genre. The majority of these works are well known in science and have been deeply studied. Yet, in Tabriz manuscript of Sadiqi’s collection there is a unique tadhkira, which up today has not been subjected to any scientific criticism. Here, we find information about 138 poets, who lived and created in Ot- toman Empire in the XVI-XVII centuries. This tadhkira, written by an anonymous author is of anthological character, and has similar and distinctive features with other Ottoman works of this type. Key words: tadhkira, Ottoman, poets Yüklə 264,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|