5- ma’ruza: IX-XII asrlarda Movarounnahrda fan va madaniyat. So‘fiylik ta’limoti Reja
Yüklə 461,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
Bahovuddin
Naqshband
Muhammad ibn Muhammad Fazl Buxoriy - Bahovuddin Naqshband hijriy 718 (milodiy 1318) -yili Buxoro shahriga yaqin Ko'shki Hinduvon (qasri Orifon) qishlog'ida tug'iladi. Naqshband uning laqabi boiib, ota kasbi - kimxobboflik bilan
shug'ullanganligi uchun
berilgan boisa
kerak. Muhammadning bobosi so'fiylar bilan yaqindan munosabatda bo'lganli gi uchun ham , unda ta saw u f ilmiga qiziqish bolalikdan paydo bo'ladi va shu
yolda tarbiyat topadi.
Muhammad ibn Muhammad tariqat sulukiga oid ilk saboqlarni shayx Hoja Muhammad Boboyi Samosiy va Sayyid Amir Kuloldan oladi. Ammo Hazrat Hoja Bahovuddin Hoja Abdulholiq G'ijduvoniyni o'ziga ustoz bilib, uning
yo'lini qabul
qiladi. Bahovuddin Naqshband haqidagi «Maqomat»larda uning Sayyid Kulol bilan bir qatorda, Orif Dekkironiy, Kusam Shayx va Xalil otadan ham tasaw
uf ta’limoti bo'yicha saboq
olganhgi qayd
etilgan. Muhammad ibn Muhammad Fazl Buxoriy ikki m arta haj qiladi. Haj safaridan Buxoroga qaytgach, butun umrini shu erda o'tkazadi. Amir Ku- lolning vasiyatiga ko'ra uning xalifasi boiib qoladi. Bahovuddin Naqshband hijriy 791 (milodiy 1389) -yili vafot etib, qasri Orifon qishlog'ida dafn etiladi. Uning muridlaridan eng mashhurlari Hoja Alouddin Attor va Hoja Muhammad Porsodir. Bahovuddin Naqshband va’z va pand-nasihatlam i o'z ichiga olgan «Hayotnoma» nomh she’riy to'plam va tasawufga oid «Dalil al-oshiqin» nomh kitob yozgan. Biroq mazkur asarlar bugungi kunga qadar topilgan emas. Bahovuddin Naqshband naqshbandiya tariqatining asoschisidir. Bahovuddin Naqshband ta’limoti uning hayotlik chogldayoq Movaroun nahrda faqat shahar hunarmandlari orasidagina emas, balki ko'chmanchi turkiy qabilalar orasida ham
keng tarqalgan. Naqshbandiya tariqati Islom dinidagi sunniylik yo'nahshi g'oyalariga asoslangan boiib, uning ma’naviy silsilasi bir tomondan, Abu Bakr Siddiq hamda ikkinchi tomondan, Ah ibn Abu Tolibga borib taqaladigan 12 tariqatning biri sanaladi. Bu silsila «Silsilat az-zahab» («Oltin silsila») deb nomlanadi. Tariqat ma’naviy jihatdan Abu Bakr, jismoniy jihatdan esa Ah ibn Abu Tolib orqali payg'ambarimiz Muhammad alayhis-salom faoliyati negizida shakliangan. Naqshbandiya sulukining boshqa suluklardan farqi nimalardan iborat? Avvalo, naqshbandiya suluki halol mehnat qilish orqali kun kechirish g'oyasini targ'ib qiladi. Bahovuddin Naqshband tomonidan ilgari surilgan «Dil ba yoru dast ba kor» (Dil yorda, qol ish (mehnat)da) shiori fikrimizning yorqin isbotidir. Shuning uchun ham naqshbandiya sulukiga kirgan kishilar
mehnat qilish evaziga hayot kechirar edilar. Tunu kun toat-ibodat bilan shug'ullanib, оДа, jamiyat yumushlarini tark etish emas, balki oilani farovon, mamlakatni obod etish yolida mehnat qilish talab etilar edi. Ushbu talab hadislar mazmunida olg'a surilgan gbyalarga tola mos tushadi. Bahovuddin Naqshbandning o'zi ham oddiy, pok inson boiib, mehnat qilish evaziga kim kechirgan. Naqshbandiya tariqatining boshqa suluklardan yana bir farqi shu ediki, boshqa suluklaming tarafdorlari pir oldiga yig'ilib, «Zikri aloniya»ni amalga oshiralar, ya’ni ovoz chiqarib zikr tushsalar, Naqshbandiya tariqatining tarafdorlari «Zikri xufiya»ni amalga oshirganlar, ya’ni ular tomonidan Ollohga qilinayotgan toat-ibodat ovoz chiqarmasdan bajarilar edi. «Zikri aloniya»ning mohiyatiga ko'ra Olloh ismi yoki «Lo iloha illolloh» kalimasi
bor ovozda ohang yordamida aytilib, raqsu samo’ asosida bajarilgan. Ahmad Yassaviy sulukida zikming mazkur shakli «Zikri arra» deb yuritilar edi. Mazkur amalni ado etish chog'ida zikr tushayotganlaming ovozi yog'och kesayotgan vaqtda arradan chiqadigan ovozga o'xshar edi. «Maqomati naqshbandiy» asarida keltirilishicha, Jalohddin Rumiy asos solgan mavlaviya sulukidagilar ham ana
shu odatga
amal qilganlar. «Zikri xufiya» am alini bajarish vaqtida esa m uridlar bir joyga to'planishlari shart emas, har kim o'z uyida tinch, osuda, shovqin-suronsiz, raqsu samo’siz Ollohning ismi va muqaddas so'zlarni dilda yod etib, kunduzlari o'z ishi bilan mashg4il bolaveradi. «Zikri xufiya» amalini Hazrati Hoja Bahovuddin Naqshband yuqorida qayd etib o'tilganidek, Abdulholiq G'ijduvoniydan o'zlashtirgan. Mutafakkirlar - Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy ham
shu suluk
vakillari bolganlar. Uchinchi farq shundan iborat ediki, naqshbandiya sulukining vahylari bemordan o'zlariga kasallikni tortib ohb, so'ngra kasallikni o'z vujudlaridan chiqarib tashlash xislatiga ega
bo'lganlar. To'rtinchi farqi, naqshbandiya sulukidagi avliyolar boshqa ba’zi avliyo- lardek, karomatfurushlikka yol qo'ymaganlar. Har bir muridning Ollohga etishishi hamda vahdat hosil qilishi uchun ma’naviy va ruhiy poklanish maqsadi yo'hda uning har qanday bid’atga qarshi kurashishi talab etilgan. Avliyolik kuch-quwatini esa faqat ezgu ishlar: Д т -rna’rifatni rivojlantirish, xalqning ma’naviy jihatdan poklanishini ta’minlash yo'hda har qanday zulm va bid’atga qarshi kurashishga sarflaganlar. Ushbu suluk vahylari shu kabi ezgu amallari bilan xalq orasida katta obro' qozonganlar. Buni «Maqomati Hoja Naqshband» asarida bayon etilgan voqealar va Hazrati Hoja Bahovud din Naqshband tomonidan ifoda etilgan hikoyatlar mazmunidan ham anglash mumkin. Xususan, Bahovuddin Naqshband musulmonlikning mohiyatini quyidagicha yoritgan edi: «Musulmonlik, bu - Hoji boricha hukmlarga
boysunish, taqvogarioya qilish, amalnibajarishgaintilish vabekorchilikdan uzoq bolish. Bulaming hammasi nuri safo va rahm at hamda valoyat darajasiga etishish vositasidir. Avhyolaming aziz manzili va maqomlariga mana shu sifat va parvarish orqali etiladi». Ushbu fikrning mantiqiy davomi sifatida o'z tariqatining maqsadini Hazrati Hoja Bahovuddin Naqshband yana shunday bayon etadi: «Bizning tariqamiz jahriya zikri-yu raqs emas, bizning tariqamiz, anjumanda xilvat (xilvat dar anjuman), vatanda safar(safar dar vatan)dir. Xilvatda shuhrat bor, shuhrat esa ofatdir. Jam ’iyatda xayriyat boladi, jam’iyat esa suhbatda boladi. Agar bu yo'l toliblaridan bir guruhi bir-birovlari bilan hamsuhbat boisalar, bu suhbatda xayru baraka ko'p boladi. Umid borki, bu ishga doimo amal qilinsa, oxiri haqiqiy iymon
bilan yakunlanadi». Demak, Bahovuddin Naqshband inson barkamol boiishi uchun, avvalo, iymonli
boiishi zarur
deb biladi.
Malumki, tariqat yoli odobdan iborat, h ar bir maqomning o'z odobi bolganidek, naqshbandiya tariqatining ham o'z xulq-odob talablari bor. «Kimki ana shu odobni ushlasa, uni balog'at ahlining balog'atiga etkazadi. Adab bu - xulqni chiroyh qilish, so'zni va felni soz qihshdir. Xizmat odobi ulug' baxtdan yaxshiroq, uning belgisi - amalning qabuh, tug'yon esa amalningbuzuqhgidir. Adabni saqlash-muhabbat samarasi, yana muhabbat daraxti, yana
muhabbat urug'i
hamdir». Bu
hikmatlardan ko'rinib turibdiki, naqshbandiya tariqati odob-axloq tariqati, chunki bu tariqat aynan insonning ma’naviy-axloqiy kamolga etishi uning xulq-odob talablari mohiyatini anglashi, ushbu qoidalarga amal qilishiga bogliqdir. Buni biz Hazrat Bahovuddin Naqshbandning ma’naviy- axloqiy qiyofasidan ham bilsak boladi. «Maqomati Hoja Naqshband» asarida shunday deyiladi: «Ulaming axloqlaridan bir shingili shuki, agar ular biror do'st yoki darveshning uyiga borib qolsalar, ulaming barcha farzandlari va yaqinlarining hamda xizmatkorlarining ahvolini so'rar va har birining ko'nglini bir yol bilan topar edilar. Do'st hamsoyalar va darvesh oshinolardan hamisha rozi va xushnud bolardilar. Ulaming bu lutfi har bir kishiga to'gri yol
uchun dalolat
qiluvchi edi».
Naqshbandiya tariqati asosida har bir insonning halol, pok boiishi , o'z mehnati bilan hayot kechirishi kerakligi, sabr-qanoatli boiishi, kamtar, samimiy boiishi, iymon va e’tiqodini mustahkam tutishi, dilga xudoni jo etib, amalda xalq bilan birga bo'lish kabi olijanob xislatlarni tarkib toptirish yotadi. Bu xislatlarni o'zlashtirib borish jarayonida inson poklana boradi va ruhan
Ollohga etishishga o'zini tayyorlaydi. Naqshbandiya tariqati kishilami mehr-oqibat, samimiylik, halollik, mehnatsevarlik, rostgo'ylik, sabr-qanoatga ega bo'lish sari yollar ekan, ularda
yomon illatlar: harom ishlar, ya’ni o'g'rilik, nopoklik, xasislik, yolg*onchilik, firibgarlik, ta’magirlik, boylikka hirs qo'yish kabilami qoralaydi. Buni biz
Hazrati Hoja Bahovuddin Naqshbandning quyidagi fikrlaridan ham bilsak boladi: «Shamga o'xshagin, toki hammaga ravshanlik bag'ishla, o'zing esa qoro- ng'ida bol, «Hoyu havas va nafs ahQari tutgan ishlar asosining barchasi zalolat(adashuv)dan iboratdir. Ishlarda niyatni to'g'ri qilish eng muhim narsadir», «Kishi o'zining nafsiga tuhm at qilishi kerak. Kimki Haq subhonahu inoyati bilan o'z nafsining yomonhgini tanigan, uning hiyla- nayrangini anglagan boisa, bunday qilish unga oson boladi». Bu yoldan yuruvchilarda o'zgalarning gunohini ham o'zlaridan deb bihsh hollari ko'p boladi. Bu hikmatlarda komil insonni tarbiyalash uslublari ham bayon etilgan: «Suhbatimizga etishadigan guruhlardan ba’zilari shundayki, ulaming ko'ngillarida muhabbat urug'i bor, ammo xalaqit beruvchi xasu hashaklar tufayh o'solmaydi, bizga esa uni poklash lozim. Ba’zilarida muhabbat urug'i yo'q, bizga esa uni paydo qilish lozim»; «Murshid tohbning o'tgan, hozirgi va kelajak kabi uch hohdan boxabar boiishi kerak, shundagina uni tarbiya qila oladi»; «Tolib amal qilishi zarur bolgan shartlardan biri shuki, u Haq taolo do'stlaridan biri bolgan do'st bilan hamsuhbat boiib, o'z holidan voqif
bo'lishi zarur. Suhbat zamonini o'zining o'tmish zamoni bilan solishtirib ko'rsin, nuqsondan kamol sari ketayotganini o'zida mushohada qilsa, bu azizning suhbatida mulozamatda bolishni o'zi uchun farzi ayn hisoblasin». Xulosa qihb aytganda, naqshbandiya tariqati ikki muhim tariqat: Abdulxoliq G'ijduvoniy hamda Ahmad Yassaviy yo'lini birlashtirdiva hayotga moslashtirdi. Naqshbandiya sululri (xudoga yaqinlashish yoli) o'n bitta axloqiy qoidani ishlab
chiqdi va
amahyotga tadbiq
etdi. So'fiyning poklanish va xudoga etishish darajasi ma’naviy murabbiy - shayx, murshid
yoki pir
tomonidan amalga
oshiriladi. Va nihoyat, murshid bilan murid o'rtasidagi ma’naviy-ruhiy aloqaning paydo bo'lishi muridning kamolotga etishganligini ko'rsatadi v a murshid muridga o'z hirqasini echib beradi. Bu yol muroqaba, mushohada, musohaba kabi uch bosqichdan iborat boladi. Naqshbandiya sulukiga kirgan inson o'zini ham ruhan, ham jismonan chiniqtirishi, ma’naviy poklashi va qalbga sayqal berishi
lozim. Naqshbandiyaning asosiy yoli Haqqa etishga intilish, xufiya zikr qihsh boiib, ba’zi bid’atlam i rad etadi. Masalan, darbadarlik, qashshoqlik, musiqa chahb, ashula va raqs tushib, zikr tushish (samo’) va ovoz chiqarib (jahr) zikr qihsh va boshqalar. Aziz-avhyolar, ulaming mozorlariga sig'inish man
etilib, har qanday madadni faqat Ollohdan so'rash kerakhgi ta’kidlanadi. Ruhan poklanib, manmanlik, kibru havodan voz kechib, oddiy o‘z mehnati bilan
kun kechirishga da’vat etadi.
Demak, naqshbandiya tariqatining asosini insonning ham ruhan, ham jismonan poklanishi tashkil etib, bu jarayon hozirgi davrda ham o‘z ahamiyatini yoqotmagan. Bugungi kunda yosh avlodni etuk inson etib tarbiyalashda naqshbandiya tariqatining axloqiy sistemasi, yol v a usullari q o l keladi. Zero, aqliy, axloqiy, jism oniy kam ol topgan shaxsni shakllantirishda mazkur tariqat g'oyalari muhim omil boiib xizmat qiladi. Haqiqiy so'fiylik tarkidunyochilik g*oyasini ilgari surmaydi, u insonni ma’naviy poklanishga yo'llaydi. Lekin ba’zi johil va nodon kishilar (hatto din peshvolari ham) insonning ruhan xudo bilan birlashishi, «Anal haq»lik, ya’ni «Men xudoman» degan ifodaning mohiyatini tushunmasd^n, ulam i ta’qib etdilar. Aslini olganda, so'fiylik, bu - m uruw at, saxovat, mehnat, qanoat
va diyonatdir. Ular inson
xulqida mavjud
bolgan illatl'- kurashuvchilardir. So'fiylar hayotni qabohat va razolatdan tozalash yo'lida h ar bir insonning ma’naviy jihatdan pok bolishini ta ’minlash uchun kurashganlar. Xulosa qihb aytganda, Islom er yuzida keng tarqalgan dinlardan boiib, u musulmon madaniyatining tarkib topishida muhim o'rin tutdi. Islom ta ’hmotining muqaddas kitobi - «Qur’on»da ilgari surilgan xulq-odob, tu rm u sh tarziga oid qarashlar musulm onlar axloqiy tarbiyasining shakllanishiga asos boiib xizmat qildi. Barcha musulmon mamlakatlarida «Qur’on»ning sharhlovchilari tomonidan shariat qonun-qoidalari, axloqiy
talablarini targ'ib etilishi keyinchalik musulmon adabiyotida axloqiy-didaktik mazmundagi asarlaming paydo
bolishiga turtki
boldi. Islom barcha musulmon mamlakatlarida bolgani kabi, Xuroson va Movarounnahrda ham asosiy din hisoblanadi. Shuning uchun xalq hayoti da Islom ta’hmotida ifodalangan xulq-odob qoidalari mohiyatini chuqur o'rganish asosida yosh avlodda ma’naviy-axloqiy xislatlarni tarbiyalash maqsadga muvofiqdir.
Yüklə 461,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|