3-Mavzu: Ontologiya-borliq haqidagi tahlimot. Borliqning tuzilishi va shakllari. Reja



Yüklə 64,98 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix06.02.2018
ölçüsü64,98 Kb.
#26283


3-Mavzu: Ontologiya-borliq haqidagi tahlimot. Borliqning tuzilishi va 

shakllari. 

Reja. 

1. Borliq kategoriysi.Borliq turlari.  

2. Materiy kategoriysi.Dunyoning moddiy birligi.  

3. Materiyning mavjudlik shakillari.Harakat va rivojlanish.  

4. Fazo va vaqt materiyning yshash shakli.  

 

Adabiyotlar:  

1.  Karimov  I.A.  «Milliy  istiqlol  mafkurasi  xalq  ehtiqodi  va  buyuk  kelajakka 

ishonch»-Toshkent, «Ўzbekiston»2000y. 3-35 betlar.  

2 .Karimov  I. A. «Yngini qurmay,eskini buzmang» -Toshkent, «Ўzbekiston» 

nashriyoti, 1993 y.  

3.  KarimovI.A.  «Ўzbekistonning  ўz  istiqlol  va  taraqiyot  yўli»-Toshkent, 

«Ўzbekiston» nashriyoti, 1992y.  

4.KarimovI.A.  «Ўzbekiston  XXI  asr  bўsaғasida»-  Toshkent,  «Ўzbekiston» 

nashriyoti, 1997y. 19-136 betlar.  

5.Tulenov  J.  «Borliq  falsafasi».Uchinchi  kitob,  Toshkent,  TDPUnashriyoti, 

2001y. 3 -24 betlar.  

6.  Tulenov  J.  «Dialektika  nazariysi»-  Toshkent,  «Ўzbekiston»  nashriyoti 

2001y. 103-124 betlar, 125-169 betlar.  

7.  Abu  Nasr  Farobiy  «Fozil  odamlar  shahri»  Toshkent,    «Ўqituvchi» 

nashriyoti, 1997y.  142-167 betlar.  

8.  Gunnar  Skirbekk,Nils  Gilhe  «Falsafa  tarixi»  -  Toshkent,  «SHarq» 

nashriyoti 2002 y. 467-473 betlar, 606-613 betlar.  

9.  Karimov  I.  «Mahnaviyt,  flsafa  va  hayot»-  Toshkent,  «Fan» 

nashriyoti,2001y. 190-206 betlar  

10. Tulenov J.,Gofurov Z. «Falsafa» -«Ўqituvchi» nashriyoti 1997y. 142-172 

betlar, 197-228 betlar.  

11. «Falsafa» Ўquv qўllanma E.Yu.Yusupov taxriri ostida, Toshkent 1999 y. 

162 -234 betlar.  

12.  «Falsafa  asoslari»  Toshkent,  «Ўzbekiston»  nashriyoti-2005y.130-  138 

betlar. 


 

Falsafa  ўrganadigan  qaysi  bir  masalani  olmaylik,  u  borliq  muammosi  bilan 

boғliq ekanligini kўramiz. Borliq muammosi falsafadagi har qaysi dunyoqarash va 

metodologik muammolarning asosi xisoblanadi.  

  Dunyoning  mavjudligi,  yhni  borligi  tўғrisida  baxs  yuritgan  faylasuflar  bu 

masalaga  turlicha  yondoshganlar:  ularning  bahzilari,  dunyo  avval  ham  bўlgan, 

hozir ham  mavjud, bundan keyin ham  mavjud bўladi deyishsa; boshqalari, dunyo 

avval  mavjud  bўlmagan,  ilk  borliq  bu  olamdagi  barcha  narsa  va  xodisalarni 

yratunchi Xudodir.  

Ilk  borliq,  yhni  birinchi  mavjud-Tangri  Olloh  barcha  mavjudod  borliғining 

birinchi sababidir deyiladi.  



«Ilk  bor  bўlgan,  (Yhni  Tangri)-deydi  Farobiy,  ўzining  asl  mohiyti  bilan 

boshqa  barcha  narsrlardan  farqlidir»  (Abu  Nasr  Farobiy  «Fozil  odamlar  shahri», 

131 bet). CHunki, u modda ham emasdir, subhekt ham emasdir, uning surhati ham 

bўlmaydi,  uning  bir  ўzi  bu  borliqda  ykayu-ygonadir,  u  shu  jiµatdan  ham 

birinchidir.  

Fan va amaliyot taraqqiyoti natajasida dunyoning yratilganligi, uning fazo va 

vaqtda  chegaralanganligi,cheklanganligi  tўғrisidagi  oldingi  qarashlar  asta-sekin 

cheksiz  chegarasizligi,  shu  bilan  birga  uning  bir  butunligi,  doimiyligi,  abadiyligi 

tўғrisidagi qarashlar bilan almashinib borgan.  

  Abadiy  dunyodagi  barcha  narsalar,  turli-tuman  jonsiz  va  jonli  organizmlar, 

insonlar  va  ularning  faoliyti  xatto,  bir  butun  jamiyt  ham,  shubhasiz  vaqtincha 

ўtkinchidir.  Demak,  borliq  abadiy,  ammo  undagi  barcha  narsalar  ўzgarishda  va 

rivojlanishda;  bir  xolatdan  ikkinchi  xolatga,  bir  turdan  ikkinchi  turga  ўtishda, 

chunki ular bordan yўq, yўqdan bor bўlmaydi.  

  Borliq  tushunchasi  falsafiy  kategoriy  sifatida  bilishning  yuqori  bosqichi-

abstrakt tafakkurgagina xos bўlib, fikrlash jarayonida kishilar bu tushuncha orqali 

dunyodagi  alohida  narsalar,  ularning  konkrekt  belgilari  va  xossalari  haqida  emas 

balki,  dunyodagi  barcha  narsalar,  voqea  xodisalar,  jarayonlar  ўrtasidagi  eng 

umumiy  jixat-ularning  realligi  haqida  fikr  yuritadilar.  Borliq  tushunchasi 

yordamida  kishilar  dunyoning  obhektiv  mavjudligi,  uning  cheksizligi,  abadiyligi 

va bir butunligi haqida ilmiy va falsafiy tasavvurga ega bўladilar.  

Borliqning  asosiy  shakillarini  tabiiy  borliq  yoki  tabiat  borliғi,  inson  borliғi, 

mahnaviy borliғi tashkil etadi.  

 Tabiiy  borliq  ўzaro  boғliq,  lekin  bir-biridan  farq  qiluvchi  quyidagi  ikki 

kўrinishdan iboratdir:  

1 .Tabiatdagi narsa va xodisalarning, jism va jarayonlarning asl tabiiy borliғi; 

2.Tabiytdagi  narsa  va  xodisalar  asosida  inson  tomonidan  yratilgan 

narsalarning tabiiy borligi.  

Tabiiy  borliqning  birinchi  kўrinishi  insongacha  insondan  va  uning  ongidan 

tashqarida, unga boғliq bўlmagan xolda mavjud bўlgan narsa va xodisalar, jarayon 

va  xolatlarni  ўz  ichiga  olgan  tabiatdir.  Bu  bahzi  adabiyotlarda  «birlamchi  tabiat» 

deb  ham  ataladi.  Bu  «birlamchi  tabiat»  makonda,  cheksiz  zamonda  abadiydir,  u 

hamma  yerda  doimo  mavjud.  Inson  shu  «birlamchi  tabiat»  materiallari  asosida 

amaliy  faoliyti  va  ongi  bilan  «ikkilamchi»tabiatni  yratadi.  «Ikkilamchi  tabiat» 

narsa  va  xodisalari  ijtimoiy  hayotda  inson  extiyojini  qondirish  zaruriyti,  ijtimoiy 

turmushda biron bir funktsiyni bajarish zaruriyti tufayli yratiladi.  

 «Birlamchi»  va  «ikkilamchi»  tabiatlar  borliғi  ўzaro  aloqadorlikda  bўlib,  bir 

tomondan, bir biri bilan umumiylikka , ўxshashlikka,  birlikka ega  bўlsa, ikkinchi 

tomondan, bir-biriga nisbatan mahlum farqlarga ham ega.  

  «Birlamchi  tabiat»  makonda  cheksiz,  zamonda  abadiy  va  doimiy  bўlsa, 

«ikkilamchi tabiat» inson mavjudligi bilan, uning faoliyti va ongi bilan, bir butun 

jamiyt  bilan  boғliq  xolda  mavjud  bўladi,  u  fazo  va  vaqtda  ibtidoga  va  imtixoga 

ega.  



«Birlamchi tabiat» inson unda yshab, uni bilib borayotgan bitmas- tuganmas, 

cheksiz dunyo (olam) bўlsa; «ikkilamchi tabiat» esa inson tabiat qonunlarini bilib 

olish tufayli, ular asosida yratgan narsa va xodisalar, jarayonlar dunyosidir.  

  «Ikkilamchi  tabiat»  bir  tomondan  ,  «birlamchi  tabiat»  kabi,  obhektiv,  real 

borliq  bўlib,  u  inson  ongidan  tashqarida  mavjud  bўlsa,  ikkinchi  tomondan,  u 

insonga  boғlq  hamdir,  chunki  unda  kishilarning  maqsadlari,  ғoylari,  bilim  va 

mehnatlari  mujassamlashgan  bўladi.  «Ikkilamchi  tabiat»,  «birlamchi  tabiat»  va 

kishilik  (inson)  borliғini  boғlovchi,  ular  chegarasidagi  borliq  bўlib,  tabiiy 

borliqning  ўziga  xos  shakli  sifatida  «birlamchi  tabiat»  borliғiga  nisbatan  ham, 

inson borliғiga nisbatan ham nisbiy mustaqil borliqdir.  

Borliqning  ўziga  xos  shakillaridan  yna  biri  –  bu  inson  borliғidir.  Inson 

borliғida,  avvalo,  insonning  tabiat  taraqqiyotining  maxsuli  sifatida  tabiiy 

borliqning  har  ikki  shakliga  oid  tomonlar  bilan  birga,  ijtimoiy-tarixiy  taraqqiyot 

maxsuli sifatida unda ijtimoiy va mahnaviy borliqning ham barcha shakillariga xos 

tomonlarning yiғindisi majassamlashgandir.  

Inson  borliғi  jamiyt  taraqqiyotining  birdan  bir  manbaidir.  Ijtimoiy  borliq 

xodisalarning  barcha  turlarini  ўz  ichiga  qamrab  oladi.  Jamiyt  bir-biri  bilan  uzviy 

boғliq  bўlgan  iqtisodiy,  ijtimoiy,  siyosiy,  ijtimoiy  etnik,  oilaviy  va  x.k. 

munosabatlardan  tarkib  topgan,  doimo  taraqqiy  etib,  rivojlanib  turadigan  jonli 

organizmdir. Jamiyt tabiat taraqqiyotining zaruriy oqibatidir.  

Jamiytning  moddiy  texnika  bazasi,  iqtisodiy  asoslari,  siyosiy  tashkilotlari: 

davlat  va  xokimiyt  idoralari,  armiy,  politsiy,  sud,  prokuratura,  siyosiy  partiylar, 

turli-tuman  jamoat  tashkilotlari  maorif  sistemasi,  madaniyt,  fan  va  texnika,  ilmiy 

tadqiqot  institutlari  va  laboratoriylari,  ommaviy  axborot  muassasalari,  aloqa 

bўlimlari va x.k. ijtimoiy borliqning har xil kўrinishlarini tashkil etadi.  

 Borliq  faqat  moddiy  shakilda  emas,  mahnaviy,  ruxiy  shaklda  ham  namoyon 

bўladi.  Mahnaviy  borliq  inson  tomonidan  yratilgan  rang-barang  madaniyt  va 

sanhat asarlari, til, ilmiy kashfiyotlar, ғoylar, axloq-odob qoidalari, falsafiy, estetik, 

badiiy,  siyosiy,  tafakkurlash  madaniyti,  ruhiy  kechinmalar,  diniy  tasavvurlar, 

tushunchalar va x.k. majmui kiradi.  

 Kishilarning  ichki  xolati,  kechinmalari,  his-tuyғulari,  ruhiy  mahnaviy 

dunyosi,  ўy-fikrlari,  maqsad  va  manfaatlari  hamda  kayfiytlari  ham  mahnaviy 

borliqning kўrinishlaridir.  

Mahnaviyt,  jamiyt,  shaxs,  millat  taraqqiyotining  manbaidir.  SHuni  aloxida 

qayd etish lozimki, mustaqillik tufayli ўzbek xalqining kўp asrlik boy tarixi, ilmiy, 

madaniy  va  diniy  merosini  ўrganish,  undan  xalqning  umumiy  va  bebaho  mulki 

sifatida  foydalanishga  keng  yўl  ochildi.  I.A.Karimov  aytganlaridek,  «Mahnaviyt 

insonning,  xalqning,  jamiytning,  davlatning  kuch  kudratidir.  U  yўq  joyda  xech 

qachon  baxt-saodat  bўlmaydi».  SHuning  uchun  ham  xalqning  mahnaviy  ruxini 

mustaxkamlash  va  rivojlantirish  Ўzbekistonda  davlat  va  jamiytning  eng  muxim 

vazifasi  bўlib  hisoblanadi.  Ushbu  borliq  shakllari  (narsalar  borliғi,  inson  borliғi, 

ijtimoiy borliq, mahnaviy borliq) bir butun dunyoning alohida kўrinishidir. Borliq 

ana shu alohida shakllar ўrtasidagi boғliqlikni, umumiylikni kўrsatadi. Borliqning 

umumiy aloqadorligi alohida narsalarning mavjudligi bilan namoyon bўladi. 

  



2-masala  

 Moddiy  olamning  asosida  yotuvchi  umumiy  mohiytni  axtarish  falsafada 

materiy haqidagi tasavvurlarning rivojlanishiga sababchi bўladi.  

 Umuman  materiy  —  bu  tushuncha,  abstraktsiy,  fikrning  maxsulidir,  chunki, 

olamda  «umuman  materiy»  uchramaydi,  balki  materiyning  konkret  kўrinishlari 

uchraydi.  SHunday  qilib  faylasuflar  barcha  moddiy  obhektlarga  xos  xususiytlarni 

umumiy tarzda ifodalash uchun qўllaydigan tushuncha bu «materiy»dir. Olamdagi 

barcha  narsa  va  xodisalarning  umumiy  belgisi,  xususiyti  shundan  iboratki,  ular 

bizning ongimizdan tashqarida, mustaqil ravishda mavjuddir. Hamma narsaga xos 

bўlgan  bu  umumiy  xususiyt  materiy  tushunchasida  ўz  aksini  topadi.  Demak, 

materiy tushunchasining falsafiy mazmuni:  

a) narsalarning bizning ongimiz, xoxishimizga boғliq bўlmagan xolda mavjud 

ekanligi;  

b)  ular  bizning  sezgi  va  bilimlarimiz  manbai  ekanligini  bildiradi.   

Materiyning  falsafiy  tushunchasi  faqat  hozirgi  davrda  fanga  mahlum  bўlgan 

obhektlargina  emas,  balki  kelgusida  kashf  qilinadigan  narsalarni  ham  ўz  ichiga 

oladi, bu mahnoda uning metodologik ahamiyti kattadir. Materiy abadiy, bepayon, 

cheksiz,  xech  qachon  yўqolmaydi.  Materiyning  abadiyligi  uning  hech  kim 

tomonidan  yratilmaganligini,  hamda  mavjud  bўlishini,  har  bir  yngi  kashfiyot 

tufayli uning yngi tomonlari ochilishini bildiradi. Materiy tushunchasining tabiiy-

ilmiy  mahnosi  uning  tuzilishi,  bitmas  tuganmas  xususiytlarining  xilma-xilligini 

bildiradi  va  ular  tabiat  haqidagi  alohida  fanlar-fizika,  ximiy,  biologiy  kabilar 

tomonidan ўrganiladi.  

  Materiy ikki xil modda va maydon kўrinishida mavjud. Modda kўrinishidagi 

materiy  tinchlik  massa  kўrinishiga  ega  bўlib,  bular  majmuasiga  proton,  neytron, 

elektron  va  pozitronlarni,  ulardan  tashkil  topgan  atom  va  malekulalarni  kiritish 

mumkin.  Malekulalardan  tarkib  tongan  mikroskopik  jismlar  hozirgi  zamon  fani 

bergan  mahlumotlarga  asosan  har  xil  xolatda  bўlishlari  mumkin:  suyuq,  qattiq, 

gazsimon,  plazma,  epiplazma,  fizik  vakuum  xolatida.  Materiyning  maydon 

kўrinishi modda kўrinishidan harakatdagi massaga ega bўlishi va yoruғlik tezligiga 

yqin  tezlik  bilan  harakat  qilishi  orqali  farq  qiladi.  Elektromagnit  maydon,  ydro 

maydoni  gravitatsion  maydon  –  bular  materiyning  maydon  kўrinishlaridir. 

Tajribalar  orqali  materiyning  modda  va  maydon  kўrinishining  bir-biriga 

aylanishini kўrish mumkin. Demak,  materiyning  modda va  maydon kўrinishining 

bir-biriga  aylanishi  zarralarning  zarra  va  antizarralardan  tashkil  topganligini 

kўrsatadi.  

Materiyning  benihoyligi  va  cheksiz  tuzilishi,  murakkab  xususiytlari  haqidagi 

masala  moddiy  olamning  sifat  jixatdan  bitmas-tuganmasligini  ўz  ichiga  oladi.  U 

organik jixatdan dunyoning moddiy birligi printsipi bilan boғliq.  

  Dunyoning moddiy birligini quydagilardan yqqol kўrishimiz mumkin:  

1.  Borliq,  materiy  obhektiv  reallikdir,  u  inson  ongi  irodasi,  xoxishi  va 

istagidan  tashqari  real  mavjuddir.  Demak,  dunyoning  moddiy  birligi  insonning 

sezgilari  va  tushunchalariga  boғliq  bўlmay,  bu  birlik  inson  ongidan  tashqaridagi 

undan  mustaqil  va  abadiy  mavjud  bўlgan  materiyning  xususiytlari  bilan 

ifodalanadi.  



2.  Dunyo  moddiydir,  barcha  narsalar  va  xodisalar  materiyning  turli 

shakllaridagi  kўrinishidan  iborat.  Olamda  faqat  materiy  va  uning  aniq  sifati  va 

xususiytlari  mavjud.  Masalan,  oddiy  chang  zarrasidan  suv  tomchisigacha, 

murakkab  malekuladan mineralga qadar bўlgan narsalarni olib  kўraylik, ular turli 

kўrinishga  sifat  va  xususiytga  ega  bўlib,  bir-biridan  juda  farq  qiladi.  Ularning 

hammasi  materiyning  muayyn  kўrinishidir,  bularning  zaminida  hamma  jismlar 

uchun  umumiy  bўlgan  substatsiy-materiy  yotadi.  Mana  shuni  birlik  deb  ataymiz. 

Bunday  birlik  yolғiz  bizning  sayyoramizdagina  emas,  balki  cheksiz  koinotning 

barcha bepayon tomonlarida obhektiv mavjuddir.  

3.  Olamdagi  barcha  narsa  va  xodisalar  qanday  mazmunga,  shaklga  ega 

bўlishidan  va  koinotning  qaysi  yerida  joylashishidan  qathiy  nazar  ўzaro 

chambarchas  boғliq  hamdir.  Bu  boliqlik  olamning  shunday  bir  umumiy  zaruriy 

tomoniki, tabiatdagi biror predmet  yoki jamaytdagi biror xodisa shu boғlanishdan 

chetda  qola  olmaydi.  Barcha  mavjud  narsalar  va  xodisalar,  ularing  sifat  va 

xususiytlari ўrtasidagi bu boғlanish ham olamning birligini kўrsatuvchi dalildir.  

 Fazoda  cheksiz  va  vaqtda  abadiy  harakat  qilib  turuvchi  materiy  butun 

mavjudodning negizi va manbaidir.   

 

Z -masala  



Tabiat va jamiytda hamma narsa harakatda ўzgarishda, ўzaro tahsirda va ўrin 

almashishdadir.  Xech  bir  mutloq  tinch  turgan,  harakatsiz  narsa  yўq.  Olamdagi 

narsalar  harakatda  bўlib,  ular  bir-biriga  aylanadi,  biri  ikkinchisini  yўqotadi,  biri 

ikkinchisidan  paydo  bўladi.  Xar  qanday  narsaning  mavjud  bўlishining  ўzi 

avvalombor  uni  tashkil  etuvchi  elementlarning  ўzaro  tahsirda  bўlishini  taqozo 

etadi.  Masalan,  atom  qobiғini  tashkil  etunchi  ydro  va  elektron  ўrtasida  muayan 

ўzaro tag’sir bўlgani sababligina atom mavjuddir; tirik organizmda ham uni tashkil 

etuvchi  molekulalar,    hujayra  va  tўqimalar  ўrtasida  ўzaro  tahsir  jarayonlari  sodir 

bўladi;  jamiytning  mavjud  bўlishi  uchun  ham  kishilar  faoliytlari  ўrtasida  ўzaro 

munosabatlar bўlishi zarurdir. Demak, ўzaro tahsir materiy xossalarini, munosabat 

va xolatlarini ўzgarishga olib keladi.  

 Ilmiy  falsafa  tahlimotiga  kўra  harakatning  falsafiy  mahnosi  shuki,  u 

materiyning borliq shaklidir. Materiy harakati qanday shaklda bўlmasin u obhektiv 

ravishda  materiydan  ajralmagan  xolda  sodir  b´ladi.  Materiyning  mavjudlik  shakli 

bўlgani  uchun  harakatning  obhektiv  real  bўlish  xususiyti  materiyning  ham 

xususiyti  hisoblanadi.  Eng  umumiy  tarzda  harakat  umuman  ўzgarishdan,  moddiy 

obhektlarning  har  qanday  ўzaro  tahsiridan  iborat.  Materiy  harakati  xech  qanday 

tashqi turtkiga, ғayri tabiiy kuchga muxtoj emas. Materiy ўziga xos ichki qarama-

qarshiliklarga kўra harakat qiladi, rivojlanadi. Materiy harakati va taraqqiyotining 

manbai ichki qarama-qarshiliklardir.  

Harakatni  rivojlanish  tushunchasi  bilan  aralashtirmaslik  kerak.  Harakat  real 

voqealikda  rўy  beradigan  hamma  ўzgarishlarni  ўz  ichiga  oladi.  Rivojlanish 

deganda  esa,  jadal  surhatlar  bilan  ilgarilab  boruvchi  ўzgarishlar  tushuniladi. 

Rivojlanish sifat ўzgarishlarining natijasi bўlib, u ўzgarish narsa  va  xodisalardagi 

qarama-qarshi  tomonlar  orasidagi  kurashning  natijasidir.  Bunday  ўzgarishlar 



natijasida  eski  ўrnida  yngisi  paydo  b´ladi.  SHuning  uchun  «harakat»  tushunchasi 

«rivojlanish» tushunchasiga qaraganda kengroq tushuniladi.  

Harakatning bir-biridan farq qiluvchi shakllari mavjuddir. Harakat shakllarini 

turkumlashda quyidagi qoidalarga taynadilar.  

1)  harakat  shakllari  bir-biri  bilan  sifat  jixatdan  farq  qilib,  ularning  har  biri 

materiyning tashkiliy tuzilishi darajalarining muayyn bosqichida namoyon bўladi;  

2)  harakat  shakllari  bir-biri  bilan  kelib  chiqish  jixatidan  (genetik  jixatdan) 

ketma-ket  boғlangandir,  yhni  harakatning  murakkab  shakllari  uning  nisbatan 

soddaroq shakllaridan kelib chiqіandir;  

3)  harakatning  yuqori  shakllari  tarkibida  quyi  darajadagi  harakat  shakllari 

qatnashadi,  yhni  harakatning  quyi  shakllari  uning  yuqori  shakllariga  ham 

mansubdir,  ammo  harakatning  yuqori  shakli  ўzidan  quyi  shaklidagi  harakatga 

mansub  emasdir.  SHu  qoidalarga  tayngan  xolda  haraktning  bir  necha  shaklini 

ajratib kўrsatish mumkin. Ular quydagilar:  

1) mexanik harakat (jismlarning fazodagi siljishi);  

2) fizik harakat (issiqlik, yoruғlik, elektr, magnitizm);  

3) kimyoviy harakat (kimyoviy birikish  va parchalanish, agregat xolatlarning 

bir-biriga ўtishi)  

4) Biologik harakat (organik hayot)  

5) ijtimoiy harakat.  

4 – masala 

 Materiyning cheksiz ravishda sodir bўlib turadigan harakati, ўsishi, ўzgarishi 

va taraqqiyoti hamisha fazo bilan  vaqtda yuz beradi. Harakat singari fazo  va  vaqt 

ham  materiy  mavjudligining  tub  obhektiv  shaklidir.  Demak,  harakat  materiydan 

ajratish mumkin bўlmaganidek, fazo va vaqtni ham materiydan ajratib bўlmaydi.     

Fazo  harakatdagi  materiy  mavjudligining  tub  obhektiv  shaklidir.  Fazo 

tushunchasi moddiy obhektlaring birgalikda mavjudligini va bir biridan uzoqligini, 

ularning kўlamini, bir-biriga nisbatan joylashish tartibini ifodalaydi.  

Vaqt  ham  materiyning  mavjudlik  shakli  bўlib,  moddiy  jarayonning  keng 

yoyilish  izchilligini,  bu  jarayonning  turli  bosqichlari,  bir-biridan  ajralganligi, 

ularning davom etishini, ularning rivojlanishini bildiradi. Har bir narsa ўz ўtmishi, 

hoziri va kelgusiga  ega. Narsa  va  xodisalarning bahzi birlari avvalroq, boshqalari 

keyinroq  bўladi.  Bular  esa  vaqt  tushunchasini  ifodalaydi.  Fazo  va  vaqt  ўrtasida 

umumiy, ўxshash tomonlar hamda ayrim farqlar mavjuddir:  

-birinchidan, fazo bilan vaqtning obhektivligi, inson ongi, irodasi va ғoylariga 

boғlik emasligi, ular ўrtasidagi umumiylikning muxim tomonlaridan birini tashkil 

etadi,  

-ikkinchidan, fazo bilan vaqt abadiy azaliydir. Fazo bilan vaqtning abadiyligi 

materiyning abadiyligidan kelib chiqadi,  

-uchinchidan, fazo bilan vaqt cheksiz chegarasiz bepayondir.  

 Fazoning  ўziga  xos  xususiyti  va  vaqdan  farqi,  uning  uch  ўlchovga  ega 

bўlishidadir.  Bu  uch  ўlchov  materiy  bўyiga  va  balandligiga,  oldiga  va  orqasiga 

qarab  uning  cheksiz  ekanligini  kўrsatadi.  U  turli  narsa  va  xodisalarda  xar  xil 

bўladi.  Hozirgi  zamon  fizikasining  nisbiylik  nazariysida  tўrt  ўlchovli  geometrik 

fazo haqida sўz boradi. Bunda tўrtinchi ўlchov sifatida vaqt olingan.  



  Vaqt fazo bilan chambarchas boғliq bўlsada, lekin ўzining ayrim xususiytlari 

bilan  undan  farq  qiladi.  Vaqtning  muxim  xususiyti  uning  bir  ўlchovligidadir, 

qaytarilmasligidadir.  Moddiy  narsalar  fazoda  bir  xil  joylashishlari,  turli  tomonga 

harakat  qilishlari  mumkin,  lekin  vaqtga  kelganda  ular  faqat  bir  tomonga  qarab 

yўnalishda  bўladi,  vaqt  xech  qachon  orqaga  qarab  harakat  qilmaydi.  Ўtgan 

zamonning qaytarilishi va hozirgi zamonning yўq bўlishi mumkin emas.  

Materiyga xos xususiytlar fazo va vaqtga ham xosdir. Materiyning tuzilishi va 

xossalari haqidagi bilimimizning ўsishi kabi, fazo va vaqt tўgrisidagi bilimlarimiz 

ham ortib boradi.  

 Tabiat va jamiyt xodisalari hamma vaqt ketma-ket sodir bўladi vaqda harakat 

qiladi.  Materiy  vaqtda  harakat  qiladi,  demak  materiy,  harakat,    fazo  va  vaqt 

dialektik  boғlangan.  Ularning  dialektik  birligi  umumiy  aniq  fanlar  uchun  ham 

amaliy jixatdan metodologik asos hisoblanadi. 

Taynch tushunchalar: 

Borliq ,materiy, harakat, fazo, vaqt.  

Takrorlash uchun savollar. 

1. Borliq tushunchasi nimani ifodalaydi?  

2. Borliіning qanday turlarini bilasiz?  

3. Materiy tushunchasi tўғrisida nimalarni bilasiz?  

4. Harakat va uning asosiy shakllari tўғrisida sўzlab bering.  



5. Fazo va vaqt nima? 

 

 

Yüklə 64,98 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə