6-Mavzu: Maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagogik jarayonlarni tashkil etish. Reja

13-Mavzu:”Oila pedagogikasi” fani haqida tushuncha. Oilada bola tarbiyasining tarixiy qonuniyatlari asosida bu fanning vujudga kelishi.

Reja:

1.Sharq mutafakkirlari merosida oila va oilaviy tarbiya masalasi

2. Oilada Komil inson tarbiyasi.

Sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya, oila va oilaviy

tarbiya haqidagi qarashlari islom mafkurasi va uning qobig‘

ida shakllangan. Sharq mutafakkirlari ijodida aks etgan

umuminsoniy g‘oyalar islomiy ma’naviyat bilan hamohangdir.

Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida oila va oilada

farzand tarbiyasi masalalariga katta e’tibor berganlar. Muhammad

ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr al-Forobiy, Abu

Rayhon Beruniy, Abu All Ibn Sino, Muhammad Koshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Xusayn Voiz

Koshifiy kabi mutafakkirlaming qator asarlarida bolalami

ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalari o‘rtaga qo‘yilgan va

ulami hal etish yo‘llari ko'rsatib berilgan.

Oilada bola tarbiyasi masalasi Muhammad ibn Muso al-

Xorazmiy qarashlarida ham mavjuddir. Uning aytishicha,

«Ota-onalar ikki xil: tug‘ilish otasi va ta’lim berish otasi:

birinchisi jismoniy hayot sababli, ikkinchisi ruhiy hayot

sababli». Shunga ko'ra ulami uzviy birlikda olib qarash

tarbiya ishida muhim ahamiyatga molikdir. Uning quyidagi

so‘zlari anchayin ibratlidir: «Zamondan yaxshiroq ta’lim

beruvchi muallimni, insondan yaxshiroq ta’lim oladigan

o‘quvchini ko‘rmadim». Uning bu so‘zlaridan bir tomondan

ijtimoiy muhitni bola tarbiyasi uchun hal qiluvchi ta’sirini

anglasak, ikkinchi tomondan inson shaxsi ta’lim natijasida

kamolotga erishib borishi mumkinligini sezamiz.

Abu Rayxon Beruniy insonning axloqiy fazilatlarini,

umuman axloqiy tushunchalarini insonning tabiati bilan

bog‘laydi. Inson tabiati esa, awalo, oilada shakllanadi.

Shunga ko‘ra bola tarbiyasida ota-ona ta’siri va namunali

benihoya kattadir. Masalan, u ayollarga nasihat qilib, Abdulla

ibn Jafar tilidan shunday deb yozadi: «Rashkdan saqlangin.

U taloqning kalitidir. Eringga tez-tez tanbeh qilishni senga

taqiqlayman. Chunki tanbeh nafrat uyg‘otadi. 0 ‘zingni bezab

yurgin. Buning uchun yaxshi vosita surmadir. Yana xushbo‘y

atirlardan foydalangin. Ulaming ichida eng yaxshisi suvdir».

Uning bu fikrlari be vosita oilada farzand tarbiyasiga taalluqlidir.

Beruniy tan va ruh pokligi masalasini ham o‘rtaga

tashlaydi. Oilada tozalik, poklik va tartiblilik mavjud ekan, u

yerda ma’naviy poklik ham bo‘ladi. Bu fikmi-tanani toza tutish bilangina cheklab bo‘lmaydi, balki ko‘p harakat qilishga

chaqiradi. Bu harakat mehnat qilish demakdir. Uning

qalb va harakat haqidagi fikri insonning tani bilan ruhi

pokligini bir butunligi to‘g‘risidagi g‘oya bilan bog‘liqdir. Bu

narsa bola -tarbiyasi jismoniy sogiomlik bilan ma’naviyaxloqiy

boylik o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlik haqidagi bugungi

kun talabi bilan hamohangdir. Beruniy ota-onalarga qarata

bolaning mo'tadillikda saqlashni tavsiya etadi. Bunga asosan

bolani qattiq g‘azablanishdan, qo‘rqish va hafalikdan, uyqusizlikdan

saqlash orqali erishilishini aytib, ulami xohlagan va

foydali narsasini topib berishga, sevmagan narsasidan uzoqlashtirishga

harakat qilish kerakligini uqtiriladi. Ota-onaning

bolaga turli munosabati turlicha xulqlami keltirib chiqaradi.

Mutafakkir bola-xulq atvorining mo‘tadilligi natijasida tan

va ruh sog‘lomligi kelib chiqishini ham ilmiy asoslab beradi.

Beruniy bola taibiyasida irsiyat muhit va tarbiya ta’sirini

birdek muhim ekanligini ta’kidlab o‘tgan edi. Beruniy

axloqiy taibiyaga musulmon dini talablaridan kelib chiqqan

holda yondoshadi. Axloqiylik yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi

kurash natijasida namoyon boiadi va shakllanadi.

Uning bu fikri o‘z davri uchun yangi va ilmiy bashorat edi.

Oila va oilada bola tarbiyasi masalasi Abu Ali Ibn Sinoning

ilmiy merosida ham muhim o‘rin egallaydi. U o‘zining

qator asarlarida bolaning salomatligi, uning tarbiyasi haqida,

eng muhimi bola ruhiyatini o‘rganish borasida ko'plab

qimmatbaho fikrlami yozadi. Ulaming hammasi bir butun

bo'lib, muayyan pedagogik qarashlar tizimini tashkil etadi va

u ma’naviy-axloqiy barkamol insonni shakllantirish haqidagi

g'oyaga borib taqaladi. Ibn Sinoning «Tadbiri al-manozil»

nomli asarida katta bir bob oila va oilaviy tarbiya masalalariga

bag‘ishlangandir.

Axloq kishilaming xulq-atvor normalari va qoidalarini,

ularning o‘z-o‘ziga boshqa kishilarga, mehnatga, jamiyatga

munosabati kabi axloqiy tushunchalami o‘z ichiga oluvchi

ijtimoiy ongning shakllaridan biridir. Axloq tarixiy xususiyatga

ega, chunki u kishilik jamiyatida avlodlar tomonidan

to‘plangan axloq odiy tajribalar va munosabatlami aks

ettiradi. Axloq ilmiy yaxshilik bilan yomoniik o'rtasidagi

muammolar haqida bahs yuritib, insonlaming kamolotga

erishish yo‘lini yoritib boradi. Har bir inson bir olam

bo'lgani kabi uning axloq odobi ham juda murakkab olam

desak yanglishmaymiz. Chunki shaxsning ichki va tashqi

olamini o'rganish, bilish, tahlil qilish g£oyatda murakkab, bu

ruhiyat bilan bog'liq holatdir. Axloqli, odobli komil insonda

odamiylikning eng yaxshi xislatlari: mehr-muhabbat, rahmshavqat,

adolatu-diyonat, hayoyu-iffat, imon-e’tiqod kabilar

mujassam bo‘ladi, ayni paytda shu xislatlaming aksi-beburd,

axloqsiz kimsalar fe’lida ko‘rinadi. Har bir xalqning nufuzi va

obro‘-shuhrati kishilarning axloq-odobi, yaxshi xislat

fazilatlari bilan belgilanadi.

Qadimgi yunon faylasuflari Aflotun va Arastu bola

tarbiyasini jamiyat o‘z ixtiyoriga olishi, tarbiya jarayonidagi

barcha zarur ishlami davlat bajarishi lozim degan g‘oyani

ilgari surgan edilar. Ular o‘z fikrlarini farzand tarbiyasi

jamiyat ma’nfaatlari bilan bog'liq deb isbotlamoqchi bo‘lganlar.

Shunga ko‘ra bola tarbiyasi bilan asosan davlat shug'ullanishi kerak, degan g‘oya ilgari surilgan. Ammo,sharq mutafakkirlari bola tarbiyasi bilan asosan ota-ona shug‘ullanishi kerak, degan xulosaga kelganlar. Bu bilan ular oilaviy tarbiyaning roliga katta e’tibor berganlar.