təbiətşünaslığın inkişafında təkamül dəyişmələrinin hazırladığı dönüş, əsaslı
keyfiyyət dəyişmələri dövrünə gətirib çıxarır. Belə keyfiyyət dəyişmələri isə inkişafın
inqilab formasıdır. Elmdəki belə keçid dövrləri elmi inqilablar adlanır. Elmdə baş
verən belə inqilablar, bir qayda olaraq, qısa müddətli hadisə olmayıb elmi biliklərdə
köklü dəyişmələrlə səciyyələnən müəyyən mərhələdir. Görkəmli fransız fiziki Lui de
Broylun qeyd etdiyi kimi, elmdəki inqilab dövrləri «həmişə biliklərimizin mütərəqqi
inkişafındakı həlledici mərhələləri səciyyələndirir» (2,9). Müasir təbiətşünaslığın
uzun sürən təşəkkülü prosesi XVI-XVII əsrlərdə baş verən və dünyanın qədim dövr
və orta əsrlərdəkilərlə müqayisədə prinsipial surətdə yeni anlamını yaradan iki qlobal
elmi inqilablardan başlamışdır.
Təbiətşünaslığın inkişafında baş verən ilk elmi inqilab heliosentrik sistemin
yaradıcısı olan polyak astronomu Nikolay Kopernikin (1473-1543) adı ilə bağlıdır.
Özünün ölümü ərəfəsində çapdan çıxan «Göy sferalarının dövranı haqqında» adlı
əsərində Kopernik Yeri Kainatın mərkəzi sayan Apistotel-Ptoloemeyin geosentrik
sisteminə qarşı çıxaraq göstərdi ki, Yer heç də dünyanın mərkəzi olmayıb, Günəş
sisteminə daxildir, həmin sistemin mərkəzi isə Günəşdir. Kopernik təlimi Aristotel
ideyalarına əsaslanaraq Yeri və onun üzərində yaşayan insanı dünyanın mərkəzinə
qoyan, müvəqqəti, fani, keçici saydıqları Yer materiyasını dəyişməz və əbədi sayılan
səma cisimlərinə qarşı qoyan dini təlimə ciddi zərbə idi. Buna görə də katolik kilsəsi
Kopernik təlimini süngü ucunda qarşılayaraq onun tərəfdarlarını təqibə başladı. Bu
təqib üzündən həmin kitabı yalnız uzun müddətdən sonra çap etdirən Kopernik onun
nüsxəsini yalnız öldüyü gün almışdı. Kilsə Kopernikin kitabını 1616-cı ildə qadağan
olunmuş kitablar siyahısına saldı və yalnız 1835-ci ildə həmin qadağa götürüldü.
Həmin kitabın təbiət haqqında o zaman mövcud olan təsəvvürlərə göstərdiyi ciddi
təsiri qeyd edərək F.Engels yazmışdır: «… təbiətin tədqiqinin müstəqilliyini bildirən
inqilabi bir hadisə Kopernikin ölməz əsərinin nəşr olunmasından ibarət idi; Kopernik
bu əsərində, təbiət məsələlərində kilsə nüfuzuna qorxa-qorxa və necə deyərlər, ancaq
ölüm yatağında ikən, meydan oxumuşdu. Təbiətşünaslığın teologiyadan azad olması
tarixi bu zamandan başlayır» (8, 6).
Kopernik təliminin mühüm nöqsanı ona qədər mövcud olan dünya binasının
sonlu olması fikrini qəbul etməsi idi. Onun bu səhvi Kopernik təliminin qızgın və fəal
tərəfdarı olub öz əqidəsi üstündə 1600-cü ildə diri-diri tonqalda yandırılan italyan
mütəfəkkiri C.Bruno (1548-1600) tərəfindən aradan qaldırıldı. O, ümumiyyətlə
Kainatın mərkəzi olması ideyasını rədd edərək göstərdi ki, Kainat sonsuzdur və onda
sonsuz miqdarda sistemlər mövcuddur. Yerin də daxil olduğu bizim Günəş sistemi
onlardan biridir. Onun fikrincə, hətta, üzərində canlıların, şüurlu varlıqların
məskunlaşdığı Yer Kainatda yeganə deyildir.
C. Brunonun faciəli ölümündən sonra başlanan yeni dövrdə XVII əsr xüsusi rol
oynamışdır. Məhz həmin əsrdə Q.Qaliley, İ.Kepler, İ.Nyutonun adı ilə bağlı olan
klassik mexanika və eksperimental təbiətşünaslıq yaranmış, onun nailiyyətlərinə
əsaslanan dünyanın mexaniki mənzərəsi formalaşmışdı.
Yeni dövrün ən görkəmli təbiətşünaslarından olan Q.Qalileyin (1564-1642)
yaradıcılığı ilə mexaniki təbiətşünaslığın əsası qoyulur. A.Eynşteyn və L.İnfeldin
qeyd etdikləri kimi, «özünün mürəkkəbliyi üzündən min il ərzində həll edilməmiş
qalan ən fundamental problem – hərəkət problemidir» (6,41). Məlum olduğu kimi,
Q.Qalileyə qədər hərəkət haqqında Aristotelin işlədiyi belə müddəa hamı tərəfindən
qəbul olunmuşdu: cisim yalnız ona xaricdən təsir edildikdə hərəkət edir və həmin
107
təsir kəsildikdə dayanır. Qaliley bizim gündəlik təcrübəmizlə uzlaşsa da bu prinsipin
səhv olduğunu göstərərək onun əvəzinə inersiya prinsipini irəli sürdü. Həmin prinsipə
görə, cismə hər hansı xarici təsir olanadək o, özünün əvvəlki həpəkət, yaxud sükunət
halını saxlayır. Qalileyin bu kəşfini yüksək qiymətləndirərək A.Eynşteyn və L. İnfeld
yazmışdılar: «Qalileyin etdiyi kəşf və onun tərəfindən elmi tədqiqat metodlarının
tətbiqi insan fikri tarixində ən mühüm nailiyyətlərdən biridir və o, fizikanın həqiqi
başlanğıcını qeyd edir. Bu kəşf bizə öyrədir ki, bilavasitə müşahidəyə əsaslanan
intuitiv metodlara həmişə etibar etmək olmaz, çünki onlar bəzən yalan iz ilə aparır»
(6, 42).
Eksperimental – riyazi təbiətşünaslığın əsasını qoyan Qalileyə görə, həqiqi
bilik təbiəti müşahidə, təcrübə yolu və riyaziyyatın köməyilə əldə edilə bilər. O,
fizikaya eksperimenti gətirmiş, riyazi düsturları daxil etməklə fizikanın riyaziləşdi-
rilməsinin əsasını qoymuşdu. O, bildirirdi ki, təbiətə sualı riyazi dildə vermək la-
zımdır. Astronom-alim kimi Qalileyin fəaliyyətində ən başlıca olanı onun Ptolemey
və Kopernik tərəfindən irəli sürülən iki dünya sisteminə həsr etdiyi «Dialoqlar»
əsərində Kopernikin heliosentrik sisteminin düzgünlüyünü əsaslandırması və müdafiə
etməsidir. O, özünün quraşdırdığı görmə borusu (ilk teleskop) ilə apardığı
müşahidələrlə müəyyənləşdirdi ki, Günəşin səthi heç də Ptolemey sisteminə deyildiyi
kimi təmiz olmayıb vaxtaşırı artıb-azalan ləkələrə malikdir. Ayın səthi də sferik,
hamar olmayıb girintili-çıxıntılı, dərəli-təpəlidir. Keçən əsrin ortalarında Lunoxodun
və amerikan astronavtlarının Ay səthindən verdikləri görüntülər bunun həqiqiliyinin
əyani sübutu oldu.
Təbiətşünaslığın inkişafında ikinci inqilab İ.Nyutonun (1643-1727) adı ilə
bağlıdır. Klassik mexanikanın yaradılması üzrə Qalileyin işini davam etdirən və başa
çatdıran Nyuton mexanika elminin əsasında duran hərəkətin əsas qanunlarını formulə
etmiş, bu sahədə onun dahiliyini göstərməklə dünya şöhrəti qazandıran ümumdünya
cazibə qanununu kəşf etmişdir. Həmin qanun dünyanın maddi vəhdətini sübut edərək
müəyyənləşdirdi ki, bütün cisimlər özlərinin və olduqları mühitin xassələrindən asılı
olmayaraq kütlələri ilə düz, aralarındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasiblik
nisbətində bir-birlərini cəzb edirlər.
Təbiətşünaslığın inkişafında yeni dövr açan və onun inkişafına çox böyük təsir
göstərən həmin qanunun kəşfi bir çox tanınmış dünya alimləri tərəfindən yüksək qiy-
mətləndirilmişdir. Məsələn, görkəmli ingilis alimi Con Bernal yazmışdır: «Nyutonun
yaratdığı cazibə nəzəriyyəsi və onun astronomiyaya hədiyyəsi dünyanın Aristotel
mənzərəsinin Kopernik tərəfindən başlanan dəyişdirilməsində sonuncu mərhələdir.
Zira ilk təkanverici, yaxud allahın əmri ilə mələklər tərəfindən idarə olunan sferalar
haqqındakı təsəvvürü Nyuton müvəffəqiyyətlə sadə təbiət qanunu əsasında fəaliyyət
göstərən mexanizm haqqında təsəvvürlə əvəz etdi» (1, 267).
1687-ci ildə İ.Nyutonun naturfəlsəfi baxışlarının daha aydın ifadə olunduğu
«Natural fəlsəfənin riyazi başlanğıcları» əsəri çapdan çıxdı. Akad. S.İ.Vavilov təbii-
elmi fikrin inkişafında həmin əsərin əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirərək yazmışdır:
«Təbiətşünaslıq tarixində Nyutonun «başlanğıclar»ının meydana çıxmasından böyük
hadisə olmamışdır. Səbəb ondadır ki, həmin kitab bütün əvvəlki min illər ərzində
materiyanın ən sadə hərəkət formaları haqqında təlimdə görülmüş bütün işlərə yekun
vurdu» (3, 117). Klassik mexanikanın yaradılması üzrə Qalileyin işini davam etdirən
və başa çatdıran Nyutonun klassik mexanikası əsasında təşəkkül tapan dünyanın yeni
klassik mexaniki mənzərəsi yaranıb inkişaf etməyə başlayır. Mexanikanın praktikada
108