ayrı sahələri ilə məşğul olur: buna
görə də bütün mövcud olanla, özlüyündə varlıqla
məşğul olan fəlsəfə ilə tutuşdurulmazdır. Fəlsəfə ilə ümumi riyaziyyat tutuşduru-
landır; zira ümumi riyaziyyatın hər şeyə münasibəti vardır (16, 309). Aristotelə görə,
metafizika və riyaziyyat fizikadan bununla da fərqlənir ki, fizika hərəkətli predmetləri
öyrəndiyi halda onlar hərəkətsiz mahiyyətləri öyrənirlər.
Aristotelin naturfəlsəfi baxışları içərisində onun sonrakı bir neçə əsr ərzində
dünya anlamına böyük təsir göstərmiş kosmoloji baxışları mühüm yer tutur. Həmin
baxışların mərkəzində duran geosentrizmə görə, Yer kürə şəklində olub hərəkətsizdir
və Kainatın mərkəzində durur. O, dünyanı tərkibinə və quruluşuna görə bir-birindən
fərqlənən Yer və Göy aləminə ayıraraq bildirirdi ki, Yer məlum dörd ünsürdən – od,
su, torpaq və havadan, Göy aləmi isə beşinci ünsür olan efirdən ibarətdir. Göy
aləminin ən mükəmməl cisimləri xalis efirdən ibarət olub Yerdən çox uzaqlarda
yerləşən hərəkətsiz ulduzlardır. Onlar kənardan verilən «ilkin təkan» sayəsində
hərəkət edirlər.
Aristotelin naturfəlsəfi baxışları içərisində mühüm yer tutan və sonralar
Ptolemey tərəfindən riyazi cəhətdən formulə edilib əsaslandırılan geosentrizm
Kopernik tərəfindən heliosentrik nəzəriyyənin irəli sürülməsinədək kosmologiyada
hakim olmuş və orta əsr mütəfəkkirlərinin dünyagörüşünə əhəmiyyətli təsir
göstərmişdir. Orta əsrlərdə təbiətşünaslıq Ptolemey naturfəlsəfəsinin əsasını təşkil
edən geosentrizmin təsiri altında inkişaf etmişdir.
Orta əsrlərin sonlarına doğru, xüsusilə intibah dövründən etibarən Avropada
burjua münasibətlərinin inkişafı, cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişaf
etdirilməsi tələbatı dünyaya yeni baxışların formalaşmasını, elmin, birinci növbədə
təbiətşünaslığın inkişafını zəruri edirdi. F.Engelsin qeyd etdiyi kimi, istehsalın,
məhsuldar qüvvələrin inkişafında maraqlı olan burjuaziyanın bundan ötrü zəruri olan
elmə ehtiyacı vardı və bu ehtiyacını təmin etmək üçün o, elmi, birinci növbədə
təbiətşünaslığı inkişaf etdirdi.
XV əsrin ikinci yarısından etibarən əsl təbiətşünaslıq formalaşmağa başlayır.
Təbiət haqqında yeni-yeni məlumatlar toplanır, bu zəmində eksperimental təbiət-
şünaslığın meydana gəlməsi ilə təbiətşünaslıqda nəzərə çarpacaq irəliləyiş hiss olunur.
Antik dövrün naturfəlsəfəsinə əsaslanan intibah dövrünün təbiət fəlsəfəsi təcrübəni,
eksperimenti ön plana çəkir, elmlərin riyaziləşdirilməsi prinsipini irəli sürür, riyazi-
eksperimental təbiətşünaslığın təşəkkülü üçün zəmin yaranır.
Təbiətin öyrənilməsi gedişində tədricən onun müxtəlif sahələrinə, hadisə və
proseslərinə dair çoxlu məlumatlar toplanır. Nəticədə toplanmış faktlarla o vaxtadək
təbii-elmi baxışları da özündə ehtiva edən mövcud ümumi fəlsəfi baxışlar arasında
müəyyən ziddiyyət yaranır. Bir tərəfdən, həmin ziddiyyətin həll olunması zərurəti,
digər tərəfdən isə məhsuldar qüvvələri inkişaf etdirmək tələbatı ayrı-ayrı konkret bilik
sahələrinin müstəqil elm kimi formalaşması ilə nəticələnir. Bu vaxtdan etibarən təbiət
elmlərinin hələ əvvəllər başlanan, intibah dövründə məntiqi cəhətdən artıq hazırlan-
mış olan elmlərin diferensiasiyası prosesi – fəlsəfənin «hökmranlığından» xilas
olması və müstəqil elmlər kimi inkişafı, xüsusi elmlərin bir-birinin ardınca fəlsəfədən
qopub ayrılması başlayır və bu proses getdikcə daha da sürətlənir.
Mövcud biliklərin inkişafında başlanan diferensiasiya prosesi fəlsəfə və
təbiətşünaslığın münasibətində yeni mərhələ olmaqla həm müstəqillik qazanaraq öz
tədqiqatlarında dərinləşmək imkanı qazanan təbiət elmlərinin, həm də öz predmetinə
daxil olmayan və buna görə, də həll edə bilməyəcəyi məsələlərdən xilas olan
105
fəlsəfənin özü üçün mütərəqqi hadisə idi. Məsələnin mahiyyətini anlamayanlar üçün
bu hal ilk baxışdan fəlsəfənin nüfuzuna zərbə, onun predmetinin, problemlər
dairəsinin daralması, «elmlər elmi» olmaq kimi yüksək titulundan məhrum edilməsi,
çarlıq taxtından salınması kimi qarşılana bilər. Əslində isə bu proses ziddiyyətli,
dialektik xarakter daşıyırdı: bir tərəfdən, ayrı-ayrı təbiət elmlərinin predmetinə daxil
olan bir çox xüsusi məsələlərin fəlsəfənin «hökmranlığından» azad olaraq onun
tədqiqat sahəsindən çıxması ilə fəlsəfənin predmeti, onun həll etməli olduğu
problemlər dairəsi açıq-aşkar daralır, digər tərəfdən isə öz problemlər dairəsi
ontologiya, idrak nəzəriyyəsi, metodologiya, konkret elmlərin fəlsəfi problemlərinin
inkişafı ilə əlaqədar olaraq genişlənir. Fəlsəfə artıq həqiqi mənada onun predmetinə
daxil olmayan xüsusi, konkret elmi problemlərlə məşğul olmaqdan xilas olaraq
özünün məxsusi problemlərinin həllində dərinləşmək imkanı qazanır. Bu hal həm
fəlsəfə, həm də xüsusi təbiət (eynilə də ictimai) elmlərinin inkişafı üçün mütərəqqi və
əhəmiyyətli oldu. Bunun sayəsində həm ayrı-ayrı təbiət elmlərinin tədqiqat sahəsi,
həm də ümumi dünyagörüşü olmaq etibarilə fəlsəfənin predmeti müəyyənləşir:
xüsusi, konkret elmlər obyektiv aləmin müəyyən tərəflərini, aspektlərini, xüsusi və
ümumi qanunlarını öyrənməli, fəlsəfə isə həmin elmlərin verdiklərinə əsaslanmaqla
bütövlükdə dünyanın ümumi mənzərəsini, ümumi dünyagörüşü verməlidir.
Təbiətşünaslıqla fəlsəfənin, idrak predmetləri və buna müvafiq olaraq yerinə
yetirməli olduqları vəzifələrin qeyd etdiyimiz kimi ayrılması heç də onların bir-
birindən təcrid olunması demək deyildir. Müxtəlif cəhətdən də olsa eyni bir obyekti
(təbiəti) öyrənmələri bu iki bilik sahəsinin dialektik vəhdətini və qırılmaz qarşılıqlı
əlaqəsini tələb edir. Çünki onlardan heç biri qarşıya çıxan dünyagörüşü xarakterli
məsələləri ayrılıqda həll edə bilməz; onları yalnız təbiət elmləri ilə fəlsəfənin
qarşılıqlı əlaqəsi əsasında müvəffəqiyyətlə həll etmək olar.
Naturfəlsəfənin və dünyaya metafizik baxışların hakim olduğu dövrdə fəlsəfə
özünün bu birləşdirici, sintezləşdirici rolunu bütövlükdə layiqincə yerinə yetirirdi.
F.Engelsin yazdığı kimi, «O zamankı fəlsəfənin ən böyük xidmətinin bundan ibarət
olduğunu etiraf etmək lazımdır ki, bu dövrdəki təbii-elmi biliklərin məhdud
vəziyyətdə olduğuna baxmayaraq yoldan azmamış, Spinozadan başlamış böyük
fransız materialistlərinə qədər bu fəlsəfə dünyanı onun özü ilə izah etməyə var qüvvə
ilə çalışmış, bunun ətraflı surətdə tədqiq olunmasını isə gələcək təbiətşünaslığın
öhdəsinə buraxmışdır» (8,9). Fəlsəfə və təbiətşünaslığın münasibətinin o dövr üçün
səciyyəvi olan naturfəlsəfi anlaşılması biliklərin inkişafının o vaxtkı obyektiv
vəziyyətinə uyğun idi. İş bundadır ki, idrakın inkişafı yolunda yaranan yeni şəraitdə
fəlsəfə əvvəllər olduğundan prinsipcə başqa funksiyanı yerinə yetirirdi. Elmlərin
geniş diferensiasiyası şəraitində fəlsəfə həqiqətən də naturfəlsəfə funksiyasını yerinə
yetirirdi. Belə ki, ənənəvi bilik sisteminin bir-birilə az əlaqədar olan xüsusi elmlərə
parçalandığı dövrdə onları bir-birilə bağlayan və dünyanın müəyyən ümumi
mənzərəsini verən xüsusi elmə ehtiyacı vardı; belə elm kimi o zaman naturfəlsəfə
çıxış edirdi.
Aydındır ki, fəlsəfədən ayrılaraq müstəqil inkişaf yoluna düşmüş təbiət
elmlərinin inkişafı üçün təbiətin müxtəlif predmet və hadisələri haqqında faktları
toplamaqla təbii-elmi bilikləri zənginləşdirmək lazımdı. Lakin təbiətşünaslığın
inkişafı üçün belə biliklərin sadəcə kəmiyyətcə toplanması kifayət deyildi. Empirik
təbiətşünaslığın hər bir ayrıca tədqiqat sahəsində topladığı bu faktları təhlil etmək,
qruplaşdırmaq, öz daxili əlaqələrinə uyğun olaraq sistemləşdirmək lazımdı. Bu,
106