3-tema. Orientirlaw mu`yeshleri, teodolit ha`m mu`yesh o`lshew



Yüklə 102,19 Kb.
səhifə1/3
tarix05.02.2022
ölçüsü102,19 Kb.
#83462
  1   2   3
Lekciya 2 kk ТАПСЫРМА ХАМ ЛАБАР-Я ИЗИНДЕ


3-TEMA. ORIENTIRLAW MU`YESHLERI, TEODOLIT HA`M MU`YESH O`LSHEW

REJA


1. Orientirlew. Azimut hám rumb múyeshleri.

2. Teodolit hám ol menen múyesh ólshew, múyesh ólshew anıqlıǵı.

3. Múyesh ólshew ásbapları

Tayansh sóz dizbegi hám atamalar :

Orentir, magnit azimuti, magnit iyiw múyeshi, geografiyalıq uzaqlıq, geografiyalıq keńlik, rumb múyeshi, direksion múyesh, magnit meridian.

Orında plan alıwda, múyesh ólshew jumısların orınlawda noqattıń ornı gorizontal yamasa átirap daǵı predmetlerge qaray anıqlanadı. Orında baslanǵısh dep qabıl etilgen noqat yamasa sızıqqa salıstırǵanda óz ornın anıqlawǵa orientirlew (latınsha “oriens” shıǵıs mánisin ańlatadı ) dejıladi. Ólshew jumısların aparıwda orındaǵı predmetlerge (quyash, ay hám juldızlar, relef, terek, jay hám basqalar ) qaray jıyek táreplerin anıqlaw múmkin. Kompas jańalıq ashılǵanǵa shekem jıyek tárepleri kóbinese quyashqa qaray shıǵısqa salıstırǵanda anıqlanǵan. Kompas isletiline baslaǵannan keyin (arqa, shıǵıs, batıs, qubla ) magnit polisi járdeminde anıqlanatuǵın boldı. Plan alıwda jónelisler aralıǵindaǵı múyeshler olshenedi, bul múyeshler orientirlew múyeshleri dejıladi. Geografiyalıq kengklik (φ) hám geografiyalıq uzaqlıq (λ) múyeshleri menen anıqlanadı. Jerdiń orayına túsirilgen sızıq menen ekvator tegisligi arasında payda bolǵan múyesh (φ) geografiyalıq keńlik, bas penenmeridian tegisligi menen qandayda bir P noqattan ótkerilgen meridional tegislik arasında payda bolǵan múyesh (λ) geografiyalıq uzaqlıq dep ataladı.

Geografiyalıq meridianning arqa tárepi menen jónelis sızıǵı arasında payda bolǵan orientirlew múyeshi azimut múyeshi dejıladi. Eger baslanǵısh jónelis magnit meridianining arqa tárepinen o'lchansa magnit azimuti dejıladi. Azimutlar 00 den 3600 ge shekem saat strelkası baǵdarı boyınsha olshenedi. Magnit azimuti menen haqıyqıy azimut ortasındaǵı parq magnit iyiw múyeshi dejıladi. Jónelis sızıǵınıń tuwrı hám teris azimutlari arasında 1800 parq boladı hám olar tómendegishe anıqlanadı : A1 = A±1800. Eger tuwrı azimut múyeshi 1800 den úlken bolsa, teris azimutni tabıw ushın 1800 ayrıladı, eger kishi bolsa o'nga 1800 qosıladı.

Meridianning jaqın tárepi menen jónelis sızıǵı arasında payda bolǵan múyesh rumb múyeshi dejıladi. Rumb múyeshi 00 den 900 ge shekem olshenedi hám rumb múyeshleriniń arqa-shıǵıs (shshq), qublası -shıǵıs (jshq), arqa-batıs (shg') hám de qubla-batıs (jg') jıyek tárepleri jazıp qo'jıladi. Jónelistiń rumb múyeshi anıq bolsa, jónelis azimuti tómendegi formula járdeminde shiǵarıladı :

I sherek r=A; II sherek r=1800 - A; III sherek r=A-1800; Iv sherek r=3800-A

Berilgen eki noqatda ótken meridianlar parallelmaslik múyeshine - meridianlar jaqınlasıw múyeshi dejılib, g menen belgilenedi. Tuwrı hám teris azimutlar arasındaǵı munasábet tiykarınan tómendegi formula menen ańlatpalanadı :

A1 = A ±180°

Kóbinese ámeliyatda azimut ornına rumb múyeshinen paydalanıladı. Rumb múyeshi dep meridianning arqa yamasa qubla uchidan berilgen sızıq baǵdarınasha olshenediigan ótkir gorizontal múyeshka aytıladı. Rumblar rharfi menen belgilenip 0° den 90° ge shekem boladı. Sızıq baǵdarın rumb menen kórsetiwde onıń san ma`nisinen aldın sızıq jaylasqan sherek atı da kórsetiledi. Berilgen sızıqlardıń azimuti hám rumblari arasındaǵı munasábet 3-kestede keltirilgen:

3-keste

Azimutlar Rumblar Sherekler

00-900 r1=A1 I = Sh. Shq (Arqa-shıǵısiy)

900-1800 r2=1800-A2 II = J. Shq (Qublası -arqa )

1800-2700 r3=A3-1800 III = J. G'b (Qubla-batıs )

2700-3600 r4=3600-A4 Iv = Sh. G'b (Arqa-batısiy)

2-súwret. Azimut hám rumb múyeshleri arasındaǵı munasábet

Direktsionburchak- buzonaningo'qmeridianiyokio'nga parallel jónelistingshimoliyuchidansoatmiliyo'libo'yichaberilganchiziqqachahisoblangangorizontalburchakkaaytiladi. Direktsionburchak da 0° den 360° gachao'lchanib, αharfibilanbelgilanadi (3-súwret).

Sızıqtıń berilgen noqatı daǵı azimuti menen onıń direktsion múyeshi arasındaǵı parq bul noqatda meridianlar jaqınlasıw múyeshi g boladı.

Eger noqat kósher meridiandan kúnbatıs tárepte jaylassa (9 - suwretde B1 noqat ), onıń azimuti direktsion múyeshdan kishi bolıp, bul halda 3-súwret. Direktsion múyesh

meridianlar jaqınlasıw múyeshi g1 keri belgili boladı, shıǵısda jaylassa, (B2 nuqta) - oń boladı. Ámelde meridianlar jaqınlasıw múyeshiniń áhmiyeti zárúrli bolıp, ol arqalı azimutdan direktsion múyeshka hám de direktsion múyeshdan azimutga tómendegi formulalar járdeminde ótiledi:

a = A - g,

A = a + g.

Noqatlar kósher meridianidan uzaqlasqan tárepke meridianlar jaqınlasıw múyeshi g asıp baraveradi.

Magnit meridiani baǵdarı magnit mili járdeminde anıqlanadı.

Magnit meridiani dep magnit milining teń salmaqlılıq jaǵdayda turǵanında onıń magnit o'qi arqalı ótetuǵın vertikal tegislikti Jer sırtı menen kesesiwinen payda bolǵan sızıqqa aytıladı.

Magnit mili suniy magnitlanǵan temirden tayarlanǵan bolıp, ol gorizontal jaǵdayda teń salmaqlılıq hám erkin háreketleniwi ushın vertikal kósher uchiga ornatıladı (5- súwret).

4-súwret 5-súwret

Magnitmiliningo'tkirlanganuchlarinitutashtiruv-chito'g'richiziqqauninggeometriko'qidejıladi. Magnitmiliuchlariyaqini-dajoylashganikkinuqtadamagnitkuchlanishikattabo'lib, olarmagnitmiliningqutblaridejıladi. Erkinholdagimagnitmilidabuqutblardano'tuvchito'g'richiziqbiruchibi-lanshimolni, ekinshisibilanjanubniko'rsatadi.

Yersirtidano'tkazilganmagnitmeridianlariJer-ningmagnitqutblaridatutashadi. Jerdińmagnitqutblarigeografikqutblarbilanto'g'rikelmaganisababli, magnitmeridianlarigeografikmeridianlargato'g'rikelmaydi.

6 -suwretde P noqatdanSh-Jhaqiqiy meridian baǵdarıvaShmvaJm magnit meridian baǵdarıo'tganbo'lsin.

BularorasidagiShPShmburchagimagnitmiliningog'ishibo'lib, ol d menenbelgilanadi. Eger magnitmeridiani (yokimagnitmili) haqıyqıymeridiandansharqqaog'sa, magnitmiliningog'ishisharqiydejılib, (+) belgiqo'jıladi, batısgaog'sa, batısdejılib, o'nga (-) belgisiqo'jıladi. Olar arasındaǵı munasábet 5-suwretke tiykarınan tómendegine teń:

A = Am yamasa d

Azimut sheńberli bussol járdeminde orındaǵı sızıqlardıń magnit azimutlari, rumb sheńberli bussol járdeminde magnit rumblari olshenedi. Magnit meridianiga salıstırǵanda o'lchangan magnit azimuti hám magnit rumbi orientirlew múyeshleri esaplanadı. Magnit azimuti Am da haqıyqıy azimutga uqsap saat mili jolı boyınsha 0° den 360° ge shekem olshenedi. Magnit milining iyiwi túrli orında túrli bahada boladı. Magnit anamaliyasi bolǵan aymaqlarda magnit milidan paydalanıw múmkin emes. Magnit milining iyiwi bir orında bárháma bir bahada bolmay, az-azdan ózgerip turadı, ózgeris penenjıllik hám ásirlik boladı. Iyiw bir keshe-kunduz dawamında da ózgerip turadı, buǵan kúnlik ózgeris penendejılib, ol 15'atrofida, geyde odan da úlken boladı. Soǵan qaray magnit mili magnit meridianining baǵdarın shama menen kórsetedi. Mámleket áhmiyetine iye bolmaǵan s'yomkalar ushın baslanǵısh sızıq baǵdarın magnit mili menen o'lchasa boladı.

Magnit mili iyiw ma`nisi haqqındaǵı maǵlıwmattı berilgen aymaq boyınsha meteostansiyalardan alınadı, sebebi meteostansiyalar magnit iyiwin turaqlı gúzetip, esaplab barıwadı. Topografikalıq kartalardıń tómengi shep bóleginde karta dúzilgen aymaq ushın magnit milining ortasha iyiw ma`nisi kórsetiledi.

Eger g hám d bahaları berilgen bolsa, direktsion múyesh hám magnit azimuti arasındaǵı baylanısıw tómendegishe ańlatpalanadı :

A = a + g,

Am = A - d,

bunnan

a = Am - (g - d).

bul jerde gvad belgileri esapqa alınıwı kerek. Orientirlew múyeshleri plan alıw jumıslarında qollanıladı hám kompas, bussol, astralyabiya, ekker, teodolit, ganiometr ásbapları menen olshenedi.

2. Teodolit hám ol menen múyesh ólshew, múyesh ólshew anıqlıǵı

Teodolit menen gorizontal múyeshlerdi ólshew. ABC múyeshni ólshew kerek bolsın. Onıń ushın daslep teodolit múyesh uchi bolǵan B-noqatqa ornatıladı. Teodolitni noqatqa ornatıwda tómendegi jumıslar atqarıladı (6 -súwret):

1. Ásbap oraylastırıladı. Onıń ushın ornatǵısh vint ushındaǵı ılgıshka shovun osiladi. Shtativ noqat uchiga sonday ornatıladıki, onıń uchi gorizontal halda, shovun bolsa shama menen noqat uchida bolıwı kerek, keyin shtativ ayaqlarınıń uchi jerge batırıladı, keyininen ornatǵısh vinti bosatilib, ásbap shtativ uchida sıpaladi, shovun orındaǵı noqattıń orayına tuwrı keliwi kerek hám aqır-aqıbetde ornatǵısh vint bekkemlenedi.

2. Ásbap aylanıw o'qi vertikal jaǵdayǵa keltiriledi. Bul jumıs penenshtativni noqatqa ornatıwda shama menen orınlanǵan boladı. Ásbap aylanıw o'qini vertikal jaǵdayǵa keltiriw ushın adilakdıń o'qi taglikning eki kótergish vintiga parallel etip qo'jıladi jáne bul kótergish vintlarni keri tárep boylap adilak kóbikshesi naycha ortasına keltiriledi. Eger teodolitning gorizontal sheńberinde ekinshi adilak bolsa, taglikning úshinshi kótergish vintini búrib onıń kóbikchasini da naycha ortasına keltiriledi. Bir adilak bolsa, ol waqıtta onıń kóbikshesi eki kótergish vint menen ortaǵa keltiriledi, alidadani 90°ga burab, adilakdıń o'qi úshinshi kótergish vint uchiga qo'jıladi, keyin bul kótergish vintini burab adilak kóbikshesi ortaǵa keltiriledi. Ásbaptıń aylanıw o'qini virtikal jaǵdayǵa keltiriw ushın bul jumıs peneneki-úsh qayta tákirarlanadı.

Teodolitni noqatqa ornatıp bo'lgach múyesh tómendegi tártipte olshenedi:

Ásbap ornatılǵan noqattan (B-noqattan ) truba arqalı oń tárepdegi noqat (C) ga qaraladı. Bul waqıtta gorizontal sheńberdiń bekkemlewshi vinti bekkemlengen, alidada hám trubaning bekkemlewshi vintlari bolsa bosatilgan bolıwı kerek. 6 -súwret.

Noqatqa ornatılǵan vexa trubadan kórińach alidada hám truba bekkemlenedi. Sol yo'naltirgich vintlari járdeminde sabaqlar setkasınıń kesilisken noqatı verxaning tiyine tuwırlanadı hám limbdan sanaq alınadı.

Bunda birinshi vernerdan gradus, minut hám sekunt ekinshi vernerdan tek minut hám sekunt bahaları alınadı. Mmasalan: C-noqatqa qaray gorizontal sheńberdiń birinshi verneridan alınǵan sanaq (a) 168°26' ekinshi verneridan alınǵan sanaq bolsa 94052' bolsın. Birinshi vernerdan alınǵan sanaq jurnaldıń 3-qanasına, ekinshi vernerdan alınǵan sanaq bolsa 4-qanasına jazıladı (4-keste). Jurnaldıń birinshi qanasına ásbap ornatılǵan noqattıń, ekinshi qanasına ásbap arqalı gúzetilgen noqattıń nomeri yamasa atı jazıladı.

vernerlardan alınǵan sanaqlar uchiga múyesh o'lchayotganda virtikal sheńber trubaga salıstırǵanda qaysı tárepte bolsa, sol tárep, yaǵnıy sheńber oń (P) yamasa sheńber shep (β) dep jazıp qo'jıladi. Sızılmada sheńber oń tárepte bolǵanlıǵı ushın R dep jazıladı.

2. Alidadaning bekkemlewshi vintini bosatib trubani A-noqatqa tárep búriladi hám trubadan A-noqat daǵı verxa kórińach, alidada hám truba bekkemlenedi. Yo'naltirgich vintlar járdeminde sabaqlar setkasınıń kesilisken noqatın verxa tiyine tuwırlanadı hám joqarıdaǵı sıyaqlı xar eki vernerdan sanaq alıp, onı jurnaldıń 3 hám 4 - qanalarına A-noqattıń aldınan jazıladı. Mısalı : birinshi vernerlardan alınǵan sanaq 94°52', ekinshi vernerdan alınǵan sanaq 52.

3. vernerlardan alınǵan sanaqlardıń orta arifmertik muǵdarı shıǵarılıp, ol jurnaldıń 5-qanasına jazıladı. Bunda tek minutlı bahalardıń ortashası shiǵarıladı, graduslar bolsa kóshirip jazıladı. Mısalı : C-noqatqa qaray birinshi vernerdan alınǵan sanaq 168°26', ekinshi vernerdan alınǵan sanaq 27. sonda ortasha sanaq 168°26'30ፄ boladı.

4. Oń tárepdegi noqatqa qaray alınǵan ortasha sanaq (a) den, shep tárepdegi noqatqa qaray alınǵan ortasha sanaq (v) ni ayırıp múyeshning ma`nisi tabıladı. Mısalı : C-noqatqa qaray alınǵan ortasha sanaq 168° 26' 30ፄ, A-noqatqa qaray alınǵan ortasha sanaq bolsa 94°52'. Sonda múyeshning ma`nisi boladı 168°26'30ፄ - 94°52' = 73°34'30ፄ. Eger ońǵa qaray alınǵan ortasha sanaq shep tárepdegi noqatqa qaray alınǵan ortasha sanaqtan kishi bolsa, múyesh ma`nisin shıǵarıw ushın oń tárepdegi sanaqqa 330 qosıladı hám esaplab shıǵarılǵan múyesh jurnaldıń 6 -qanasına jazıladı. Gorizontal múyeshlerdi ólshewdiń bul usılı yarım ámel dejıladi.

Teodolit menen múyesh ólshew jurnalı.

4-keste

Ásbapo'rnatiladigannuqtalar Gúzetiletuǵınnuqtalar vernerdanolingansanoqlar Sanaqlarningo'rtachasi Múyeshlerqiymati Múyeshlerningo'rtachasi

I II

1 2 3 4 5 6 7



V C 168026' 27 168026'30ፄ 73034'30ፄ

A 94052' 52 94052' 73035'

C 33055' 57 33056' 73035'30ፄ

V A 323020' 21 3230 20'30ፄ

Teodolit menen plan alıwda tiykar bolıp xızmet etetuǵın noqatlardı birin - ketin birlestiriw nátiyjesinde payda bolatuǵın sınıq sızıqlar sistemasına teodolit jolları dejıladi. Teodolit jolların ótkeriwden maqset plan alıwda tikkeley tiykar bolıp xızmet etetuǵın noqatlardıń bir-birine salıstırǵanda tutqan ornın, yaǵnıy tuwrı múyeshli koordinatalarınıń anıqlawdan ibarat. Teodolit jolları tek teodolit menen plan alıwdagina emes, bálki geodezik tayansh shaxobchalarini zichlashtirishda, sonıń menen birge, basqa hár qıylı plan alıwlarda, (Mısalı : menzula menen plan alıwda taxeromertrik plan alıwda ) hám de kanal jol trassalarini anıqlawda, gaz trubaları, elektr tarmaqları ótkeriwde hám basqa jumıslarda da keń qollanıladı. Teodolit jolları ashıq yamasa jabıq poligon payda etiwi múmkin. Ashıq poligon, ádetde, eki geodezik tayansh noqatlar aralıǵinda ótkeriledi. Teodolit jolları ótkerilip atırǵan orında geodezik tayansh noqat bolmasa, qosımsha teodolit jolları ótkerilip, poligon qandayda geodezik tayansh noqatqa baylanısadı. Teodolit jolların ótkeriwde tómendegilerge ámel etiledi:

A) Teodolit jollarındaǵı múyesh úshlerin (noqatlardı ) sonday tańlaw kerek, olarda turıp múyesh ólshew qolay bolıwı kerek, átirap daǵı jay jaqsı kórinetuǵın hám de plan olinayotganda olardan maksimal paydalanıw múmkin. Sol sebepli bunday noqatlar ushın ádetde aytaqır daǵı bálent noqatlar saylanadı :

B) Poligon tárepleri 50 m den qısqa hám 400 m den uzın bolmawi kerek. Ádetde poligon táreplerdiń uzınlıǵı 200-300 m den etip alınadı. Odan tısqarı, poligon tárepleri ólshew qolay bolǵan jaylar (Mısalı : jollar, tegis orındaǵı otlaqlar hám t.b. ) boylap ótiwi kerek. Poligon búklem noqatları etip saylanǵan noqatlardıń orındaǵı ornı qazıq qaǵıp belgilep qo'jıladi. Qazıqqa noqatlardıń tártip nomeri jazıp qo'jıladi. Noqattı hákisin tawıp alıw ushın onıń átirapı sheńber formasında qaziladi yamasa átirapına tas penenúyib qo'jıladi. Poligon noqatlarınan keyinirek basqa plan alıwlarda yamasa qandayda imarat qurıwda paydalaniletuǵın bolsa, búklem noqatları arnawlı temir truba hám basqa belgiler menen belgilep qo'jıladi. Poligon noqatları tańlanıp, olardı ornı belgilengennen keyin ólshew jumısları baslanadı. Ádetde, teodolit jolınıń oń tárepdegi múyeshler olshenedi. Múyesh ólshew teodolit menen tolıq ámelde atqarıladı. Hár gezek gorizontal múyesh o'lchangandan keyin teodolit bussoli menen poligon tárepleri jónelistiń magnit azimuti yamasa rumbi da olshenedi hám olar tiykarında múyeshning ma`nisi esaplab shiǵarıladı. Bul múyesh teodolit menen o'lchanganda qatege jol qoymaw ushın o'lchangan múyeshni tekserip kurish ushın xızmet etedi. Poligon tárepleriniń uzınlıǵı 20 m li polat lenta menen eki ret (tuwrı hám keri baǵıt boyınsha ) olshenedi. Eger poligon tárepi qıya yamasa oylı-qırlılıq orınlardan o'tsa, bul jerdegi qıyalıq múyeshleri de olshenedii. Ólshew nátiyjeleri arnawlı jurnalǵa jazıp barıladı. Teodolit jolı jabıq poligon formada bolsa, onıń ortasından diogonal jollar ótkeriliwi múmkin. Bunda diogonal jol poligonning qandayda noqatınan baslanıp ekinshi bir noqatında baylanısadı. Bir neshe jollardıń qosıw noqatları uzel noqatlar dejıladi. (Mısalı : jabıq poligondagi 50 hám 2 noqatlar uzel noqatlar bolıp tabıladı.) Ádetde teodolit jolları geodezik tayansh noqat aralıǵinda ótkeriledi. Bunda teodolit jolların tayansh noqatqa bólew ushın boglanish múyeshleri olshenedi.

7-súwret. Teodolityordamida múyeshlernio'lchashsxemasi.

Mısalı : V-noqatdaturibTsvaTs1, S-noqatdaesaturibTs2 vaTs3 burchaklariulchanadi. Jabıqteodolit jollarıntayanchnuqtagabog'lashuchun svaS1 burchaklario'lchanadi (7-súwret).

Agarteodolityo'libirontayanchnuqtadanboshlanmagan, yokitayanchnuqtagaboribtutashmaganbo'lsa, arnawlıteodolityo'lio'tkazib, unigeodeziktayanchnuqtagabog'lanadi. Teodolityo'llarinio'tkazishdabuyo'llaro'tadiganjoydabironto'siq, Mısalı : jar, dárya, soyvaboshqalarto'g'rikelibqolsa, buvaqtdamasofabevositao'lchashmumkinbo'lmaganmasofanianiqlashmetodibilantopiladi. Teodolityo'llarinio'tkazishdadalaishlartugagach, ólshewnatijalariishlabchiqilib, poligonburilishnuqtalariningkooridinatalarianiqlaniladi. Buquyidagitartibdabajariladi.

1) múyesho'lchashnatijalariishlabchiqiladi;

2) poligontomonlarningdirektsionburchagivarumblarihisoblanadi;

3) poligon, táreplerininggorizontalproeksiyalarianiqlaniladi;

4) poligonuchlariningkoordinataorttirmalarihisoblanadivaortirmabog'lanmasligitarqatiladi;

5) poligonuchlariningkoordinatalarihisoblanadi. Buishlarninghammasikoordinatalarnihisoblashjurnalidabajariladi.

Ulıwmaolganda, Yeryuzasiningmurakkabrelefxatoliklarinikamaytirishmaqsadidagnomonproeksiyausullaridanfoydalaniladi. Bundaqisqamasofadagihududlarningburchak, vertikalmasofavamaydonhududlarinitasvirlashdateodolitdanfoydalaniladi.

3. Múyesh ólshew ásbapları

Teodalit- múyesh ólshew ásbapları ishinde eń quramalıı bolıp, ol menen vertikal hám gorizontal múyeshler olshenedi. Onıń gorizontal hám vertikal dóńgeleklerinde gradustı anıq esaplaw ushın vernerlar ornatıladı hám olar 0-3600 li múyeshlerdi anıq ańlatadı. Plan alıw jumıslarında eń kóp qollanılatuǵını taxiometr teodoliti bolıp, ol jaǵdayda bir waqtıniń ózinde gorizontal hám vertikal múyeshler olshenedi, orınnıń ózinde qálegen noqattıń planlı jaǵdayın hám bálentligin anıqlaw múmkin.

Ekker - kishi maydanlardıń onsha úlken anıqlıq talap etińbeytuǵın planların alıwda qollanıladı. Ekker ásbapı orında 450, 900 hám 1350 li múyeshlerdi o'lchaydi. Ekkerning ápiwayı, optikalıq hám plazmali túrleri ámeldegi, usılardan ápiwayı ekker qollanılıwı tárepinen qolay esaplanadı. Ápiwayı ekker - uzınlıǵı 15-20 sm, qalıńlıǵı 1, 5-2 sm, eni 2-3 sm bolǵan eki taxtanı bir-birine “+” formasında birlestiriledi hám taxtashalar arasındaǵı múyesh 900 bolıwı kerek (8-súwret). Taxtachalarning tórt uchiga 4 dioptir (mıyıq) ornatıladı, olar da 900 li múyesh payda etiwi kerek. Bul ásbap menen tómendegi jumıslar ámelge asıriladı.

8-súwret


1. Óz-ara tik (perpendikulyar ) sızıqlar ónim qılıw : Mısalı, orındaǵı AV tuwrı sızıqqa S penennoqattan tik sızıq ótkeriw ushın S penennoqatqa ekker ornatılıp, onıń dioptirlari A hám V noqatlarǵa ornatılǵan vexa (tayaqsha ) larga jóneltiriledi. Keyin AV jóneliske tik bolǵan 2 dioptir arqalı ótken sızıq baǵdarına tuwrılap, D noqatqa vexa ornatıladı, nátiyjede AV ga tik bolǵan SD sızıq payda boladı (9 -súwret).

9 -súwret

2. Kvadrat hám tuwrı múyeshli tórtmuyush soǵıw. Túrli shama daǵı sport maydanshaların qurıwda, tereklerdi kvadrat qatarlap egiwde tórtmuyushler sızıw kerek boladı. Onıń ushın daslep tórtmuyush yamasa kvadrattıń bir uchiga ekker ornatılıp, 900 li múyesh menen tik sızıqlar ótkeriledi jáne bul sızıqlar boylap lenta yamasa ruletka menen olshenedi hám kerekli aralıq belgilenedi. Keyin ekker - ekinshi noqatqa ornatılıp, taǵı 90° li múyesh payda etiledi hám tik sızıq boylap kerekli aralıq olshenedi. Tik sızıqlardıń úshleri tutastırılsa, tuwrı tórtmuyush yamasa kvadrat ónim boladı.

3. Tikkeley ólshew múmkin bolmaǵan aralıqlardı ólshew. Mısalı, AV noqatlar arasındaǵı aralıqtı ólshew kerek, deylik. Lekin ótip bolmaytuǵın batpaqlıq bolǵanı ushın bul aralıqtı tuwrıdan-tuwrı AV jónelis boyınsha ólshep bolmaydı. Sol sebepli biz ekkerni A noqatqa ornatıp S penennoqatqa ornatılǵan vexaga jóneltiremiz hám AS penenaralıqtı lenta menen o'lchaymiz. Keyininen ekkerni Cnuqtaga ornatıp, D noqat daǵı ornatılǵan vexaga jóneltiremiz hám aralıqtı ótip bo'maydigan batpaqlıqtıń keńligishe ólshep shıǵamız (sızılmada CD sızıq ), odan keyin ekkerni C noqattan alıp, D noqatqa ornatamız hám DV jónelis boyınsha AS penenkesmaga teń aralıq ólshep V noqattıń ornı anıqlanadı. Sonnan keyin AV noqatlar arasındaǵı aralıqtı tabıladı (10 -súwret).

10 -súwret

4. Barıp bolmaytuǵın noqatlar arasındaǵı aralıq da ekker járdeminde anıqlanadı. Mısalı, 11-suwretdegi dáryanıń arjaq betindegi B noqatqasha bolǵan aralıqtı anıqlaw kerek, deylik. Onıń ushın ekker A noqatqa qo'jılib

11-súwret

anıqlanıwı kerek bolǵan, yaǵnıy dáryanıń arjaq betindegi B noqatqa AB tik sızıq ótkeriledi. Keyininen ekkerdan AD jónelis belgileiib, onıń aralıǵı AB ga shama menen (kóz menen shamalap ) teń etip, D noqat belgilenedi hám oǵan vexa ornatıladı. Keyin DE jónelis belgilenedi, keyininen AD jónelis ortasında C noqat belgilenedi (AC hám CD teń bolıwı kerek). C noqattan B noqatqa jónelis belgilenip, ol keri tárepke dawam ettiriledi hám buyo'nalish DE jónelis menen kesilisken noqat belgilenip, oǵan Yenuqta qo'jıladi. Nátiyjede bir-birine teń bolǵan ABC hám CDE úshmúyeshlikler payda boladı. Bunda AB hám DE teń bolıp tabıladı.

Bussol menen plan alıw. Bussol ásbapı járdeminde jónelislerdiń magnit azimutlari olshenedi, maydanı onsha úlken bolmaǵan jaylardıń planın alıwda bussol ásbapınan paydalanıladı. Házirgi waqıtta gorizontal plan alıwda tiykarınan 2 qıylı bussol (BSh hám BS) isletiledi. BS penenbussoli (Stefan bussoli) ni XIX ásirdiń ortalarında Orıs penenáskeriy akademiyasınıń baslıǵı G. F. Stefan oylap tabıw etken. Bussol tómendegi bólimlerden ibarat : 1-limb sheńberi,

12-súwret. 2-alidada, 3-kompas, 4-5 dioptralar, 5-verner, 7-rumbli sheńber, 8-vtulka (12-súwret). Shmalkalder bussoli (BSh) onı oylap tabıw etken ingliz mexanigi atı menen júritiledi. BSh da sheńber formasında dúzilgen bolıp, oraydaǵı ignaga strelka ornatılǵan. Bussol sheńbersi magnit strelkasına biriktirilgen bolıp sheńber strelka menen birge aylanadı. Bussol járdeminde 2 qıylı plan - maydan hám marshrutplani alınadı. Plan alınatuǵın jay aldınan úyrenilinip, tayansh noqatlar, yaǵnıy bussol ornatılatuǵın noqatlar belgiler menen nomerlenedi. Nomerlengen noqatlar bir-birinen jaqsı kórinip turatuǵın hám átirap daǵı tolıq maǵlıwmatlardı planǵa túsiriw ushın aytaqırda bolıwı kerek. Nomerlengen noqatlar kórinip turıwı ushın vexalar ornatıladı hám maydandıń planı alınadı, tayansh noqatlar bir-birine tutastirib jabıq poligon payda etinadi. Birinshi noqattan baslap poligon tárepleriniń magnit azimutlari bussol járdeminde hám keri baǵıtda anıqlanadı. Noqatlar arasındaǵı aralıqlar 20 metrli polat lenta menen olshenedi hám payda bolǵan kóp múyeshtegi forma jabıq poligon dep júritiledi. Bussol járdeminde marshrut boyınsha plan alıwda tayansh noqatlar belgilenedi, noqatlar ústine bussol ornatılıp, olardıń tuwrı hám teris magnit azimutlari anıqlanadı. Bunda ashıq poligon payda boladı. Orında o'lchangan poligon tárepleriniń tuwrı hám teris magnit azimutlari hám de noqatlar arasındaǵı aralıqlar arnawlı jurnalǵa jazıp barıladı (5-keste).

Bussolbilan plan alıwdalajurnali

5-keste


Jónelis O'lchangan azimut Azimut Rumb Poligon tárepleriniń uzınlıǵı (m)

to'g'ri teskari

1-2 294° 115° 294, 5° 66° sh.g'. 35, 8

2-3 50° 230° 50° 55° sh. shq. 39, 2

3-4 327° 1450 326° 34° sh.g'. 18, 0

4-5 83° 261° 82° 82° sh. shq. 35, 1

5-6 164° 344° 344° 16° j.g'. 36, 2

6 -7 232° 520 232° 52° j.g'. 41, 0

Bussol menen plan alıwda orındaǵı tolıq maǵlıwmatlar 2 qıylı usıl : kesiwtiriw hám polyar usıl menen planǵa alınadı. Bussol menen plan alıwda orındaǵı tolıq maǵlıwmatlardıń ornı qaysı usılda anıqlanǵan bolsa, planda da sol usılda suwretlenedi. Polyar usılda ornıaniqlangan noqatlar polyar koordinataları, yaǵnıy azimutlari yamasa rumblari boyınsha transportir járdeminde, aralıqları ólshewshi cirkul járdeminde masshtab tiykarında planǵa túsiriledi.

Goniometr menen plan alıw. Goniometr gorizontal múyeshlerdi o'lchaydigan ásbap bolıp, islewi tárepinen bussoldan kem parq etedi (13- súwret). Ol tiykarınan limb (1), alidada (2) hám kompastan dúzilgen. Limbdagi bólindiler aralıǵı 1° ga teń, bussoldagidek bunda da kóz dioptiri (5) hám predmet dioptiri (6 ) bolıp, 180° parq etedi, limbningostidagi arnawlı vtulka (7) islengen, goniometrdi ornatıwda áne sol vtulka shtativga hám limb bekkemlewshi vint (8) járdeminde vtulkaga ornatıladı. Alidadaning eki tárepine bir-birine keri etip

vernerlar (9 ) ornatılǵan. Alidada da dioptirlar (10 ) bolıp, múyeshlerdi ólshewde baǵdarına qaraw ushın isletiledi. Goniometrdiń úst bólegine kompas (3) ornatılǵan bolıp, ol rumb múyeshlerin ólshewge mólsherlengen.

13-súwretGoniometr kompas járdeminde orientirlenedi. Kompas járdeminde jónelislerdiń azimutini da anıqlaw múmkin. Kompastıń strelkasın isletiw ushın bolsa shepke aylantırıladı. Goniometr menen plan alıwda dalada o'lchangan rumb yamasa azimut múyeshleri arnawlı jurnalǵa jazıp barıladı, plan kameral sharayatta sızıladı.

Astrolyabiya menen islew. Astrolyabiya (usturlab) gorizontal múyeshlerdi ólshew ushın isletiletuǵın ásbap (14-súwret). Astrolyabiya tiykarınan mekteplerde jónelislerdiń azimut múyeshlerin, rumblarini hám eki jónelis arasındaǵı múyeshlerdi anıqlawda isletiledi. Astrolyabiya 360° ga bólingen limb (7) sheńberinden, baǵdarın anıqlawshı alidada (2) (ol jaǵdayda da kóz hám predmet dioptirlari bar) hám alidada ústine ornatılǵan kompastan (3) dúzilgen. Alidadagi dioptir isletilmagan waqıtta kompas ústine bukib qo'jıladi. Limb sheńberin gorizontal jaǵdayǵa keltiriw ushın

14-súwret adilak (4) ornatıladı. Astrolyabiya dalada shtativ ústine ornatıladı, ásbaptı oraylastırıw ushın tómendegi jumıslar atqarıladı : astrolyabiya menen orında jónelisler azimutini hám ishki múyeshlerin ólshewde ásbap belgilengen jayǵa ornatılıp adilak járdeminde limb gorizantal jaǵdayǵa keltiriledi, astrolyabiya shovun járdeminde oraylastırıladı, ásbap orientirlenedi, onıń ushın kompas strelkasınıń arqa uchi limb sheńberindegi 0° ni, qubla uchi 180° ni kórsetetuǵın halǵa keltiriledi. Bul jumıslar orınlanǵannan keyin alidadaning kóz dioptiridan qaray predmet dioptiri baǵdarına ornatılǵan vexaga jóneltiriledi. Bunda predmet dioptirining ortasından ótkerilgen sabaq vexaga tuwrı keliwi kerek. Sonnan keyin limbdagi 00 baǵdarınan belgilengen jónelisge shekem bolǵan gorizontal múyesh esaplanadı jáne bul múyesh orında jónelistiń magnit azimuti boladı. Astrolyabiya járdeminde orında ishki múyeshler, yaǵnıy bir noqattan shıqqan eki jónelistiń gorizontal proeksiyaları arasındaǵı múyeshler de olshenedi

4-MAvZU. NIvELIRLASH. NIvELIRLASH TURLARI

Joba


1. Nivelirlash tuwrısında maǵlıwmat. Cifrlı nivelirlar

2. Geometriyalıq nivelerlash

3. Trigonometrik nivelirlash

4. Barometrik nivelerlash

Tayansh sóz dizbegi hám atamalar :

Nivelir, geometriyalıqnivelir, trigonometriknivelir, barometriknivelir, aeronivelirlash, avtomatikalıq nivelirlash, ortadan nivelirlash, aldınǵa nivelirlash, ápiwayınivelirlash.

Topografikalıq kartalarda hár bir ob'ekttiń planlı jaǵdayı jáne onıń bálentligi nivelirlash jolı menen anıqlanadı. Ol jaǵdayda bir noqattıń bálentligi málim bolsa, qalǵan noqatlardıń bálentligin ólshew hám esaplaw jolların anıqlaw nivelirlash dejıladi. Nivelirlash isletiletuǵın ásbapları hám nivelirlanadigan jaylar anıqlıq nátiyjeleri boyınsha geometriyalıq, trigonometrik, barometrik hám basqa túrlerge bólinedi. Nivelirlash jumısları mámleketlerdiń tayansh noqatların anıqlawda, orınlarda túrli xojalıq jumısların aparıwda (jollar, kanallar, dóretpeoatlar qurıwda ), topografikalıq plan alıwda, s'yomka noqatların belgilewde isletiledi, nivelirlash tiykarında jaylardıń profilleri dúziledi.

Anıqlıǵı boyınsha nivelirlar 3 túrge bólinedi: joqarı anıqlıqtaǵı nivelirlar - N-05, N-05 K (Rossiya ), cifrlı nivelirlar Dshnsh 11 t, Dshnsh 21 (Germaniya ), NA 2002, NA 2003 (Shveytsariya ); anıq nivelirlar - N-3, 2 N-3, N-3 k, 2 N-3 kl (Rossiya ), Nq-30, Nq-50 (Germaniya ), Kernlevel-20 hám 24 (Shveytsariya ); texnikalıq nivelirlar - N-10, 2 N-10 kl (Rossiya ).

Joqarı anıqlıqtaǵı nivelirlar 1 hám 2- klass penennivelirlashda, anıq nivelirlar — 3- hám 4- klass penenhám texnikalıq nivelirlar - texnikalıq nivelirlash (topografikalıq s'yomkalar hám injenerlik-qurılıs jumıslarında ) de qollanıladı.

Nivelir shifrındaǵı nomer 1 km nivelir jolin eki tárepke nivelirlashdagi jol qóyatuǵın orta kvadratik qáteni ańlatadı. Joqarıda keltirilgen nivelirlar 2 qıylı etip tayarlanishi múmkin: kóriw trubasi janında cilindrik adilak ornatılǵan hám iyiw múyeshiniń kompensatori menen támiyinlengen. Kompensator ornatılǵan nivelir nomiga (K) hárıbi qosıladı. Anıq hám texnikalıq nivelirlar gorizontal limb menen támiyinleniwi múmkin hám ol jaǵdayda nivelir nomiga (L) hárıbi qosıladı. Házirgi kúnde ámelde qollanilayotgan ni-velirlarning texnikalıq kórsetkishleri 6 -kestede berilgen.

Nivelirlarning texnikalıq kórsetkishleri

6 -keste


Kórsetkishler

Nivelir túrleri

H-05/H-05 K H-3/H-3 K H-10/H-10 K Dini 11 t/21

1 kmyo'ldaikkitomongabajarilgannivelirlashdagio'rtakvadratikxato, (mm) 0, 5 3 10 0, 3

Trubaning úlkenlashtirilishi, márte 40 30 20 32/26

Cilindrik adilak bóleginiń ma`nisi ፄ/2 mm 10/ 15/ 45/ -

vizirlashning eń kishi aralıǵı, m 5 2 2 2, 2

Kompensator shegarası, min /±8 /±15 /±20 ±15

vizir sızıǵın gorizontal jaǵdayǵa keliw anıqlıǵı, s /0, 2 /0, 5 /1, 0 0, 2

Kompensatortebranishining tınıshlanıwvaqti, s /2 /2 /2 2

Nivelir massası, kg 6 3 2 3

Nivelirlashni orınlaw. Iv klass penennivelirlash ortadan nivelirlash usılında atqarıladı. Stansiyada ornatılǵan nivelirdan reykalarǵa deyin aralıqlar ma`nisi ortasha 100 m, vizirlash nurınıń jer sırtınan bálentligi 0, 2 m den kem bolmawi, nivelirdan reykalarǵa deyin aralıqlardıń stansiya daǵı ayırmashılıǵı 5 m den, nivelir jolınıń sektsiyasidagi ayırmashılıǵı 10 m den aspawı kerek.

Nivelir trubasining úlkenlashtirishi 30ፄ hám trubada suwret ayqın bolsa, reykaǵa shekem aralıq 150 m ge shekem alınıwı múmkin. Nivelirlashda reykaǵa shekem aralıq qádemlab olshenedi hám ol trubaning orta daǵı sabaǵı hám dalnomer sabaqlarınan biri boyınsha alınǵan sanaqlar ayırması boyınsha tekserip barıladı.

Nivelirlash H-3, H-3 K hám sol anıqlıqtaǵı basqa nivelirlar hám de PH-3 shashkali nivelir reykaları járdeminde atqarıladı. Alınǵan nivelir reykaları túrine qaray nivelirlash stansiyada tómendegi tártipte atqarıladı. Eki yolli (qara hám qızıl ) reykalar alınǵan bolsa :

1. Artqı reykanıń qara tárepinen orta kósher hám dal'nomer joqarı sabaǵı boyınsha sanaqlar alınadı.

2. Aldınǵı reykanıń qara tárepinen orta kósher hám dal'nomer joqarı o'qi boyınsha sanaqlar alınadı.

3. Aldınǵı reykanıń qızıl tárepinen orta kósher boyınsha sanaq alınadı.

4. Artqı reykanıń qızıl tárepinen orta kósher boyınsha sanaq alınadı.

Alınǵan sanaqlardı vizirlash jurnalınıń tiyisli qatar hám ústinlerine jazıladı. Bir yolli (qara tárepli) reykalar alınǵan bolsa :

1. Artqı reykadan sanaqlar alınadı.

2. Aldınǵı reykadan sanaqlar alınadı.

3. Nivelir bálentligi ózgertiriledi.

4. Aldınǵı reykadan sanaq alınadı.

5. Artqı reykadan sanaq alınadı.

Reykalardıń qara tárepi boyınsha o'lchangan salıstırmalı biyiklik menen qızıl tárepler boyınsha o'lchangan salıstırmalı biyiklik ayırmashılıǵı 95 — 105 mm arasında bolıwı múmkin. Tiykarınan alınǵan bir jup reykalar qızıl tárepleri nolınıń ayırmashılıǵı 100 mm ga teń bolıwı kerek. Nivelirlash jurnalınıń hár bir beti astında jurnaldı betma-bet tekseriwi atqarıladı. Jurnalda hár bir nivelirlash sektsiyasi boyınsha da esaplaw jumısları hám nátiyjelerdi tekseriw jumısı alıp barıladı.

2. Geometriyalıq nivelerlash

Geometriyalıq nivelirlash - noqatlar bálentligin anıqlawda nivelir ásbapı hám reykalardan paydalanıladı. Geometriyalıq nivelirlashda gorizontal vizerlash arqalı noqatlar arasındaǵı bálent-oypatlıq anıqlanadı. Nivelir ásbapları hár qıylı bolıp, sonnan quyma nivelir tómendegi bólimlerden ibarat : kóriw trubasi, cilindrik adilak, vertikal kósher, taglik sheńberi, ush kórsetkish vint, shtativ, tiykarǵı o'qqa bekkemleytuǵın vint hám mikrovintdan ibarat. Nivelir reykalarınıń uzınlıǵı 3-4 m, eni 8-10 sm, qalıńlıǵı 2 sm bolǵan taxtadan ibarat. Ol sm larga bólingen bolıp, aq, qara hám qızıl rangga bo'yaladi. Nomerler reykanıń tómengi bólegine jazılıp, kózge teris bolıp kórinedi, dalnomerdan ol oń etip kórsetiledi hám reyka daǵı sanaq 1 mm anıqlıqta esaplanadı.

Geometriyalıq nivelirlashda qandayda noqattıń balanligi málim bolsa, oǵan salıstırǵanda qalǵan noqatlardıń bálentligin anıqlaw múmkin hám ol tómendegi formula menen anıqlanadı :

h=a-b Hv=Ha+h

Bul jerde a-artqı reykadan alınǵan sanaq, v-aldınǵı reykadan alınǵan sanaq.

Eger eki noqatqa reyka ornatılıp, olardıń ortasına nivelir qoyıp bálentligi anıqlansa ortada turıp nivelirlash, eger bir reyka menen biyiklik anıqlansa aldınǵa qaray nivelirlash dejıladi. Tek bir yamasa eki noqattıń bálentligi anıqlansa ápiwayı nivelirlash, bir neshe noqattıń bálentligi anıqlansa quramalı nivelirlash dejıladi. Eger AV jónelis nivelirlanadigan bolsa, nivelir K noqatqa ornatıladı hám 1 piketning A noqatqa salıstırǵanda salıstırmalı bálentligi h=a1-b1 formula menen anıqlanadı. Keyin 1 menen 2, 2 menen 3 hám hokozo salıstırmalı biyiklikler anıqlanadı.

Házirgi waqıtta bir qansha waqıya hádiyselerdi ulıwmalastırıw arqalı tiyisli nátiyjelerge erisiw múmkin. Kartografikalıq xızmetler nátiyjesinde arnawlı kartalar eń zárúrli maǵlıwmatlar tiykarında jaratıladı. Bunday kartalar túpkilikli mániste baslanǵısh kartalar menen tıǵız baylanıslılıǵı, geometriyalıq anıqlıǵın saqlaw, sapa hám de estetik tárepten jaratıladı.

Nivelirlash mánisi hám usılları. Nivelirlash geodezik islerdiń bir túri bolıp, onıń nátiyjesinde jerdiń tábiy (fizikalıq) maydanında jaylasqan noqatlardıń bir-birine salıstırǵanda bálentligi (salıstırmalı bálentligi) olshenedi hám de bul noqatlardıń baslanǵısh dep qabıl etilgen júzesiy sırtdan bálentligi anıqlanadı.

Nivelirlash jay relefining formaların úyreniw hám olardı plan hám de kartalarda súwretlew, hár túrlı jay hám imaratlardı proektlestiriw, olardı qurıwda zárúr bolǵan noqatlar bálentligin hám ayırmashılıǵın anıqlawda atqarıladı.

Geometriyalıq nivelirlashgeodezik ásbap — nivelir járdeminde payda etinadigan gorizontal vizirlash nurı tiykarında atqarıladı. Sonıń menen birge, bunday gorizontal vizirlash nurın trubasida cilindrik adilak ámeldegi bolǵan geodezik ásbaplar — teodolit hám de Kipregel járdeminde de payda etiw múmkin.

Trigonometrik nivelirlashgeodezik ásbap — teodolit-taxeometr járdeminde payda etinadigan qıya nur tiykarında atqarıladı. Bul nivelirlash eki noqat arasındaǵı sızıqtıń iyiw múyeshi hám aralıǵın ólshew menen ámelge asıriladı.

Fizikalıq nivelirlashgidrostatik, barometrik hám aeroradio nivelirlashga bólinedi.

Gidrostatik nivelirlash óz-ara jalǵanǵan shıyshe naychalardagi suyıqlıq erkin júzesiniń mudamı birdey biyiklikti iyelew ózgeshelikinen paydalanıp, noqatlarǵa ornatılǵan shıyshe naychalar boyınsha olshenedi.

Barometrik nivelirlashda noqatlarǵa ornatılǵan barometrler kórsetkishi boyınsha olardaǵı atmosfera basımınıń bahaları ólshenip, basım ayırmashılıǵı arqalı salıstırmalı biyiklik esaplanadı.

Aeronivelirlash radiobalandlikni ólshew hám statoskop menen ushıp ketip atırǵan samolyottıń jer sırtınan bálentligin anıqlaw arqalı atqarıladı.

Stereofotogrammetrik nivelirlash orınnıń eki birdey aerosuratini stereometr, stereokomparator hám soǵan uqsas arnawlı ásbaplarda relef modelin payda etip, ol jaǵdayda ólshewdi orınlaw menen ámelge asıriladı.

Avtomatikalıq nivelirlash orınnıń qandayda -bir baǵdarı boyınsha profilin arnawlı nivelir-avtomat ásbapında sızıp, profilden noqatlar salıstırmalı bálentligin anıqlap alıwǵa tiykarlanǵan.

Geometriyalıq nivelirlash usılları. Geometriyalıq nivelirlashning eki usılı ámeldegi:

1. Ortadan nivelirlash. Orında alınǵan eki noqat arasındaǵı salıstırmalı biyiklik h ni ólshew ushın nivelir ásbapı A hám B noqatlar arasında, olardan birdey aralıqta, jumısshı jaǵdayǵa keltirip ornatıladı (8. 1 forma ). Bunda nivelir noqatlardı tutastiruvchi sızıq ústinde ornatılıwı shárt emes. A hám B noqatlarda vertikal jaǵdayda reykalar ornatıladı (reyka shkalasınıń nol jazıwı jerge qoyıp ornatıladı ). Nivelirning kóriw trubasi gezegi menen R1 hám R2 reykalarǵa qaratılıp, a hám v sanaqları alınadı. Nivelirlash A noqattan baslap B noqat baǵdarı boylap alıp barılıwı ushın A artqı, B aldınǵı noqat esaplanadı. Sonday etip, salıstırmalı biyiklik artqı hám aldınǵı reykalardan alınǵan sanaqlar ayırmasına teń. Eger a>v bolsa, salıstırmalı biyiklik oń, a< v bolsa, keri belgili boladı.

2. Aldınǵa nivelirlash. Salıstırmalı biyiklikti aldınǵa nivelirlash usılında ólshew ushın nivelir ásbapı ornatıladı, onıń okulyarı A noqatınan ótetuǵın shovun baǵdarına tuwrı keliwi kerek (15-súwret),

15-súwret. Nivelirlashsxemasi

B noqatdaesareykao'rnatiladi. Nivelirishchiholatigakeltiriladi, reykayokiruletkabilanasbobbalandligilo'lchanadi, trubareykagaqaratilib, odanvsanog'iolinadi. Formadanquyidaginiyozishmumkin:

l= h + vbundanh = l - v

yaǵnıy salıstırmalı biyiklik ásbap bálentliginen reykadan alınǵan sanaqtıń ayırmasına teń boladı.

Nivelirlash nátiyjesinden paydalanıp, A noqattıń bálentligi HA boyınsha, B noqatınıń bálentligi HB o'lchangan salıstırmalı biyiklik yamasa ásbap jıyeki arqalı esaplanıwı múmkin.

15-suwretke tiykarınan A noqatınıń bálentligi hám salıstırmalı biyiklik arqalı B noqatı bálentligi HB tómendegine teń:

HB= HA + h,

yaǵnıy aldınǵı noqattıń bálentligi artqı noqat bálentligine salıstırmalı biyiklikti bir-birine qosılganiga teń. B noqattıń bálentligi HB ásbap jıyeki arqalı tómendegishe esaplanadı (15-suwretke tiykarınan ):

NB = Hl - v,

bul jerde: Hl — ásbap jıyeki bolıp, ol tómendegine teń:

Hl= HA + a.

Noqatlar bálentligin ásbap jıyeki arqalı esaplaw, mısalı, jerlerdi vertikal tegislewde bir neshe noqatlar joybar belgisin bir stansiyadan (nivelir ornatılǵan jay) turıp jayǵa kóshiriwde qolaylıq tuwdıradı.

Joqarıda kórip shıǵılǵan eki noqattı bir stansiyadan nivelirlash ápiwayı nivelirlash dejıladi. Eger nivelirlanadigan eki noqat arasındaǵı aralıq úlken bolsa, nivelirlash ushın ol bir neshe bóleklerge bolınıp nivelirlab chiqilsa, oǵan izbe-iz nivelirlashdejıladi. Izbe-iz geometriyalıq nivelirlashdanivelirlanadigan AC sızıǵı (16 -súwret) bóleklerge bólinedi hám hár bir bólek bólek stansiyadan nivelirlanadi. Nivelirni birinshi stansiya K1 de ornatıp, 1-noqattıń A noqatına salıstırǵanda salıstırmalı bálentligi olshenedi:

h1= a1 - b1.

16 -súwret. Izbe-izgeometriknivelirlash

Keyinnivelirvareykalarizbe-izolibo'tilib, tapshutarzda 1 hám 2; 2 hám 3 vahokazonuqtalarningnisbiybalandligi h2, h3,.. ., hno'lchanadi.

Eger nivelirlash n ta stansiyadabajarilganbo'lsa, ulıwmanisbiybalandlikquyidagigatengbo'ladi:

yamasa

yaǵnıyoxirgi noqat Cniboshlang'ich noqat Aganisbatannisbiybalandligiorqadagireykabo'yichasanoqlaryig'indisidanoldingireykasanoqlariyig'indisiningayirmasigateng.

Eger nivelirlashoxirginuqtaningbalandligi HCnianiqlashmaqsadidabajarilganbo'lsa, baslanǵısh noqat bálentligiHA den paydalanıp, ol tómendegichahisoblanadi:

Hc=HA+H0


NivelirlashACchizig'iningbo'ylamaprofilinituzishmaqsadidabajarilsa, ol jaǵdayda 1, 2,... noqatlarbalandligini da esaplawgato'g'rikeladi, yaǵnıy

Bul formuladan kórinisishe 1, 2, 3,... noqatlar arqalı nivelir jolında biyiklikler izbe-iz uzatıladı hám olarǵa baylaw noqatlardejıladi.

Ámeliy jumıslarda baylaw noqatlar kóbinese belgilengen birdey aralıqlar (100, 40, 20 m) de alınadı hám sol sebepli olar mudamı da jay relefining dónli noqatlarına tuwrı kelmeydi. Relefni tolıq súwretlew ushın bul noqatlar bálentligin de tabıw kerek. Bunday noqatlarǵa aralıq yamasa plyus penennoqatları dejıladi hám olar artqı bawırlas baylaw noqattan baslap o'lchangan aralıq menen belgilenedi (16 -suwretde K2 hám KH stansiyalaridagi +71 hám +66 noqatlar ).

Tik qıya jaylardı nivelirlashda eki qońsılas baylaw noqatlardı bir stansiyadan nivelirlash múmkinshiligi bolmaydı (17 a-su'wret). Mısalı, gorizontal nur reyka ústinen ótiwi múmkin. Bunday halda orada x noqat dep atalıwshı qosımsha baylaw noqat alınadı (17 b-su'wret). Ungacha bolǵan aralıq o'lchanmaydi. Formadan kórinisishe, ólsheniwi kerek bolǵan ulıwma salıstırmalı biyiklik h bólek-bólek o'lchangan salıstırmalı biyiklikler h1 hám h2 jıyındısına teń. Qıyalıqtıń úlken-kishiligine qaray eki baylaw noqat arasında bir yamasa bir neshe x noqatları alınıwı múmkin. Izbe-iz nivelirlashda nátiyjeni tekserip barıw ushın hár bir stansiyada reykalardıń qara hám qızıl tárepleri boyınsha yamasa reykalardıń bir tárepi hám ásbaptıń eki jıyekinde nivelirlash atqarıladı.

17-súwret. Aldınǵa qaray nivelirlash

Nivelirlash nátiyjeleri arnawlı jurnalǵa jazıp barıladı. Bir stansiyada sanaqlar alıp bólingennen keyin salıstırmalı biyiklik esaplanadı. Onıń ushın artqı reykadan alınǵan sanaqtan aldınǵı reykadan alınǵan sanaq ayrılıwı kerek. Sonday eken, bunda salıstırmalı biyiklik eki ret: qara tárepden alınǵan sanaqlar hám qızıl tárepden alınǵan sanaqlar boyınsha anıqlanadı. Salıstırmalı biyikliktiń eki ma`nisi arasındaǵı parq 4 mm den aspawı kerek. Buǵan stansiya daǵı tekseriw dejıladi, bul jumıs penenatqarılsa, salıstırmalı biyikliktiń ortasha ma`nisi esaplanadı hám nivelir menen keyingi stansiyaǵa kóship ótiledi. Keri jaǵdayda stansiyada nivelirlash qaytaldan atqarıladı.

3. Trigonometrik nivelirlash

Trigonometrik nivelirlash - bir noqattan ekinshi noqattıń ayırmashılıǵı trigonometrik usılda múyesh ólshew tiykarında anıqlanadı hám ol trigonometrik nivelirlash dejıladi. Eger ABB1 úshmúyeshliktiń BB1 tárepi sol úshmúyeshliktiń A noqatına salıstırǵanda B noqatınıń bálentligi (h) boladı. Ol tómendegi trigonometrik formula menen anıqlanadı.

; h=ABS penensinα; h= D sinα ;

Yamasa


; h=AB1 tgα h= d tgα

Trigonometrik nivelirlashda orındaǵı predmet hám noqatlardıń bálentligin eklimetr, teodalit, Kiprigel ásbapları járdeminde anıqlaw múmkin. Trigonometrik nivelirlashda nivelirlanadigan noqatlar arasındaǵı sızıq uzınlıǵı jáne onıń iyiw múyeshi olshenedi. Bul nivelirlash járdeminde biyiklik uzaq aralıqqa tez hám ańsat uzatıladı.

Dini 11 hám Dini 21 cifrlı nivelirlar (18-súwret) menen 1 km joldı tuwrı hám keri baǵıtlarda invar reyka qollap, 0, 3 mm anıqlıqta, ápiwayı bukla-má reyka qollap bolsa 1 mm anıqlıqta ólshew múmkin. Stansiyada turıp 2, 5 m den 100 m ge shekem aralıqtaǵı noqatlar 4 minuta waqıtta olshenedi. Nivelirda ornatılǵan kompensatorni

islew shegarası yamasa 15' ga teń. 18-súwret. Dini 11 hám Dini 21 cifrlı nivelirlar

Nivelirda gorizontal sheńber ornatılǵan bolıp, onıń bólek ma`nisi 1° ni quraydı. Nivelirda jaylastırılǵan programma tómendegi islerdi orınlawdı támiyinleydi: bólek ólshewdi, qayta ólshewdi, ortadan hám aldınǵa ni-velirlashni, joybarlaw jumısların hám nivelir jolin teńlesti ámelge asırıw kerek. Reykalardan alınǵan sanaqlardı nivelir yodiga jazıp saqlaw yamasa ásbap displeyi (ekranı ) den oqıp jurnalǵa jazıw múmkin.

4. Barometrik nivelerlash

Barometrik nivelirlash - Nivelirlashni barometr hám termometr ásbapları járdeminde atqarsa da boladı, bunda orındaǵı noqattıń hawa basımı hám temperaturası ayırmashılıqlarına tiykarlanıladı. Bunı tómendegi mısalda kórip shıǵıw múmkin:

B noqatda turıp hawa basımın barometr menen, temperaturasın termometr menen o'lchaymiz. Bunda B1=712, 2 mm; t=+20, 2 0 C. Keyininen B2 noqatqa barıp, onda da hawa basımı hám temperaturasın o'lchaymiz. B2-=710, 0; t=19, 4 0 C. Bul o'lchangan maǵlıwmatlar tómendegi formulada anıqlanadı.

Bunda (ortasha hawa basımı ) mm

(ortasha temperatura 0 C) anıqlanadı.

Payda bolǵan ortasha basım hám temperaturalardan barometrik biyiklik basqıshları kesteinen basım ma`nisin, yaǵnıy kesteniń shep tárepinde 20 0 C ni, joqarıdan 710 mm basım tabıladı, olardıń kesilisken jayında 12, 12 tabıladı. Bul (12, 12) sannı basımlar ayırmashılıǵına (712, 2-710, 0=2, 2) ko'paytiramiz hám 12, 12 x 2, 2 = 26, 6 payda boladı. Nátiyjede B1 noqat menen B2 noqat arasındaǵı salıstırmalı biyiklik kelip shıǵadı, yaǵnıy 26, 6 m bálent ekenligi anıqlanadı.

Adabietlar:

1. Sabitova N. I., Saidkarimova Z. S. Dúnya tábiy geografiyası hám topografiya tiykarları. Stilistik qóllanba. O'zMU, Universitet, 2007.

2. Berlyant A. M. Kartograficheskiy metod issledovaniya. 2-e izdanie-M.: MGU, 1998.

3. Geoinformatika: talkovıe slovar osnovnıx terminov (pod. Red. A. M. Berlyanta). M.: MGU, 2000.

4. Bojok A. P, Topografiya s penenosnovami geodezii- M.: vısshaya shkola. 1992.

Internet saytları

1. www. tdpu. uz

2. www.pedagog. uz

3. www. zıyanet. uz

4. www. lex. Uz


Yüklə 102,19 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə