55
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№3
Humanitar elmlər seriyası
2012
UOT 81"37
KLASSİK ƏDƏBİYYATDA AŞIQ ŞEİRİNİN MİLLİ POETİKASI
Ə.Y.QASIMOV
Bakı Dövlət Universiteti
eles @box.az
Xətai, işin düşər,
Gəlişin, gedişin düşər,
Dişləmə çiy loxmanı
Yeri
nə dişin düşər.
Məqalədə aşıq şeirində klassik şeirimizin vəhdətindən, onun ədəbiyyatımızda yaratdığı
yeni üslublardan bəhs edilir. Burada aşıq şeirinin xarakterik xüsusiyyətləri də nəzərdən
keçirilir.
Açar sözlər: aşıq şeiri, heca vəzni, əruz vəzni, təcnis, qoşma, gəraylı
Böyük sərkərdə, dahi şair Xətainin poetik irsi, həm də qılıncının kəsəri
qədər yüzillik divan ədəbiyyatımızda yeni şırım açmışdır. Bu şırım şifahi xalq
ədəbiyyatı ilə divan ədəbiyyatının qovuşması, milli poetik düşüncə ilə divan
şeirinin culğalaşması, aşıq şeirimizlə klassik şeirimizin vəhdətidir. Onun ədəbiy-
yatımızda yaratdığı yeni üslub, əslində Azərbaycan divan ədəbiyyatına milli
keyfiyyət vermək idi. Xətai bunu bacardı və yüksək səviyyədə həyata keçirdi.
Aşıq şeiri bizim milli-poetik düşüncəmizin ifadəsidir. Həmin düşüncəni
əsrlərdən bəri təkamül yolu keçmiş divan ədəbiyyatının poetik çalarları ilə
sintez etmək adi iş deyildi. Çünki aşıq şeirinin öz poetik normaları, divan şei-
rinin isə başqa poetik normaları var. Divan şeiri ərəb ədəbi zövqünün ifadə-
sidir və bəzən ona qəzəl, qəsidə ədəbiyyatı da deyirlər. Ancaq Xətai şeirində
divan artıq min illik poetik ənənəsinin məcrasından çıxdı və yeni-yeni
keyfiyyətlər əxz etdi. Xətai təkcə milli dirçəlişimizə, siyasi tariximizə, döv-
lətçilik ənənəmizə yeni impuls vermədi, həm də milli təfəkkürümüzü qabaqcıl
poetik düşüncəyə çevirdi və aşıq şeirimizi klassik poeziyanın populyar növünə
çevirdi. Bunu daha asan anlamaq üçün gərək aşıq şeirinin poetikasını nəzərdən
keçirək.
56
Aşıq şeirinin üslubundan danışmazdan əvvəl, ümumiyyətlə, aşıq şeirinin
xa
rakterik xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirmək lazımdır. El aşıqları adətən
şeirlərini qoşma, gəraylı, təcnis, bayatı və s. janrlarda deyirlər. Bu janrlar,
hətta türk şeirinin doğma janrları hesab edilir. Vəzn baxımından isə türk şeiri
heca vəznində yazılır və bütün misralar eyni sayda hecalardan ibarət olur.
Aşıqların daha çox işlətdikləri qoşmada hecaların sayı adətən 11, gəraylıda isə
8 olur. Eləcə də, heca və əruz vəznində yazılmış bütün şeirlərdə daxili bölgü
olur. Həmin bölgülər gəraylılarda adətən 5+3, 3+5, 4+4, 6+2 şəklində olur.
Məsələn:
Sultani-
eşqidir zalım,
Yaman yerə yetib halım,
Dil şərhi ilə xəyalım,
Olubdu bərbad əlindən.
Nuki-
müjganları səf-səf,
Eşq əhlini qılmış hədəf,
Atsa yayınmaz hər tərəf,
Çıxmışlar ustad əlindən. (1, 532)
Bu gəraylının birinci misrası 6+2, ikinci misrası 4+4, üçüncü misrası
5+3 və dördüncü misrası da 5+3 bölgüsü ilə deyilmişdir. İkinci bənddə isə
birinci misra 6+2, ikinci misra 4+4, üçüncü misra 5+3, dördüncü
misrada isə
3+5 bölgüsü var. Əruz vəznindən fərqli olaraq heca vəznində yazılmış
şeirlərdə bölgülərin misralar üzrə müxtəlifliyi onlarda ahəngdarlığı artırır.
Əruzda isə bu qüsur sayılır və bölgülər bəzən sözün üstünə düşüb, onu iki yerə
bölür. Gəraylıların qafiyələnmə sistemi isə belədir: birinci bənd a, b, v, b, yəni
birinci və üçüncü misra sərbəst buraxılır və ikinci, dördüncü bəndlər isə
qafiyələnir. Əgər misralarda rədiflər varsa, onda rədifdən əvvəlki sözlərdə
qafiyələnmə gedir. Sonrakı bəndlərdə isə qafiyələnmə d, d, d, b; c, c, c, b və s.
formasında olur. Son bənddə adətən müəllif öz adını verir:
Nəbati, qəmdən bükülmə,
Bərgi-xəzan tək tökülmə,
Dəli sellər tək sökülmə,
Çəkmə dəxi nalə, nalə. (1, 487)
Gəraylının bu sonuncu bəndindən aydın olur ki, onu yazan Nəbatidir.
Şeirdə bəndlərin sayı adətən beş olur, ancaq bu sabit deyil. Bəndlər beşdən az
və ya çox da ola bilər.
Eyni proses qoşmalarda da olur, sadəcə olaraq onlardakı hecaların sayı
fərqlidir. Adətən on bir hecadan ibarət qoşmalarda bölgü belə aparılır: 6+5,
7+4, 4+4+3. Məsələn:
Genə bahar oldu, açıldı güllər,
Bülbül naləsindən tutulur qulaq,
57
Gül-
gülə sarmaşmış, çiçək-çiçəyə,
Lalə cami-Cəmdən gətirib soraq.
Demə Nəbatinin yoxdur davamı,
Cövrümə tab etməz, çəkməz cəfamı,
Şahid olsun aləm cümlə, təmamı,
Nə qədər istərsən çək sinəmə dağ. (1, 482)
Bu qoşmanın birinci bəndinin birinci misrasında bölgü 6+5, ikinci misra
6+5, üçüncü misra 6+5 və dördüncü misra 6+5 bölgüsü ilə verilmişdir. İkinci
bənddə də birinci misra 6+5, ikinci misra 6+5, üçüncü misra 4+4+3 və
dördüncü misra 6+5 bölgüsü ilə verilmişdir. Gəraylıda olduğu kimi qafiyə
sistemi qoşmada da eynidir və sonuncu bənddə şair öz adını çəkir. Bəndlərin
sayı adətən beş olur. Ancaq bu sabit deyil, az və ya çox da ola bilər.
Qoşmalarda bədii ifadəni gücləndirmək məqsədilə aşıqlar və aşıq
üslubunda yazan klassiklər təkrirlərdən geniş istifadə etmişlər. Təkrirlər şeirdə
fikri kəskinləşdirmək üçün ən münasib ifadə vasitəsi hesab edilir:
Bağça sənin, bağban sənin, bar sənin,
Alma sənin, heyva sənin, nar sənin,
Aləm bilir yar sənindir, yar sənin,
Canı, başı külli-varı Həsənin. (2, 61)
XIX əsr klassiki olan Varxiyanlı Həsən aşıq üslubunda yazdığı bu qoş-
masında həm daxili qafiyələrdən, həm də təkrirdən məharətlə istifadə etmişdir.
Aşıq şeirində geniş yayılmış janrlardan biri də bayatıdır. Adətən dörd
misradan və bir bənddən ibarət olan bayatılarında misralarında hecaların sayı
adətən yeddi, bölgülər isə 3+4, 2+5, 5+2 və 4+3 ilə olur:
Qəriblik yaman olur,
Sovrulur saman olur,
Nə bir haraya çatan,
Nə də bir aman olur. (3, 62)
Sarı Aşığın dilindən deyilən bu bayatıda bölgü belədir: birinci misra 3+4,
ikin
ci misra 3+4, üçüncü misra 2+5 və üçüncü misra 3+4-dür. Bayatılarda adətən
müəlliflər öz adlarını çəkmir. Ancaq elə bayatılar var ki, onlarda müəllifin adı da
çəkilir.
Bayatılarda aşıq-şairlər çox vaxt cinaslardan istifadə edirlər. Belə
hallarda sözlərin seçimini elə aparırlar ki, onlar şeirdə xüsusi ahəng yaratsın.
Məsələn, Zabit ləqəbi ilə yazan şairlərdən birinin bayatısına nəzər salaq:
Qar
şıda sarı gördüm,
Tərlanı, sarı gördüm,
Zabit, yarın meyl edər.
Rəqibə sarı gördüm.
58
Aşıq şeirinin bədii xüsusiyyətlərindən danışarkən qeyd etmək lazımdır
ki, el aşıqları şeirlərini rövnəqləndirmək məqsədi ilə müxtəlif poetik kateqori-
ya
lardan, bədii təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə etmişlər. Məsələn, şeirdə
daxili qafiyələnmə, folklorda olan qoşayarpaqlar Aşıq Şəmkir şeirlərində
daha çox diqqəti cəlb edir:
Gəldim bu cahanə, düşdüm ziyana,
Olmuşam əfsanə, külli-zamana,
Yetmədim cananə, əla məkana,
Eşqimdə divanə, qaldım bitəmkin. (4, 194)
Bu bənddə Aşıq Şakir cahanə, əfsanə, cananə və divanə sözlərini daxili
qafiyə kimi seçmişdir.
Aşıqlar öz şeirlərində cinaslardan geniş istifadə edirlər. Belə şeirlərə
adətən təcnis deyirlər. Təcnis müstəqil bir janr deyil, şeir şəkillərindən və ya
janr növlərindən biridir. Yəni cinaslardan – yazılışca eyni, məzmunca fərqli
sözlərdən istifadə olunmuş şeirlər təcnis adlanır. Məsələn:
Əzizim, gül üşüdü,
Şeh düşdü, gül üşüdü,
Güldün ağlım apardın,
Bu necə gülüşüdü. (5, 3)
və ya
Dünya, sənin yiyən kimdir,
Səni satıb yiyən kimdir. (Şəhriyar)
Bu nümunələrin birincində gülün üşüməsi və gülmək , ikinci nümunədə
isə yiyələnmək və yemək sözləri cinas seçilmişdir.
Aşıq şeirinin elə nümunələri var ki, həmin nümunələri yaratmaq hər
aşığın işi olmur. Məsələn, aşıq şeirində dodaqdəyməzləri, hərbə-zorbaları,
ustadnamələri hər aşıq yarada bilmirdi. Bu şəkillər aşıqlardan xüsusi məharət
tələb edirdi.
Klassik ədəbiyyata nüfuz edən aşıq şeiri üslublarından biri də cığalı
şeirdir. Cığa şeirin əsas misraları arasına əlavə edilən kiçik misralardır. Aşıq
şeirində ən oynaq formalardan biri cığalı şeirlərdir. Aşıq poeziyasında cığalı
şeirin bir neçə növü olduğu halda, yazılı ədəbiyyata ondan yalnız bir forması
keçmişdir. Belə ki, aşıq şeiri üslubunda yazan klassiklərimiz adətən cığalı
şeirlərdən müxəmməslərində istifadə etmişlər:
Ey iki gözüm, qıl belə şəhbazə tamaşa,
Mövsümdü güşad et iki dərvazə tamaşa,
Bu nazü nəzakətdə sərəfrazə tamaşa.
Gör necə gözəldir,
Məhbuni-əzəldir,
Leyliyə bədəldir.
59
Məmuə məhəldir.
Xoşbuyə tamaşa,
Ahuyə tamaşa,
Geysuyə tamaşa,
Əbruyə tamaşa.
Xəncər nə gərəkdir,
Hər barəsi göyçək,
Hər muyə tamaşa.
Xoş sövtü xoş əlhanü xoş avazə tamaşa,
Könlüm quşu, pərvaz elə, pərvazə tamaşa. (2, 69)
Bu nümunədə şair məharətlə müxəmməsin əsas misraları arasında cığalı
şeir yerləşdirmişdir. Belə səciyyəvi xüsusiyyətlər aşıq şeirinin klassik
ədəbiyyata təsirindən irəli gəlir.
Aşıq şeiri özünün bir çox bədii xüsusiyyətləri ilə klassik ədəbiyyata təsir
et
mişdir. Məsələn, klassik şeirdə elə məqamlar var ki, janr klassik janr olsa da
üslub və söz seçimi aşıq şeiri üslubundadır:
Xoş gülüş, xoş danışıqdır, məzəli cümlə sözü,
Xoyu xoş, xisləti xoş, mahi-münəvvərdi üzü,
Üzülür, can üzülür, gör süzülür ala gözü,
Məzəli, çox məzəli, qəmzəli qayətdə özü.
Al üzü, gül yanağı, laleyi-həmrayə gəlin. (2, 82)
Bu nümunədən aydın görünür ki, şair şeiri klassik üslubun janrlarında
yazsa da aşıq şeiri ruhunda qələmə almışdır.
Aşıq şeiri mahnılar üçün heç də bəstələnmir. Onların ahəngi musiqini
ya
radır. Ona gərə də aşıq şeiri üslubunda yazan şairlərin həm də musiqi zövqü
olur və onlar həmin ahəngi tənzimləyə bilirlər. Bu barədə F.Qasımzadə yazır:
“Aşıq şeiri tərzində yazan şairlər içərisində tək-tək musiqiyə bələd olanlar və
saz çalanlar olsa d
a, bunların böyük əksəriyyəti nə bəstəkar idi, nə də saz çala
bi
lirdi. Lakin buna baxmayaraq, həmin şairlər müxtəlif yollarla şeirdə gözəl
ahəng yarada bilirdilər və bu sahədə xalq aşıqlarından heç də geri qalmırdılar”
(6, 41).
Aşıq şeirinin və qoşmaların, gəraylıların bədii xüsusiyyətlərindən bəhs
edən A. Dadaşzadə yazır: “ XVIII əsrdə yaradılmış qoşmaların çoxu öz poetik
kamil
liyi, dil rəngarəngliyi, forma səlisliyinə görə indiyədək təravətini itirmə-
miş, onlardakı parlaq boyalar solmamışdır... XVIII əsr poeziyasının obrazları,
bədii təsvir və ifadə vasitələri – təşbehlər, metaforalar, metanomiyalar, parale-
lizm
lər, sinekdoxalar v s. klassik Şərq poetikasından qidalanmışdır. Lakin bu
mərhələdə, həm də adətən şifahi xalq ədəbiyyatında işlənən müqayisə və fiqur-
lar da nisbətən geniş tətbiq edilməyə başlamışdır. Müqayisələri araşdırarkən
ilk növbədə artıq qəlib epitetlərə çevrilmiş birləşmələr, məsələn: hüsni-taban,
bülbüli-
şeyda, zülfi-pərişan, afəti-dövran, sərvi, qamət, rüxi-lalə, mahruxsar,
60
dideyi-
giryan, ləli-Bədəxşan, mahi-münəvvər, sərvi-rəvan və s. tez-tez rast
gəlirik. Təbiət və insan əzalarının nisbəti üzərində qurulmuş bu müqayisələr
artıq çoxdan farsdilli və türkdilli poeziyada şifr şəklini almış, həmin ifadələrin
əsil mənası şeir sevənlər tərəfindən dərhal anlaşılır” (4, 192-194).
Aşıq poeziyasının klassik şeirimizlə şifahi xalq ədəbiyyatı arasında
körpü olması danılmazdır. Bu barədə görkəmli alim və yazıçı Mirzə İbrahimov
da özü
nün “Aşıq poeziyasında realizm” (1966) kitabında öz fikrini
bildirmişdir: “Qədim dövrlərdə xalq ədəbiyyatı və aşıq poeziyası bir sıra
mövzuları, motivləri və sənətkarlığın, xüsusilə dillə bağlı olan ünsürlərini
klassik ədəbiyyatdan çox-çox əvvəl işləməyə başlamış və klassik ədəbiyyata
bir növ estetik zəmin hazırlamışdır. Klassik ədəbiyyat isə yarandığı zamandan
daim xalq ədəbiyyatı, aşıq poeziyası ilə üzvi vəhdətdə inkişaf etmiş və çox
zaman onlara yeni mündəricə, yeni ideya və bədii motivlər vermişdir. Bizim
zəmanəyə doğru gəldikcə klassik yazılı ədəbiyyatın istiqamətverici rolu artmış
və güclənmişdir ” (7, 24).
Aşıq şeirinin poetikasından bəhs edən M. İbrahimov haqlı olaraq qeyd
edir ki, klassiklərimiz aşıq şeirinin realizmindən lazımınca bəhrələnmişlər və
klas
siklərimizin bədii yaradıcılığında aşıq poeziyasının realist ənənələri, realist
ya
radıcılıq üslubu dərin kök salmışdır. Klassik şairlərimizin elə nümayəndələri
var ki, onların poeziyası sanki aşıq şeiri ilə klassik şeirimiz arasında bir körpü
ol
muşdur. Təsadüfi deyil ki, həmin şairləri Azərbaycan realist ədəbiyyatının
kori
feyləri hesab edirlər. Yəni həmin şairlərin poeziyasında poeziya artıq saray
və divan ədəbiyyatının poetik ənənələrindən kənara çıxıb sadə xalqın zövqünü
ox
şamağa başlayır. Sadə xalqın estetik duyumu isə tamam başqa idi və xalqın
es
tetik düşüncəsi daha çox şifahi xalq ədəbiyyatının güclü qolu olan aşıq poe-
ziyasında ifadə olunmuşdur. Ona görə də XVIII əsrdən etibarən klassiklərimiz
aşıq poeziyasından gəlmə janrlarda yazır, aşıq poeziyasının poetik ənənələ-
rini, sənətkarlıq xüsusiyyətlərini öz yaradıcılıqlarında cilalayırdılar.
ƏDƏBİYYAT
1.
Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 8-ci cild. Bakı: Elm, 1988, 568 s.
2.
El şairləri. Toplayanı S.Mümtaz. Bakı: Azərnəşr, 1935, 291 s.
3.
Sarı Aşıq. Seçmə bayatılar. Bakı: Sabah, 1993, 120 s.
4.
Dadaşzadə A. XVIII əsr Azərbaycan lirikası. Bakı: Elm, 1980, 227 s.
5.
Cinaslar. Bakı: Yazıçı, 1985, 151 s.
6.
Qasımzadə F. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı: Maarif, 1966, 487 s.
7.
İbrahimov M. Aşıq poeziyasında realizm. Bakı: Elm, 1966, 84. s.
8.
Qasımov Ə.Y. Azərbaycan xalq oyunları. Bakı: BDU, 2006, 188 s.
9.
Tahirə Məmməd. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. X hissə. Bakı: «Apostrof» çap evi,
2010, 193 s.
10.
Salmanoğlu T. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı: yeni elmi-nəzəri düşüncə müstəvisində.
«Kredo» qəz., 2012, 7 yanvar.
61
НАЦИОНАЛЬНАЯ ПОЭТИКА АШУКСКОГО СТИХОТВОРЕНИЯ
В КЛАССИЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ
Е.Ю.ГАСЫМОВ
РЕЗЮМЕ
В статье анализируется единство ашукского стихотворения с классической поэ-
зией, создании новых форм изложения ашукской поэзии в литературе, и.т.д. А также
рассматриваются характерные особенности ашукской поэзии.
Ключевые слова: ашукское стихотворение, слоговой такт, арузский такт, гошма,
гераилы
NATIONAL POETICS OF ASHUG POETRY IN CLASSICAL LITERATURE
A.Y.GASIMOV
SUMMARY
The article deals with the unity of classical poetry in ashug poetry, new styles formed
under its influence in the literature. The article studies characteristic features of ashug poetry
as well.
Key words: ashug poetry, tainis, gosma, garayli
Dostları ilə paylaş: |