BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Humanitar
elmlər seriyası
2011
UOT 94 (479.25)
XVII ƏSRİN 80-Cİ İLLƏRİNDƏ SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN
ŞƏHƏRLƏRİNİN SOSİAL STRUKTUR MƏSƏLƏLƏRİ
Ş.N.İSMAYILOV
Bakı Dövlət Universiteti
sahismayil_ismayilov@mail.ru
XVII əsrin ortalarında həyata keçirdiyi bərpa və quruculuq işləri sayəsində bir çox
şəhərlər ticarət-sənətkarlıq mərkəzlərinə çevrilmiş, onların ictimai həyatlarında da ciddi
dəyişikliklər baş vermişdir. Sansonun, Engelbert Kempferin əsərlərində və dövrün bir çox
mənbələrində Səfəvi məmləkətinin şəhər əhalisinin məşğuliyyəti və şəhər əhalisi barədə
məlumatlar verilir. Ancaq ölkə və şəhər əhalisinin sosial tərkibi, sayı məsələsinə ötəri
toxunulur.
Açar sözlər: Səfəvi, Təbriz, Darğa
Səfəvi dövlətində şəhər əhalisinin sosial tərkibi material qıtlığı ilə
əlaqədar olaraq kifayət qədər öyrənilməmişdir. Belə ki, orta əsr müəllifləri
əsərlərində əhalinin sosial tərkibinə lazımi əhəmiyyət verməmiş, habelə
dövrün dövlət məmurları da bu istiqamətdə statistik qeydləri aparmamışdı-
lar ki, bu da məsələnin həlli üçün böyük çətinlik törədir. Bununla belə, ilk
mənbələrdə və tarixi ədəbiyyatda təsadüf etdiyimiz son dərəcə məhdud
materiallar əsasında Səfəvi dövlətində şəhərlərin əhalisinin sosial tərkibini
aşağıdakı kimi təqdim etmək olar: dörd təbəqədən ibarət olan ali zümrə-
hərbi əyanlar, mülki bürokratiya, ali ruhanilər, iri və kiçik torpaq sahibləri;
ticarətlə məşğul olan iri, orta və kiçik tacirlər; şəhərlərin başlıca istehsalçı-
ları olan sənətkarlar; şəhərətrafı torpaqları becərənlər və heyvandarlıqla
məşğul olanlar; günəmuzd fəhlələr, qulluqçular, qullar və hər cür müflis
ünsürlər (1, 170-171).
S.Aşurbəyliyə görə şəhər əhalisi sosial-iqtisadi vəziyyətinə görə, 1) şə-
hərin dünyəvi feodal zadəganları, 2) ruhanilər, 3) tacirlər, 4) sənətkarlar, 5) şə-
hər əhalisinin digər təbəqələri-müflisləşmiş kəndlilər, günəmuzd fəhlələr,
qullardan ibarət (2, 252) beş kateqoriyaya bölünmüşdür. Bizcə bu bölgü
orta əsr Səfəvi dövlətinin şəhərlərində sosial münasibətləri daha dolğun və
tarixi reallığa uyğun əhatə edir.
217
Şəhərlərə əyanlar başçılıq edir və Səfəvilər imperiyasının sərhəd
əyalətlərində isə hakimiyyət hərbi əyan təbəqəsinə mənsub idi. Şəhərdə
bütün hakimiyyət iri torpaq sahibi olan bəylərbəylərin əlində cəmləşmişdi
(1, 171). Hər bir kiçik şəhərdə hakim, aristokratiya təbəqəsindən əlavə,
xalq içərisində böyük dini və siyasi təsir gücünə malik olan ruhani təbəqəsi
də vardı. Onların ixtiyarında bütöv kəndlər, su mənbələri, suvarma
şəbəkəsi, qəyyum hüququ ilə külli miqdarda vəqf torpaqları vardı (1, 171).
Ali zümrə içərisində say hesabı ilə yerli əyanlar üstünlük təşkil
edirdilər. Bürokratiya da bəzən ölkənin siyasi həyatında nəzərə çarpan rol
oynayırdı. Şəhərlərin ictimai həyatında fəal rola malik olan bu zümrəni
İsgəndər bəy Münşi dəfələrlə anır və onları “Təbrizin sahibləri”, “Bakının
sahibləri” adlandırır (3, 183, 216, 251, 315, 550; 1, 171).
XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin şəhərlərində tacirlər öz əhəmiyyətinə
görə ikinci yeri tuturdular. XVII əsrin ortalarında həm daxili, həm də tran-
zit ticarətin inkişaf etdiyi şəraitdə şəhərlərdə ticarət kapitalının rolu artırdı.
Feodal ara müharibələrinə son qoymaq, karvan yollarının təhlükəsizliyini
təmin etmək və qonşu dövlətlərlə dostluq əlaqələri saxlamaq bütün sosial
təbəqələr üçün maraqlı idi. Tacirlər həmişə hakimiyyətin mərkəzləşməsinə
və dövlətin mövqeyinin güclənməsinə çalışırdılar. Səfəvi sarayı da, öz
növbəsində, ticarəti himayə edir və tez-tez Şah özü onun təşkilatçısı rolun-
da çıxış edir, bəzən isə onun əlverişli sahələrini öz əlinə alırdı. Ona görə də
rəsmi mənbələr hərbi əsilzadələrin ticarət nümayəndələrinə cəza vermələri
barədə olan fikrə son dərəcə mənfi münasibət bəsləyirlər (1, 171, 172).
XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin böyük şəhərlərinin simasını sənətkarlıq
və sənətkarlar müəyyənləşdirirdilər. Hər bir şəhər, hər şeydən əvvəl öz
sənətkarlıq məmulatı ilə tanınırdı. Böyük şəhərlərdə sənətkarlar saylarına
görə əhalinin bütün təbəqəsi içərisində üstünlük təşkil edirdilər. Şəhər
sənətkarlarından alınan vergi hesabına şah xəzinəsinin əsas gəliri müəyyən
edilirdi (1, 172).
Şəhər əhalisinin dördüncü qrupunu əkinçilər təşkil edirdilər. Onlar
şəhər əhalisinin ərzaqla təmin edilməsində mühüm rol oynayırdılar. Belə
vəziyyət ilk iri ictimai əmək bölgüsü olan maldarlığın əkinçilikdən, şəhərin
kənddən ayrılmasını şərtləndirən amil kimi kifayət deyildi. Beşinci qrupa
günəmuzd və ya mövsümi işləyən müflisləşmiş kəndlilər, fəhlələr daxil idi.
Bunların arasında müəyyən peşəsi olmayan əyan xidmətçiləri, kölələr də
vardı (1, 172; 2, 252).
E.Kempfer və Sansonun əsərləri şəhərlərin sosial-iqtisadi tarixini
öyrənmək, Səfəvi dövlətinin iqtisadi həyatında onların rolunu dəqiqləşdir-
mək və tamamlamaq baxımından müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Bu müəl-
liflərin Səfəvi şəhərləri haqqında verdikləri məlumatlara dövrün digər
qaynaqlarında çox nadir hallarda təsadüf edirik.
Şəhərdə icra hakimiyyətinin başında bəylərbəyi, xan və sultan rütbəsi
olan hakim, həmçinin məlik dururdu. İnzibati idarə bölgüsünə görə, əyalət-
218
lər mahallara bölünürdü. Əyalətə daxil olan mahala başçı sultan titulu ilə
təyin edilirdi (4, 99-100). Xan və ya mirmiran əyalətə və onun inzibati
mərkəzi olan şəhərə də başçılıq edirdi.
Şəhərlərin idarə quruluşunda darğa çox məsul vəzifə idi. Darğa əya-
lət hakimi tərəfindən təyin edilirdi. Polis xidmətini ona tabe olan inzibati
idarə qulluqçuları ilə birlikdə darğa icra edirdi. Darğa öz müavinləri ehdas
və mir-şəblə birlikdə günün 24 saatını qulluqda olurdu. Onlar gecə bazara
keşik çəkir, şəhər məhəllələrini gəzir və asayişin keşiyində dururdular. O,
şəhər əhalisinin var-dövlətinin təhlükəsizliyi üçün cavabdeh idi. XVII əsrin
80-ci illərində bir çox şəhər xassə olduğuna görə, birbaşa mərkəzə tabe idi.
Sansonun yazdığına görə bu zaman Qəzvində xassə əmlakı olub darğa
tərəfindən idarə edilirdi və buradakı darğa əslində hakim statusuna malik
idi. Şəhərlərdə ümmal və ya amil adlanan divanın canişini vergi toplaması
ilə məşğul olurdu (5, 144, 145; 6, 46).
Şəhər əhalisinin böyük əksəriyyətini tacirlər təşkil edirdilər. Kempfer
yazır ki, şəhərlərdə tacir ittifaqının başçısı tacirlərin özləri tərəfindən seçi-
lən məlik ət-tüccar adlanırdı. O, tacirlər arasında baş verən ixtilafları həll
edirdi. Adətən belə məsələlərə öz evində baxırdı. Məlik ət-tüccar alverdəki
mübahisəli məsələlər və mülki iddia haqqında qərar qəbul etməli, həm-
çinin toxucu və boyaqçıların işlərinə nəzarət etməli idi. Şəhər həyatı və
sənətkarlıqda möhtəsib də az rol oynamırdı (5, 106). O, ərzaq mallarının
qiymətini təyin edirdi. Onların üç-dörd nəfər mülazimi vardır. Həftənin bi-
rinci günü car çəkərək malların qiymətini elan edir, qiymətlərə nəzarət
edir, baha satanları cəzalandırırdılar. Şəhər məhəllələrinə məhəllə başçısı-
“kətxuday-i məhəllə” başçılıq edirdi. Şəhərlərdə möhtəsib sex ağsaqqalları
və ticarət ittifaqları tərəfindən təqdim olunan malların qiymət siyahılarını
təsdiq edir, həmçinin bazarlara nəzarət edirdilər. Əgər tacirlərdən kimsə
möhtəsib tərəfindən müəyyən edilmiş qiyməti dəyişsəydi, ona «taxta-qu-
lah» tətbiq edirdilər, başqa sözlə, başını ağacdan hazırlanmış torbaya salır-
dılar, şübhəsiz, bu da böyük işgəncə idi. Kempferə görə, orta əsr Səfəvi
dövlətinin şəhərlərində şəriət qanunlarının tələblərinə əhali tərəfindən
riayət olunmasına nəzarət və lazım olduqda müxtəlif cəzalar müəyyən
etmək möhtəsibin əsas vəzifəsi idi (5, 106).
XVII əsrin ortalarında Səfəvi şəhərlərinin iqtisadi inkişafına uyğun
olaraq sənətkarlıq emalatxanalarının istehsal-satış fəaliyyətini və emalatxa-
nalarda usta-şagird münasibətlərini tənzim etmək üçün xüsusi tacir-
sənətkar təşkilatları yaranırdı. Şəhərlərdə eyni sənət növündən olan sənət-
karlara və sənət növünə görə müəyyən ərazidə birləşən sənətkarlar züm-
rəsinə “sinif”, bu siniflərin cəminə isə “əsnaf” deyilirdi (38, 131). “Tərkirət
əl–mülk” də əsnaf müəyyən sosial zümrə ilə yanaşı, şəhərlərdə tacir və
sənətkarların peşələr üzrə birləşib yaratdıqları təşkilat mənasında
işlənmişdir (16, 29, 47, 49, 69-65). Sənətkar təşkilatlarına əsnafla yanaşı
“həmkar” da deyilirdi. Əsnafların başçıları “ustabaşı”, yaxud “həmkarbaşı”
219
adlanırdı. Ustabaşı əsnafın özü tərəfindən daha çox ixtisaslaşdırılmış usta-
lar içərisindən irəli sürülürdü. Ustabaşılığa təqdim olunan ustanın yüksək
ixtisaslı və peşəkar olması vacib şərt idi. Həm də onun peşəkar olması
nəqib tərəfindən ciddi yoxlanılırdı. Bu vəzifəyə irəli sürülən şəxs nəqib
tərəfindən kələntərə təqdim olunurdu. Kələntər isə ustabaşı vəzifəsini
(ustadı) yazılı şəkildə təsdiq edirdi (7, 47-50).
Sənətkarlıq təşkilatlarının daxili həyatı ilə bilavasitə kətxuda məşğul
olurdu. Kətxudalar təkcə məhəllənin və kvartalın (məhəllə) böyüyü vəzifə-
sini deyil, həmçinin kəndin nümayəndəsi vəzifəsini də yerinə yetirirdilər.
Kətxuda formal olaraq məhəllənin sənətkar-ticarət əhli tərəfindən irəli
sürülürsə də, o əslində inzibati şəxs hesab olunurdu. Ustabaşından fərqli
olaraq görünür ki, onlar istehsal-satış işlərinə qarışa bilməzdilər. E.Kemp-
ferin də yazdığı kimi, əgər kətxudanı əsasən əhalinin uçotu və vergi top-
lanması işi maraqlandırırdısa, ustabaşı birinci növbədə əsnafdaxili qayda-
lar yaratmaqla, usta ilə şagird münasibətlərini qaydaya salmaqla yeni
şagirdlərin qəbulu, təzəcə təhsili başa vurmuş şagirdlərə-yeni öyrənənlərə
lisenziya vermək, əsnaf daxilində yeni emalatxana açmaqla və s. məşğul
idi (5, 144; 2, 202).
“Təzkirət-əl mülük”ə əsasən əsnafların başçısı və məhəllə nümayən-
dələri daha “layiqli”, “təmiz” əsnaf və məhəllə sakinlərindən seçilirdilər.
Onlara sınaq müddəti verilirdi. Əgər onlar bu müddətdə öz vəzifələrinin
öhdəsindən gələ bilməsəydilər, onda onları vəzifədən çıxara bilərdilər.
Kətxuda və ya məhəllə nümayəndəsi əsnafların və ya məhəllə sakinlərinin
gəlirindən əmək haqqı alırdılar. Nəqib tərəfindən kətxudalığa namizəd gös-
tərilən şəxs təsdiq edildikdən sonra sonuncu dəfə təsdiq üçün kələntərə ve-
rilirdi. Bəzən əsnaf və məhəllə nümayəndəsini kələntər özü təyin edirdi.
Bu da əsnafların inzibatiləşdirilməsinə, onların müstəqil fəaliyyətlərinin
məhdudlaşdırlmasına gətirib çıxarırdı. Əsnafların nəqib adlanan dini başçı-
ları vardı. Nəqib əsnaflar üzərində təkcə dini başçı deyil, həm də inzibati
hakim idi. Əsnafların nümayəndəsi kətxuda da ona tabe idi. Nəqib isə öz
növbəsində kələntərə tabe idi. Nəqib həmçinin, əsnaf sənətkarlarından
vergilərin toplanmasını qaydaya salmaqla məşğul idi. O, əsnafda məhkəmə
işlərinə baxır, onun üzvləri arasında kiçik mübahisələri həll edir, dərvişlə-
rin, küçə icraçılarının başçılarını təyin edirdi (7, 47-49).
Göründüyü kimi, özünüidarəetmə hüquqlarının məhdudlaşdırılması
əsnafların inzibatiləşdirilməsi ilə müşayiət olunurdu. Onlar şəhər hakim
dairələrinin müxtəlif nümayəndələrindən, birinci növbədə kələntərdən asılı
idilər. Kələntər şah tərəfindən yerli şəhər əyanlarından təyin olunur, yalnız
onun özünə tabe idi. Kələntər təkcə iri və orta şəhərlərdə deyil, hətta bir
neçə kiçik, iri yaşayış məntəqələrinə də təyin edilirdi. Onlar şəhər sənət-
karlarının, tacirlərin və digər zümrənin şikayətlərinə baxmalı və tədbir gör-
məli idilər. Onlar bir tədbir görə bilməyəndə divana müraciət etməli idilər.
Kələntər şəhər əhalisindən vergilərin vaxtında toplanması və mükəlləfiy-
220
yətlərin icrası, həmçinin şahın fərmanının öz şəhəri daxilində düzgün hə-
yata keçirilməsi üçün cavabdeh idi. Xəzinə, o sıradan gəlirin toplanması və
məlum ödənişlər onların sərəncamına daxil idi (7, 44-50). Qərbi Avropa
sexlərindən fərqlənən, özünüidarə hüququ nisbətən məhdud olan Səfəvi
şəhərlərindəki həmkarlar daxilində baş verən bir sıra mübahisəli məsələlər
çox zaman kələntərlə yanaşı darğa tərəfindən inzibati qaydada həll edilirdi.
Əvvəl qeyd olunduğu kimi darğaya tabe olan və gecə qulluğu üçün cavab-
deh şəxs “mirşəb” adlanırdı (5, 144). XVII əsrin 30-cu illərində Ərdəbildə
40 nəfərdən ibarət belə bir keşikçi dəstəsi vardı. Oğru tutulduqda oğurlan-
mış malın 1/3 hissəsini mir-şəb alırdı, qalmış 2/3 hissəsi isə divanbəyi və
darğanın razılığı ilə sahibkara qaytarılırdı. Lakin oğru tutulmayanda mirşəb
zərər çəkmişi mükafatlandırmalı idi (7, 48-49; 6, 104-105).
Məhkəmə işlərinə ölkənin baş ruhanisi–sədr tərəfindən təyin edilmiş
qazı baxırdı. Bəzi şəhərlərdə rütbəcə qazinin vəzifəsini ondan yuxarı olan
şeyx-ül-islam yerinə yetirirdi. Böyük şəhərlərdə isə məhkəmə işlərinə hər
ikisi baxırdı. Şəhərlərdə sənətkar və tacir təbəqəsi üzərinə vergi qoyulması,
daxili problemlərin qaydaya salınması ilə ölkə və vilayətin vəziri tərəfin-
dən təyin edilmiş kələntər məşğul idi. Nəqib və kətxuda sənətkarlıq və
ticarətin hər bir sahəsində ona kömək edirdilər (6, 41, 42; 5, 121-125).
ƏDƏBİYYAT
1.
Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII вв. Баку: Элм, 1981, 238 с.
2.
Aşurbəyli S. Bakı şəhərinin tarixi. Ruscadan tərcümə edəni Azər Bağırov, Bakı: Elm,
2006, 416 s.
3.
İsgəndər bəy Türkman. Tarix-i aləm aray-i Abbasi. c.I., Tehran, h.1350, 607 s.
4.
Петрушевский И.П. Очерки феодальных отношений в Азербайджане и
Армении в XVI-начале XIX вв. Л.: Наука, 1949, 379 с.
5.
Engelbert Kempfer. Dər Dərbare şahənşahe İran. Tərcome-yi Keykavus Cahandari,
Tehran, h. 1359, 312 s.
6.
Səfərname-ye Sanson. Tərcome-yi Tağı Təfəzzüli, Tehran, h. 1346, 237 s.
7.
Mirzə Səmia. Təzkirət əl-müluk. Tehran, h. 1368, 140 s.
СОЦИАЛЬНАЯ СТРУКТУРА ГОРОДОВ СЕФЕВИДСКОГО
ГОСУДАРСТВА В 80-Х ГОДАХ XVII В.
Ш.Н.ИСМАИЛОВ
РЕЗЮМЕ
На основе проведенных в жизнь восстановительных и строительных работ
Шах Аббасом II (1642-1666) многие города превратились в центр ремесла и
торговли, произошли серьёзные изменения в общественной жизни городов. В
работах Сансона, Е.Кемпфера и многих источниках того периода имеются сведения
о занятости городского населения и о горожанах. Однако вопросы сословной
структуры страны и городского населения затрагиваются лишь частично.
В статье на основе источников исследуются проблемы социальной структуры
городов Сефевидского государства.
Ключевые слова: Сафеви, Тебриз, Дарга
221
SOCIAL STRUCTURE OF SAFAVID’S EMPRIE IN 80S OF THE XII CENTURY
Sh.N.ISMAILOV
SUMMARY
On the basis of reconstucturing policy of Shah Abbas II (1642-1666), most towns
became the centers of handcrafts and sale, and there were severe changes in the public life
of towns. According to the works of Sanson, E.Kempfer and other primary sources, we
can get information about the employment of the town people. Yet, there is little
information on the structural issues of government and the town people.
This article is dedicated to the research of the problem of social structure of the
Safavid empire.
Keywords: Safavi, Tabriz, Darga
222
Dostları ilə paylaş: |