20 to‘rayev dilshodjon ermonqul o‘G‘LI

narx o’zida faqatgina qiymat yoki 
naflilikning birini emas, balki har ikkalasining bir vaqtda mavjudligini va 
ularning ma’lum miqdorini pul ko’rinishida ifoda etadi. 
Tovardagi ikki xususiyat birdaniga tan olinmasa, u pulda ifodalanmasa oldi-
sotdi sodir bo’lmaydi. Chunki tovarning qiymati tomonida sotuvchining manfaati, 
nafliligi (iste’mol qiymati) tomonida esa xaridorning manfaati yotadi. Tovar egasi 
tovar ishlab chiqarish sarflarini qoplab, ma’lum darajada, iloji boricha ko’proq foyda 
olishni ta’minlashi mumkin bo’lgan qiymatni pul shaklida o’zlashtirishga intilsa, 
xaridor iloji boricha sarflayotgan pulining har bir birligiga ko’proq naflilik (iste’mol 
qiymati) olishga harakat qiladi. Ularning manfaatlari to’g’ri kelgan nuqtada, 
darajada narx o’rnatilib, tovar-pul almashuvi, oldi-sotdi sodir bo’ladi. 
Bu holatni yaxshiroq tasavvur qilish uchun quyidagi e’tiborni jalb etamiz. 
Bulardan xulosa qilib aytish mumkinki, 
narx – real bozor 

---

iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning ijtimoiy qiymati va ijtimoiy 
nafliligining puldagi ifodasidir. 
Bu erda shuni yana bir bor ta’kidlash joizki, narxda 
alohida olingan ishlab chiqaruvchilarning individual sarflari emas yoki alohida 
olingan individual shaxslarning psixologik jihatdan naflilikka bergan bahosi ham 
emas, balki jamiyat tomonidan tan olingan ijtimoiy sarflar va jamiyat uchun zarur 
bo’lgan miqdorda va sifatda yaratilgan va tan olingan ijtimoiy naflilik (iste’mol 
qiymat) o’z ifodasini topadi. Tovarlar va xizmatlar uchun qilingan ijtimoiy 
sarflarning asosli ravishda o’sishi yoki tovar va xizmatdagi sifat ko’rsatkichlarining 
o’sishi ushbu tovar narxining oshishiga olib keladi. Masalan, avtomobil dvigatelida 
ot kuchining oshishi, saloni,boshqaruv tizimi va tezligida bo’lgan o’zgarishlar uning 
narxi oshishiga sabab bo’ladi. Chunki shu o’zgarishlar bilan bir vaqtda unga 
sarflangan xarajatlar ham oshgan bo’ladi. Bunday ikki tomonlama o’zgarishlar 
natijasida narxlarning o’zgarishi hamma tovarlar va xizmatlarga xosdir.
Narx tovar va xizmatlardagi ikki xususiyatning puldagi ifodasi sifatida, 
ularning o’zgarishi natijasida o’zgaradi. Shuning uchun real hayotda turli tovarlar 
va xizmatlardagi ikki xil xususiyat o’zgarishlari ularning hajmini hisoblashda ikki 
xil narxda hisobga olinadi
Narxning mazmunini to’laroq tushunishda, uning darajasiga ta’siretuvchi 
omillarni bilish muhim ahamiyatga egadir. Bulardan asosiylari bo’lib qiymat yoki 
ishlab chiqarish sarflari; tovarning naflilik darajasi; mazkur tovarga talab va taklif 
nisbati; raqobat holati; davlatning iqtisodiy siyosati va h.k. hisoblanadi. Bu omillar 
ichida tovar qiymati va nafliligi uning narxini belgilovchi asos bo’lib xizmat qiladi 
Boshqa omillar esa narxning ijtimoiy qiymat bilan ijtimoiy naflilik miqdori 
atrofida goh birinchisining, goh ikkinchisining foydasiga tebranishiga sabab bo’ladi. 
Masalan, talab va taklif nisbatini olaylik. Agartovarlarning ayrim turiga talab 
taklifga nisbatan baland bo’lsa, ijtimoiy qiymat o’zgarmagan holda narxning 
darajasi nisbatan yuqori bo’ladi, yoki aksincha taklif talabga nisbatan ko’proq 

---

bo’lsa, ijtimoiy qiymat o’zgarmagan holda narxning darajasi unga nisbatan past 
bo’ladi.Hozirgi 
davrda 
iqtisodiyot 
nazariyasi 
bo’yicha 
ko’plab 
chop 
etilayotgandarslik va o’quv qo’llanmalarda narx darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi 
omillar qatorida pulning qadr-qimmati e’tibordan chetda qolmoqda. Holbuki, 
pulning qadr-qimmatining o’zgarishi ham narx darajasiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 
Bu, ayniqsa, milliy valyutani chet el valyutalariga ayirboshlash nisbatining 
o’zgarishi orqali yaqqolroq namoyon bo’ladi. Masalan, 1 AQSh dollari 1300 so’mga 
teng bo’lgan chog’da 10 dollar turuvchi qandaydir tovarning narxi 13000 so’m 
bo’ladi. Agar, so’mning qadri oshib, 1 dollar 1000 so’mga tenglashsa, u holda shu 
tovarning narxi 10000 so’m bo’ladi. Narx darajasiga boshqa omillarning ta’siriga 
alohida to’xtalmasa ham bo’ladi. Chunki soliq miqdori qancha ko’p bo’lsa, narx 
darajasi shuncha yuqori bo’lishi hammaga ayondir. 
Narxning iqtisodiy mazmuni uning vazifalari ko’rib chiqilganda yanada 
yaqqol namoyon bo’ladi. Narx quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: 
1.