BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Humanitar elmlər seriyası
2014
UOT 5718.01
ARTUR KONAN DOYL VƏ DETEKTİV JANR
*
(ardı)
d.
ƏDİB HEÇ DƏ DETEKTİV JANRA QAPANIB
QALMAQ N
İYYƏTİNDƏ OLMAYIB
Q.
İ.ƏHMƏDOV
Bakı Dövlət Universiteti
gabil@lan.ab.az
Məqalə ingilis yazıçısı Artur Konan Doylun yaradıcılığının detektiv aspektini əks
etdirən üçüncü məqalərir. Müəllifin bu mövzuda bır sıra məqalələri dərc olunmuşdur.
Açar sözlər: qəlb, macəra, cinayət işi, ədəbi üslub, maddi yardım, dövrü əhatə etmək
1892-
ci ilin əvvəllərini o, özünü bütünlüklə “Qaçqınlar” romanına həsr edir
və tezliklə həmin yazı çapa təqdim olunduqda, tarixi hadisələr fonunda qu-
rulmuş fabulanın nisbətən sönük alındığı üzə çıxır. Bəlkə də tənqidçiləri bu fikrə
gətirən Konan Doyla xas detektiv təhkiyəsinin parlaq ecazı idi. 1892-ci ilin
fevralında artıq ehtiyacın daşını birdəfəlik atmış ədib “Strend”-in inadla etdiyi
xahişlər müqabilində yeni Holms hekayələri dəsti üçün min funt istəyir. Onun
təklif etdiyi məbləğlə və müəllifin irəli sürdüyü şərtə – yazıların çatdırılması
işində onu tələsdirməməyə jurnal danışıqsız razı olur. “Gümüşü yal”, “Dəniz
sövd
ələşməsi” həmin qismə daxil idi. Onların yaradıcısı qalan əsərləri yaz-
mazdan əvvəl “Vaterloo” və “Zülmət məlaikələri” pyeslərini tamamlayır.
Sonuncu səhnə əsərində doktor Uotson təklikdə baş qəhrəman kimi Amerikada
cərəyan edən hadisələr fonunda verilsə də, müəllif həmin dram əsərini nədənsə
heç vaxt ortaya çıxarmadı. Buna səbəb kimi Uotsonun xasiyyətindəki qadınlara
olan yüksək marağın qabarıq şəkildə verilməsi də ola bilərdi.
Qalan detektiv hekayələr isə “Karton qutu”, “Sarı sifət”, “Düzənlikdə bazar”
sərlövhələri ilə ədibin 1893-cü ildə İsveçrəyə səfəri ərəfəsində təhvil verilirlər.
Arvadının soyuqdəymədən sonra özünü pis hiss etməsi və dağ havasına ehtiyacı
olmasına görə həmin ölkəyə yollanarkən və oranın ən səfalı guşələrindən biri
olan Rauşenbax şəlaləsini seyr edərkən Konan Doyl həmin ilin 6 aprelində öz
anasına Holmsı həmin şəlalədə batırıb öldürəcəyini yazır. O, doğrudan da yeni
*
Əvvəli “Bakı Universitetinin Xəbərləri” jurnalının 2014-cü il 3 sayında
10
se
riyanı “Holmsın son işi” əsəri ilə bitirir və oktyabrda öz atasının da ölməsi
xəbərindən sarsılır. Həyat yoldaşı isə ciyər xəstəliyindən tamamilə sağalaraq əri
ilə Lindona çox gümrah bir halətdə dekabrin 8-də dönür. Yeni hekayələr düji-
ninə yekun vuran bu bədbin sonluqlu əsər bütün Britaniyanı, Amerikanı,
Avstraliya və Kanadanı dərindən məyus etsə də, həmin toplu ayrıca bir kitab
kimi “Şerlok Holmsın macəraları” adı altında çap olunur. Holmsdan, nəhayət ki,
yaxa qurtara bildiyini ehtimal edən dəmir sağlamlıqlı, atlyet görkəmli cavan
ədib heç də qələmini yerə qoymur.
“Starko Monro” roman
ı məhz həmin vaxt ərsəyə gəlir. Sonra, yəni 1894-cü
ildə ədib “Parazit” əsərini başa vurur. İndi onu daha çox Napoleon obrazı və
onun hökmranlıq etdiyi dövr dərindən maraqlandırır. Onun daha iki kitabı –
“Briqadir Jerarın qəhrəmanlıqları” və “Jerarın başına gələnlər”də baş qəhrəman
Etyen Jerar artıq Napoleon dövrünə aid başlıca hərbi kampaniyaların mər-
kəzində fəaliyyətdə olan bədii obrazdır. Müəllif hər iki kitabda təsvir olunan ha-
disələrə vətənpərvər bir fransizin gözləri ilə baxır. Bu əsərlərlə qane olmayan
yazıçı briqadirin şücaətlərinə aid daha 7 hekayə də qələmə alır.
Həmin mövzuda
çalışarkən böyük qüvvələr sərf edən Konan Doylu bir fikir daim aludə edir.
“Mən hələ də bilmirəm ki, məni aludə edən fransız imperatoru dahiyanə bir
qəhrəmandır, yoxsa qeyri-adı bir əbləh”. Dünyanın hökmdarı tacına yiyələn-
mək üçün fransız xalqının böyük bir qismini güdaza verən bu qanlı şəxsin
devrilməsində Konan Doylun həmyerlisi cavan marşal Vellinqtonun koman-
danlığı altında 1815-ci ildə ingilis ordusunun Vaterloo kəndi yaxınlığında gös-
tərdiyi qəhrəmanlıq müstəsna əhəmiyyətə malik olmuşdur.
İngiltərədəki ədəbi hadisələrə qarşı çox həssas olan qüdrətli Amerikada da
Konan Doyl əsərləri dönə-dönə dərc olunduğundan bununla həm müəllifin mad-
di imkanları xeyli dərəcədə yaxşılaşır, həm də onun şöhrəti qat-qat artır.
İsveçrəyə səfər edərkən isə o, artıq Birləşmiş Ştatları və Kanadanı gəzib öz qısa
səfəri zamanı həmin ölkələrlə tanış olmuş, ədəbi ictimaiyyət qarşısında bir neçə
yadda qalan çıxışlar etmişdi. Orada Redyard Kiplinqlə isə hətta dostlaşa bilmiş-
di. Hər ikisi okeanın o tayında keçirilmiş məşhur bir boks yarışında da ol-
muşdular. Çünki idmanla daim məşğul olan bu ingilis ədibi həmin növü o qədər
çox sevirdi ki, o hətta boks mövzusunda Rodney Stounun baş qəhrəman kimi
verildiyi “Tarixi məqam” adlı bir romanı da heç də təsadüfən qələmə almamışdı.
Növbəti səfərə isə Konan Doyl yenə də ailəvi olaraq çixir. Bu dəfə o, fironlar
və ehramlar diyarı olan Misiri seçir. Paytaxt şəhər Qahirədən 800 kilometrlik
məsafədə olan Xəlifə vadisində Donan Doylun özünün və ailəsinin də olduğu
turist qrupuna bir dəfə yorğa dəvələrə süvar olmuş 90 bədəvi səhra ərəbi hücum
edir və az qalır ki, həmin quldurlar aciz qalan ingilis qarnizonunun gözləri
qarşısında britaniyalı müsafirlərin hamısını əsir götürsünlər. Sonra Nil çayı ilə
ingilis gəmisində hərəkət edərkən yazıçı öz narahatlığını yerli ingilis qarnizo-
nunun rəhbəri general-mayor Kitçinerlə bölüşür. 1896-cı ildə evə qayıdarkən
müəllif daha bir kitab – hələ Misirdə başladığı “Bernak əmi” adlı və Napoleon
epoxasına həsr olunmuş əsər dərc etdirir. Onun ardınca isə “Koroskoda faciə”
11
romanını çapa verir. 90 nəfər bədəvi çöl ərəbinin həmləsinin təsiri altında ya-
zılmış bu kitabda yazıçı öz təxəyyülünün gücü ilə, əsir alınanlara guya islamın
zorla qəbul etdirilməsi şərti ilə həyatlarının hifz ediləcəyi təklifinə onların müx-
təlif şəkildə yanaşdıqlarını təsvir edir. Qəhrəmanlardan bir qismi sağ qalmaq
x
atirinə buyurulanları edir, digərləri isə etiraz bildirərək öz ölümlərini həqiqi
xristianlar kimi mərdliklə gözləməyə başlayırlar.
Həmin dövrdə Konan Doylun maddi vəziyyəti o qədər yaxşılaşır ki, o An-
derşoy deyilən yerdə daha əzəmətli yeni bir malikanə inşa etdirir. O, həmçinin
ol
duqca xoşuna gəlmiş Lekki Cin ilə də gizlincə görüşməyə və onun gözəlliyin-
dən ruhlanaraq bir sıra yeni əsərlər yaratmağa nail olur. Bunlardan biri “Şerlok
Holms” adlı yeni bir pyes olur. Kral teatrında tamaşaya qoyulan həmin əsəri
səhnələşdirən məşhur aktyor Henri İrvinq 1898-ci ildə böyük uğur qazanır. Bu
mövzuda daha bir pyesi isə Konan Doyl “Kornhil məqəzin” jurnalına göndərir.
1898-
ci ildə ədib “Fəaliyyətə çağıran nəğmələr” adlı şeirlər və balladalar toplu-
sunu da nəşr etdirir. Elə həmin il İtaliyaya gəzməyə getməzdən daha əvvəl o,
“Strend” jurnalını da yeni hekayələrlə təchiz edir. Buraya köhnə tarixlərlə ya-
zılmış “Buxarı yanında nəql edilmiş əhvalatlar”, “Cücülər ovçusu”, “Saatları
olan adam” və “Yox olmuş sürət qatarı” daxil idi. Bunlardan sonuncusunda Şer-
lok Holms yalnız səhnə arxasında hərəkət edir.
Bu adı çəkilənlər arasında sonuncusunda təsvir edilən sirli yox olma hadisəsi
artıq detektiv janra deyil, tamamilə başqa bir sahəyə aiddir. Əlbəttə bu ədibin
“İtirilmiş dünya” romanı kimi fantastik janrda da gözəl əsərləri vardır. Amma
qeyd etmək lazımdır ki, fantastika ilə səsləşən daha bir Şerlokiana nümunəsi
“Dörd əl-ayaqla gəzən adam”dır.
Cin Lekki ilə məhəbbət macəraları getdikcə şiddətləndiyindən, ədib onunla
qol-
qola teatr foyesində gəzişərkən qəflətən öz kiçik bacısı və əri ilə üzləşəndə
onlar bu hadisədən çox pərişan olaraq yazıçı ilə əlaqəni kəsmək qərarına gəlir-
lər. Müəllif isə “Artur Qriffits” başlıqlı lirik-sentimental əsərində Mod Selbi adlı
qad
ınla Frenk Kross arasında sevgi mövzusunda söhbətlərə geniş yer versə də,
oxucular bu kitabı müəllifin səviyyəsindən aşağı dərəcəli bir bədii yazı kimi
qəbul etməklə xeyli dərəcədə narazı qalırlar.
Bununla belə, həmin günlərdə bir neçə ürəkaçıcı hadisə də baş verir. On-
lardan biri aktyor Vilyam Gilletin gözlənilmədən müəllifin yanına əsil Şerlok
Holms qiyafəsində gəlməsi və zahirən tamamilə həmin obraza oxşamasıdır. Elə
o vaxtlar Fransadan rəsmi səfərə gəlmiş hərbi donanma rəhbərliyindən mərasim
təşkilatçıları krala, dahi admiral Con Fişerə, yaxud dahi siyasətçilərdən Balfura
və ya Çemberlenə baş çəkmək barədə fikir bildirmələrini xahiş edəndə fransız
nümayəndə heyəti yalnız Şerlok Holms müəllifi ilə görüşməyi arzuladıqlarını
demişlər. Edinburq universiteti də həmin günlərdə ona “hüquq elmləri doktoru”
alimlik
dərəcəsi vermişdi.
Şerlok Holmsla vidalaşan Konan Doylun 1901-cı ilin 2 aprelində cap etdir-
diyi “Baskervillərin iti” adlı povestində də bu xəfiyyəçi obrazı bir qədər gözə
dəyir. Lakin həmin əsərdəki hadisələrin baş verdiyi tarix Holmsın Rauşenbax
12
şəlaləsi kənarında yox olmasından daha əvvəlki dövrə aiddir. Belə ki, ədib bir
növ öz oxucularını aldadır və retro bir əsərlə onları sakitləşdirmək istəyir.
Bundan əlavə, tənqidçilərin fikrinə görə, bütün digər Şerlokiana nümunələrində
süjet Holmsdan asılı olduğu halda, “Baskervillərin iti”ndə bu iş əksinə bir hal-
dadır. Yəni nisbətən arxa planda olan Holms yalnız finala yaxın üzə çıxlr və
ha
disələrə təsir göstərir. Povestin əhvalatlarının təsvir olunduğu yerləri – Qrim-
pen top bataqlığını, vələs pöhrəliyi talasını və həbsxana mənzərələrini müəllif
Fletçer Robinsonun dəvəti ilə çıxdığı gəzinti zamanı həmin ilin əvvəlində öz
gözləri ilə gördükdən sonra qələmə almışdır.
1889-
cu ildə Cənubi Afrikada başlayan Bur müharibəsinə könüllü həkim
sifətilə yola düşən ədib tezliklə oradakı Kanqmen hərbi xəstəxanasında qarın ya-
talağı xəstəliyinə yoluxur və az qalır ki, tələf olsun. Yalnız möhkəm orqanizmi
sayəsində o, ölümdən qurtulur və vətənə qayıdaraq hökumətin xahişi ilə “Böyük
Bur müharibəsi” elmi-sənədli əsərini yaradır. Həmin kitab bu qarşıdurmanın səl-
naməsinə çevrilir. Lakin oxucuları bir şey narahat edirdi – məşhur bədii obraza
çev
rilmiş xəfiyyəçi Holms onları öz dahiyanə ağlı ilə bir daha heyrətləndirə-
cəkdimi?
Amerikadakı naşirlər 1903-cü ildə Holmsı nə isə bir yolla Rauşenbax şəla-
ləsindən çıxarıb dirildilməsi üçün ona 5 min dollar təklif edirlər, Nyunsens isə
yalnız bunun yarısından bir qədər çox verə biləcəyini deyir. Naşirlərə Konan
Do
yl yalnız beş şözün baş hərflərini göndərir: “O.K. A.K.D.” bunlardan son üçü
onun ad və familiyasının ilk hərflərini, ilk ikisi isə “okey”, yəni “oldu” sözünü
bildirirdi. Bu halda, tarixlərə yaxşı diqqət verməyən müəllif səhvən öz qəh-
rəmanını həyata ölüm tarixindən daha əvvəl, yəni 1903-cü ildə qaytarır.
Beləliklə, “Strend” məcmuəsinin səhifələrində əvvəlcə “Boş evin sərgüzəştləri”,
sonra isə “Norvuddan olan iş icraçısı”, “Rəqs edən adamciyəzlər” və “Tənha
velosipedçi” varid olurlar. Həmin əsərlər haqqında o, özü bildirmişdir ki, ilk üç
yaz
ıda oxla almanı sərrast vura bilmişdir. Velosipedçi barəsində olanında isə
nisbətən uğursuzluğa düçar olmuşdu. O, Holmsın şöhrətinə layiq süjetlər üçün
məsləhətləşmək niyyətilə bacarıqlı bir mütəxəssis tapmaq arzusunda idi.
1903-
cü ilin dekabrından 1904-cü ilin dekabrına kimi peyda olmuş 13 povest
və bir roman sonradan Hyunsens tərəfindən “Holmsın qayıdışı” başlığı altında
ayrıca bir cild şəklində çap olunsa da, onlardan “Qloriya Skott” və “Sarı sifət”
əsərlərinin uğurlu alındığını demək bir qədər çətin idi. Bundan az sonra onun
Üçüncü Edvardın zəmanəsinə aid tarixi romanı “Ser Naycel” işıq üzü görür.
Həmin vaxtda onun həyat yoldaşı vəfat edir. Sonrakı dövrdə digər xanımı Cin
Lekki ilə dörddə bir əsrlik məşhurluq, zənginlik və ailə sevincləri yaşamış
ədibin birinci dünya müharibəsi dövründə cəbhədə bir oğul itirməsi ona böyük
mənəvi zərbə olur.
1930-
cu ilin 7 iyul səhərində ölümün yaxınlaşdığını bütün aydınlığı ilə duyan
71 yaşlı Ser Artur Konan Doyl çətinliklə yerindən qalxıb özünü yazı masasına
yetirə bilirsə də, əli qələm tutmur. Hələ keçən ay boyu aldığı çoxsaylı mək-
tubları cavablandırmış, özü barədə yazılar vermiş mətbuat orqanlarına rəylər
13
göndərmişdi. Ömrünün həmin sonuncu günü isə yalnız pəncərədən Susseks
qraflığının axar-baxarlı mənzərələrinə nəzər sala bilir. Həyat öz axarı ilə davam
etsə də, onun mənalı ömrünün son saatı tamama yetmişdi. Üzünü cavan arva-
dına tutaraq “Əziyyətlərini halal et!” – deyir. Sonra isə bir neçə gün öncə yaz-
dığı son sözləri xatırlayır: “Oxucularım həyatım boyu nə qədər macəralarla
qarşılaşdığımdan xəbərdar olsalar da, yəqin ki, onlardan ən maraqlısının və ən
şərəflisinin hələ irəlidə məni gözlədiyini təsəvvür etmirlər.” Bu məqamda dahi
ədib iki oğlu və həyat yoldaşının əhatəsində gözlərini əbədi olaraq yumur.
Onun dəfn mərasimində çıxış edənlərdən yepiskop və psixoloq alim Drayton
Tomas yazıçının son illərdə ruhlar dünyası üzrə apardığı tədqiqatın insanlara
ölümdən sonrakı qeyri-cismanı mövcudluq naminə bu dünyada alicənab və
gözütox olmağa çağırışları ilə etdiyi böyük tərbiyəvi təsirdən bəhs etdi. Vilyam
Cillet bir aparıcı aktyor və Holms obrazının səhnə yaradıcısı kimi dahiyanə
bədii surət olan Şerlok Holmsın bəşər düşüncəsinə gətirdiyi faydanı xatırlatdı.
Mərhumun öz detektiv əsərlərinin ilkin variantını adətən dərc etdirdiyi “Strend”
jurnalının səhifəsində yerləşdirdiyi nekroloqda redaktor Qrinhof Smit dünyasını
dəyişdirmiş ədibin Holms obrazı ilə nəinki az təşəkkül tapmış bir janra güclü
nəfəs verməsini, həmçinin mərdlik və haqq-ədalət barədə hamıya güclü duy-
ğular aşıladığını qeyd edirdi. Corc Bernard Şou isə öz başsağlığısını çox qısa və
bədbin bir ahənglə ifadə etmişdi: “Bu qədər yaxşılıqlarına layiqli qiymət ver-
məyən əzablı dünyadan mərhum başını çox yaxşı götürüb aradan çıxdı.”
“Deyli Herald” məcmuəsi də bütün digər mətbuat nümunələrinə qoşularaq öz
səmimi duyğularını belə bir əlavə başlıq altinda dərc etmişdi: “Ser Artur Konan
Doyl artıq aramızda yoxdur, amma onun yaratdığı Şerlok Holms əbədi olaraq
bizimlədir.” Bir neçə gün sonra isə qədirbilən ingilis xalqı möhtəşəm Sent-
Ceymz Holl sarayında altı min adamın iştirakıilə əzəmətli anım mərasimi
keçirtdi.
ƏDƏBİYYAT
1.
Артур Дойл Конан. Подвиги бригадира Жерара. Послесловие Урновой. М.: Правда,
1987.
2.
Cox, Don Richard. Arthur Conan Doyle. Frederick Ungar Publishing Co., New York, 1985.
3.
Redmond, Christopher. “Welcome to America, Mr. Sherlock Holmes”. Toronto. Simon &
Pierre, 1987
4.
Pointer, Michael. The Public Life of Sherlock Holmes. London. David & Charles, 1975.
5. Артур Дойл Конан. Родни Стоун. Послесловие Урновой. М.: Правда, 1990.
6. Martin Booth. The Doctor and the Detective: A Biography of Sir Arthur Conan Doyle.
Thomas Dunne Books. New York, 2000.
7. Артур Дойл Конан. Избранные фантастические произведения. Предисловие К.Ан-
дреева. М.: Молодая гвардия, 1957.
8. Артур Дойл Конан. Собака Баскервилей. М.: Художественная литература, 1987.
9.
Daniel Stashower, Sherlock Holmes. Teller of Tales: The Life of Arthur Conan Doyle.
14
АРТУР КОНАН ДОЙЛ И ДЕТЕКТИВНЫЙ ЖАНР
Г.И.АХМЕДОВ
РЕЗЮМЕ
Представленная статья является второй половиной работы и посвящена детек-
тивному аспекту творчества нзвестного английского писателя Артура Конан Дойла.
Нами опубликованы ряд статей в данной области, поскольку они выполнены на почве
докторской диссертации соискателя. Первая же половина данной статьи скоро будет
опубликована в Ученых записках одного из ВУЗ-ов нашей Республики.
Ключевые слова: душа, приключение, уголовное дело, литературный стиль,
финансовая поддержка, охватить период.
ARTHUR CONAN DOYLE AND THE DETECTIVE GENRE
G.
İ.AHMADOV
SUMMARY
The presented material is the second half of the whole piece highlighting the entire
literary creation of the mentioned writer. Though he wanted to write more historical novels, he
became world - known with his image Sherlock Holmes. We have been working ten years
upon the very aspect of the creation of this author with the aim of gaining professorship.
Translation of several detective stories of this author into Azeri belongs to our pen and a few
years ago they were published in the magazine “Mutarcim”.
Key words: spirit, adventure, criminal case, literary style, a financial support, to cover
the period.
15
Dostları ilə paylaş: |