№3 Humanitar elmlər seriyası
Yüklə 237,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- N.Tusinin ictimai, siyasi v ə pedaqoji baxışları.
- N.Tusinin dini-f əlsəfi görüşləri.
- Marağa rəsədxanası. N.Tusinin elmi fəaliyyətləri.
- НАСИРАДДИН ТУСИ, ВЕЛИКИЙ ДЕЯТЕЛЬ НАУКИ АЗЕРБАЙДЖАНА Б.Н.ГУЛИЕВ РЕЗЮМЕ
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №3 Humanitar elmlər seriyası 2014
UOT 94 (479.24) AZƏRBAYCANIN BÖYÜK ELM XADİMİ NƏSİRƏDDİN TUSİ B.N.QUL İYEV Bakı Dövlət Universiteti bayramqulusoy@yahoo.com Bu m əqalədə böyük elm xadimi N.Tusinin həyatı və elmi irsi tədqiq edilmişdir. Elmi f əaliyyətini həm Hülakü dövlətindən öncə, həm də bu dövlətin hökmranlığı zamanı davam etdir ən Nəsirəddin Tusinin həm ictimai elmlərə, həm də dəqiq elmlərə aid 76-dan çox əsəri vardır. O, ilk dəfə olaraq triqonometriyanı astronomiyadan ayırmış və sinus-tangens qa- nunlarını kəşf etmişdir. Fəza triqonometriyasında düzgün üçbucaqlının 6 fərqli vəziyyəti siyahısını ilk dəfə tədqiqat obyektinə çevirən də N.Tusidir. Həm gözəl pedaqoq, həm də t əcrübəli həkim olan N.Tusi eyni zamanda dövlət işlərində yaxından iştirak edirdi. Açar sözlər: N.Tusi, Marağa, “Əxlaqi-Nasiri”, “Zic Elxani”
XIII – XIV əsrlər Azərbaycan tarixinin olduqca ziddiyyətli bir dövrü idi. Bu zaman k əsiyində Azərbaycan əraziləri həm kütləvi dağıntılara məruz qalmış, həm də bununla paralel olaraq orta əsrlərdə elm öz inkişafının ən yüks ək səviyyəsinə çatmışdır. Az ərbaycanın görkəmli oğlu Nəsirəddin Tusi məhz bu dövrdə yaşayıb yaratmış alimlərimizdən biridir. Nəsirəddin Tusi 1201-ci ildə Tus şəhərində anadan
olmuşdur. N.Tusi ilk təhsilini atasından alsa da, sonradan Bəhmənyar v ə İbn Sina məktəblərindən olan alimlərdən yararlanaraq görkəmli alim səviy- y əsinə yüksəlmişdir. O, İslamı dərindən mənimsəmiş, Quran, hədis və fiqh elml ərini öyrənmişdir. Görkəmli elm xadimimiz eyni zamanda riyaziyyat, fizika, kimya, tibb, h əndəsə və astronomiya elmlərini də gözəl bilirdi. N.Tusi 1235-ci ild ə dünyaca məşhur “Əxlaqi Nasiri” əsərini yazmışdır (2). O, bu əsə- rinin yazıb bitirdiyi il Əlamut qalasına salındı. N.Tusi 20 ildən artıq bu qalada əsir olaraq yaşadı və bir çox əsərini bu şəraitdə yazdı (12, 8-9). Hülakü dövləti yaranandan sonra N.Tusi Hülakü xan t ərəfindən azad edildi və onun məslə- h ətçisi, ardınca da Abaqa xanın zamanında isə baş vəziri olmuşdur (1). Hülakü xan ona böyük hörm ət qoymuş və hərbi səfərləri zamanı onun məsləhətlərindən yararlanmışdır (3, 27-28).
157 N əsirəddin Tusi eyni zamanda məşhur təbib idi. Fəzlullah Rəşidəddin özünü “Camü üt-T əvarix” əsərində Hülakü xanın Tus şəhərinə yürüşündən b əhs edərkən N. Tusinin və onun iki oğlunun həkim olduğunu qeyd edir (3, 31). Ümumiyy ətlə bu tarixçi N.Tusi haqqında həmişə hörmətlə danışır və onu öz əsərində “Xoca əd-Dünya”, yəni “dünyanın müəllimi” adlandırır. Hətta, Hülakü xa n Bağdada hücum etdiyi zaman N.Tusini yanına çağırır və ona “Sonra n ə baş verəcək?” deyə sual verir. N.Tusinin cavabı isə olduqca müdrikdir. O, “Sonra x əlifə Hülakü xan olacaq” deyə cavab verir (3, 39). Bur- dan aydın görünür ki, Hülakü xan Bağdada gedib-getməmək haqqında tərəddüd etdiyi zaman N.Tusinin fikirl ərinə önəm vermişdir. Eyni zamanda o Hülakü xanın ordusunun tərkibində səfərlərə qatılırdı (3, 40). İlk əvvəllər Hülakü xan x əlifənin müharibəsiz təslim olmasını istəyir. Bunun üçün də Nəsirəddin Tusini s əfir kimi göndərir (3, 41-42). N.Tusinin məsləhətçi kimi Hülakü xana nə qədər yaxın olduğunu və Hülakü xanın onun məsləhətlərindən nə qədər sıx yarar- landığını «Camü üt-Təvarix” əsərindəki ərəbcə yazılmış məktubdan aydın görm ək mümkündür. Bağdadda olan N.Tusi Hülakü xana məktubunda çəkin- m ədən əgər gəlib buraları tutmazsa, ayıbla qarşılaşacağını deyə bilir (3, 46). Elxani hökmdarları zamanında böyük alimimiz dövlət işləri ilə yaxından iştirak etmiş, eyni zamanda elmin müxtəlif sahələrinə dair möhtəşəm əsərlər yaz mışdır. Hətta böyük alimimizin xahişi ilə Hülakü xan 1259-cu ildə Marağa şəhərində yüksək bir təpə üzərində rəsədxana tikdirir (11, 117). Sonrakı illərdə Marağa rəsədxanası böyük elm ocağına çevrilir və elmin bir çox sahələri in- kişaf edir. N.Tusi Hülakü xanın vəfatından təsirlənmiş və onun ölümü səbəbi ilə m ərsiyə yazmışdır. Bu şeir parçasında həmçinin, Hülakü xanın vəfatı tarixi də əks olunmuşdur (3, 63). Hülakü xandan sonra hakimiyyətə gələn Abaqa xanın zamanında N.Tusi baş vəzir kimi bir sıra dövlət işlərində iştirak edir. O, öz nü- fuzundan istifad ə edərək bir çox əmiri və elm adamını ölümdən xilas edir. 678- ci il Zilhicc ə ayının 17-də (19.04.1274) haqqın dərgahına qovuşan (3, 90) də- y ərli alimimizin qəbri üzərində “Elm ölkəsinin şahı” sözləri yazılmışdır (2, 109). N.Tusinin ictimai, siyasi v ə pedaqoji baxışları. Yuxarıda qeyd olun- duğu kimi N.Tusi böyük alim olmaqla bərabər ictimai xadim idi. Dövlət işləri il ə yaxından tanış olan N.Tusinin özünəməxsus və maraqlı ictimai-siyasi baxışları olmuşdur. Bu onun “Əxlaqi Nasiri” əsərində öz əksini tapır (5). N.Tusinin ictimai fikirl əri tam olaraq İslam dini yönündən formalaş- mışdır. O insanın formalaşmasında tərbiyənin önəmini vurğulayır (5, 56-59) və bununla b ərabər əxlaqın formalaşmasında və mövcud olmasında xasiyyətin birm ənalı təsirinin olduğunu da açıq formada ifadə edir (5, 81-85). O, eyni za- manda n əfsi qüvvələrin təsnifatını verir və digər qüvvələrdən fərqini izah edir (5, 50-52). N.Tusi üçün əxlaq önəmli yerdə dayanır. Hətta əxlaqın saflaşdırılması sə- n ətini ən şərəfli sənət hesab edir (5, 85). Bütün bu məqamlarda sufi düşün- 158
c ələrinin var olduğunu açıq - aşkar görmək mümkündür. Çünki N.Tusi əxlaqda z ədələnmələri nəfsi xəstəlik hesab edir və onun müalicəsi yollarını göstərir (5, 129-139). Dövl
ətin əsas dayağı olan ailə haqqında da N.Tusinin vacib və zamanı- mızda da öz əhəmiyyətini saxlayan araşdırmaları mövcuddur. “Əxlaqi Nasiri” əsərinin II məqaləsi tamamilə bu mövzuya həsr edilmişdir. Bu məqalədə ailə büdc
əsinin tənzimlənməsindən, övlad tərbiyəsinə, evin ən mühüm ehtiyacların t əsnifatından xidmətçilərin idarə edilməsinə qədər bir çox məsələlər öz əksini tapıb (5, 155-181). Onun ölkənin idarə edilməsi ilə bağlı fikirləri xüsusi maraq doğurur və onun siyasəti dərindən bildiyini və səbəbsiz yerə vəzifə tutmadığını göst ərir. “Əxlaqi Nasiri” əsərinin III məqaləsində bu haqda geniş məlumatlar vardır. N.Tusi Aristotelə istinadən siyasəti dörd qrupa ayırır: ölkə siyasəti, q ələbə siyasəti, kəramət siyasəti və camaat siyasəti (5, 189). O, dövlətin daha bir əsası olan icmaları iki qrupa ayırır: fəzilə icmaları və qeyri-fəzilə icmaları. Onların özlərinin də ayrı-ayrılıqda altqrupları vardır (5, 213-216). O, şah siyas
ətini iki qrupa bölür: Fəzilə siyasət – bu siyasətin məqsədi xalqı kamil- l əşdirmək, nəticəsi isə səadətə çatdırmaqdır. Naqis siyasət – buna zorakılıq da deyilir. Bunun m əqsədi xalqı qul halına salmaq, nəticəsi isə bədbəxtlikdir (5, 225). Bu əsərdə dövlətin idarə edilməsində bu kimi çoxlu dəyərli məlumatlar vardır. N.Tusi bütün bu üstünlükl əri ilə yanaşı böyük pedaqoq idi. Onun pe- daqoji bilikl əri “Adabül Mütəəlliminin” adlı əsərində cəmləşmişdir. N.Tusiyə görə tələbə müəllimi seçməlidir, nəyin ki, müəllim tələbəni. Eyni zamanda, zərurət olmadıqca müəllim tələbəyə yaxın oturmamalı və onların arasında bir kaman məsafəsi qədər məsafə olmalıdır. Elm öyrənən tələbənin mənəvi əxlaqı yüksək olmalı və həmçinin tələbə çalışqan və ciddi olmalıdır (7, 12-13). O, dərsə cümə axşamı günü başlamağı zəruri hesab edir. Dərsə başlamanın vacib şərt olduğunu vurğulayan N.Tusi onu da qeyd edir ki, dərs tələbənin düşün- cəsinə yaxın olsun. Onun digər bir fikrinə görə elmi öyrənməkdə sual-cavab və müzakirə vacibdir (7, 14-15). Dərsin müddəti haqqında o, yazır: “Oxuyub öyrənmə dövrü beşikdən qəbirə qədərdir. Elm öyrənmək üçün ən uyğun vaxt dan yeri sökülən zaman və iki axşam namazı arasıdır.” O, həmçinin elm öyrənmə yaşının gənclik illərinin başlanğıcında effektli olduğunu da vurğulayır (7, 17). N.Tusi bu əsərində yaddaşı və yaddaşsızlığı götürən amillər, təhsildə dindarlığın rolu, tələbə ilə şəfqətli davranma və s. kimi mövzuları da əhatə edir. N.Tusinin dini-f əlsəfi görüşləri. Hələ uşaqlıq zamanından Quranı öyrən- m əyə başlayan N.Tusi öz dinini mükəmməl bilirdi. Demək olar ki, bütün əsər- l ərində din ünsürü və dinin təsiri hiss olunmaqdadır. Lakin o, sırf dinə aid bir sıra əsərlər yazmışdır. Bu əsərlərin çoxu Qurani-Kərimin və Hədislərin şərhin- d ən ibarətdir (6; 8). Bütün bunlara rəğmən onun özünün də maraqlı elmi-dini n əticələr çıxardığını müşahidə etmək mümkündür. Görkəmli alimimizin “Öv- safül Əşraf” əsəri sırf akademik dini araşdırılmalara həsr olunmuşdur. Bu əsər- də dinə aid bir sıra məsələlər – niyyət, sidq, tövbə, ixlas, səbir, şükür, iradə,
159
təvəkkül, vəhdət və s olduqca dərininə, Quran və hədisləri əsas qaynaq gös- tərərək və öz fikirlərini də əlavə edərək tədqiq etmişdir (8). Nəsirəddin Tusinin “Təzkirə”si onun dini-fəlsəfi görüşlərini tam olaraq görməyə imkan verən ən əsas qaynaqdır (6). O, başlanğıcı ilk yaradılış, sonu isə o yaradılışa qayıtmaq kimi izah edir. N.Tusinin digər bir fikrinə görə insan- lar
Allahdan öncə var olmadıqları üçün var olduqdan sonra da Allaha qayıtma- lıdırlar (6, 20). İnsanın hər iki dünyada dərəcələri mövcuddur. Allahın imtaha- nından keçənlər ən yüksək dərəcəni əldə edirlər. Ona görə yaradılmış olan aləmlər iki cürdür. Qeyb aləmi və şəhadət aləmi (6, 24). Bundan başqa bu əsərdə qiyamətin baş verdiyi zaman görüləcək hadisələr, hesab günü, axirət zamanı baş verəcək hadisələr, Cənnətin mükafatları və Cəhənnəmin sonsuz əzabları təfərrüatlı şəkildə izah olunur. Nəsirəddin Tusi həm də Azərbaycanın ən məşhur filosoflarından biridir. İbn əl-İbri Nəsirəddin Tusini böyük filosof adlandıraraq onun farsca yazılmış “Etika” əsərini tərifləyir (10, 43). N.Tusinin “Etika” yəni “Əxlaqi Nasiri” əsəri il ə yanaşı “Əsas əl-İqtibas”, “Qismət-e mövcudat və əqsam-e an” və digər fəl- s əfəyə aid əsərləri vardır. Varlıq təlimi, idrak nəzəriyyəsi və məntiq Nəsirəddin Tusi f əlsəfəsində vəhdət təşkil edir. O, varlıq məsələsinin əsasında təbiətşünas- lığın dayandığını vurğulayır. Bir sıra alimlər N.Tusini İbn Sinanın davamçısı olaraq göst ərirlər. İdrak nəzəriyyəsinə gəlincə N.Tusi bu yöndə duyğuların və ağılın rolunu eyni dərəcədə qiymətləndirir. Onun fikrincə, insan çox şey öyr ənib, çox elmə yiyələndikcə onun idrak qabiliyyəti də yüksəlir (10, 42). Marağa rəsədxanası. N.Tusinin elmi fəaliyyətləri. Marağa rəsədxanası orta
əsrlərdə dünyanın üç ən böyük elm ocaqlarından biri idi. Burada elmin müxt
əlif sahələri məşhur alimlər tərəfindən tədqiq olunurdu. Marağa rəsədxanasının təsis edilməsi tarixçi Fəzlullah Rəşidəddinin “Camü üt-T əvarix” əsərində xüsusi bir yarımbaşlıqda öz əksini tapmaqdadır. Əsərdə bu rəsədxananın ulduzların müşahidəsi üçün inşa etdirilməsinə xüsusi s ərəncam verildiyi vurğulanır. O, rəsədxananın qurulacağı şəhəri – Marağa şəhərini, rəsədxananın yerləşəcəyi yeri özü seçir. Hülakü xan N.Tusinin təbiət elml
ərini dərindən bildiyini müşahidə etmişdi və ona görə də o, rəsədxananın tikilm
əsinə xüsusi maraq göstərirdi. Marağa rəsədxanasının tikilişində N.Tusi il ə bərabər 4 alim də iştirak etmişdir. Bunlar Muayyidəddin Ərzi, Fəxrəddin Marağayi, Fəxrəddin Əxlati və Nəcməddin Qəzvini idi (3, 49-50). Rəsədxana əsas və yardımçı hissələrə ayrılan 16 binadan ibarət idi. Burda müşahidə və t əcrübələrin aparıldığı binalarla bərabər mədrəsə, kitabxana da fəaliyyət gös- t ərirdi. Binalardan yeddisi dairəvi şəkildə idi. Rəsədxananın mərkəzində daxili qüll ə yerləşirdi. Qüllənin daxili diametri 22 metr idi. Kompleksə daxil olan kitabxananın sahəsi 330 kvadrat metr idi (12, 11). Rəsədxana 137x347 m 2 yer tuturdu. R əsədxanada bir sıra cihaz və avadanlıqlar, böyük divar kvadratı, qlobus, fırlanan kvadrat və s. saxlanılırdı (1, 335). N əsirəddin Tusi planetlərin hərəkətinə dair çox dəqiq cədvəllər hazır- lamışdır. Bu cədvəllər onun “Zic Elxani” adlı əsərində əks olunmaqdadır. Dörd
160 cildd ən ibarət olan bu kitab planetlərin mövqelərinin hesablanması üçün cəd- v əllərdən və ulduzların adından ibarətdir. Onun bu əsəri 1652-ci ildə Lon- donda, 1711-ci ild ə Oksfordda nəşr olundu (2, 337). Astronomiyadakı elmi uğurları və dərininə araşdırmaları sayəsində N.Tusi Klavdi Ptolemey və Ni- kolay Kopernik arasında ən parlaq və dünyaca məşhur alim hesab olunur. Onun astronomiyaya dair əsərləri XVII əsrin sonlarına qədər öz aktuallığını saxla- mışdır və hələ də zamanımız üçün aktualdır. N.Tusi “Qoşa çevrələr təzkirəsi” əsərində “Tusi çevrələri” adı ilə bilinən h əndəsi üsul kəşf etdi. Bu qaydaya görə iki dairəvi hərəkətin cəmindən bir xətti h ərəkət alınır. Bu dairəvi hərəkətlər isə birinin diametri digərinin diametrindən iki d əfə kiçik olan iki fırlanan çevrə yaradır. Çevrələrin bu cür fırlanması kiçik çevr ənin diametrindəki bir nöqtənin böyük çevrənin diametri boyunca irəli və geri x ətti hərəkətinə səbəb olur. O, demək olar ki, bütün planetlərin təqribi ölçüsünün hesablanmasında Ptolemeyin üsulunu məhz bu üsulla əvəz etmişdir (13, 39). Lakin o, sad əcə Merkuri planetinin ölçülərini hesablaya bilmədi. N.Tusi Süd Yolunu sıx və silsilə formasında mərkəzləşmiş xırda ulduzlar yığınından ibarət qalaktika adlandırır (14). Onun “Dörd tərəfli haqqında” trak- tatında fəza triqonometriyasında danışılır. O, triqonometriyanı astronomiyadan ayıran və müstəqil elm kimi tədqiq edən ilk alimdir (2, 337). O, həmçinin fəza triqonometriyasını geniş formada təkmilləşdirmişdir. Fəza triqonometriyasında düzgün üçbucaqlının 6 fərqli vəziyyəti siyahısını ilk dəfə tədqiqat obyektinə çevir
ən də N.Tusidir. O, bu sahədə Yunan riyaziyyatçısı İsgəndəriyyəli Mele- nu sun araşdırmalarından yararlanmışdır. O, həmçinin, fəza triqonometriyası üçün sinus v ə tangens qanunlarını da kəşf etmişdir (15). N əsirəddin Tusinin fizikaya aid çox maraqlı araşdırmaları vardır. Buna misal olaraq “İşıq şüasının qayıtması və sınması”, “İsti və soyuq haqqında” və “Göy qurşağı haqqında” əsərlərini göstərmək olar. Eyni zamanda Hülakü xanın ist əyi ilə yazılmış “Cavahirnamə” əsəri öz dövrünün unikal araşdırmalarından biridir. Bu əsərdə minerallar, kristallar və qiymətli daşlar, onların xüsusiy- y ətləri, həmçinin saxta və orijinal daşın bir-birindən fərqləndirmə üsulları əks olunmaqdadır. O, bu əsərdə mirvarinin 9 növünü, yaqutun və almazın 4 nö- vünü, zümrüdün is ə 12 növünü göstərmişdir (9). N əsirəddin Tusi elmin demək olar ki, bütün sahələrini araşdıran və bu sah ələrə dair unikal əsərlər yazan dünyanın azsaylı alimlərindən biridir. Onun irsi haqqında cild-cild ensiklopediyalar da yazılsa yenə də bitməz. Bu məqa- l ədə isə onun həyatı, siyasi fəaliyyəti və elmi irsi ümumi formada tədqiqat ob- yektin ə çevrildi. N.Tusi irsi daha çox təbliğ olunmalı və gənc nəslə çatdı- rılmalıdır.
1.
Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan – XXI əsrin ilk onilliklərinədək) / dos. M.Q.Abdullayevin elmi redaktorluğu ilə. Bakı: BDU, 2014, 380 s. 2.
ilə. Bakı: Çıraq, 2009, 872 s.
161 3.
Рашид ад-Дин Фазлаллах. Сборник летописей. Том 3. М.-Л. АН СССР. 1946, 316 c. 4.
Daniz R. The scientist Passed Ahead of Centuries – Nasiraddin Tusi. Baku: “MM-S”, 2013, 296 p. 5.
Tusi Nəsirəddin. Əxlaqi Nasiri. Bakı: Lider, 2005, 280 s 6.
Tusi Nəsirəddin. Təzkirə. Bakı, 2002, 71 s. 7.
Tusi Nəsirəddin. Adabül Mütəəlliminin. Bakı: Nurlan, 2002, 25 s. 8.
Tusi Nəsirəddin. Övsafül Əşraf. Bakı, 2010, 91 s. 9.
Tusi Nəsirəddin. Tənsuqnameyi Elxani (Cavahirnamə). Bakı: Elm, 1984, 31 s. 10.
Məmmədov Z. Orta əsr Azərbaycan filosofları və mütəfəkkirləri. Bakı: Azərnəşr, 1986, 65 s. 11.
12.
Рзаев А. Насирэддин Туси. Баку: Элм, 1863, 71 с. 13.
Craig G. Fraser. The cosmos: a historical perspective. Greenwood: Greenwood Publishing Group, 2006, 179 p. 39 14.
Ragep, Jamil. Nasir al-Din Tusi’s Memoir on Astronomy. (Edition, Translation, Com- mentary and Introduction) / Sources in the History of Mathematics and Physical Sciences. 2 vols. New York: Springer-Verlag, 1993, p 128 – 130. 15.
А.П.Юшкевича. М.: МФЛ, 1963, с 431 – 445.
Б.Н.ГУЛИЕВ РЕЗЮМЕ В статье исследованы жизнь и наследие выдающегося ученого, врача и политиче- ского деятеля Н.Туси. Его исследования были опубликованы в США, России и Азербай- джане. Кроме того, некоторые из работ Туси ("Адабу-л муаллимун", "Овсафул Ашраф", " Джавахирнаме" и т.д.) стали объектом исследования впервые. Статья состоит из 4 подзаголовков: Жизнь Н.Туси,
общественно- политические и педагогические мысли Н.Туси, религиозные, философские взгляды и научная деятельность Н.Туси.
The article studies the life and heritage of the prominent scientist, doctor and political figure N.Tusi. The researches were published in the United States, Russia and Azerbaijan and the scientist’ works are referred to in this article. Also, the author is the first to research some of the works by N.Tusi ("Adabul Muta`alliminin", "Ovsaful Ashraf", "Javahirname" etc.). The article consists of four subtitles: Nasiraddin Tusi's life, N.Tusi’s social, political and pedagogical thoughts, N.Tusi’s religious - philosophical views and N.Tusi’s scientific ac- tivity.
Key words: N.Tusi, Maragheh, "Akhlaq-i-Nasiri", "Zij- i İlkhani" 162 Yüklə 237,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|