676-Sakların Dili Ve Edebiyyatı (Bextiyar Tuncay)

Musa Kağankatlının qədim yəhudi və xristian mənbələrinə istinadən verdiyi bir məlumat da
çox maraqlıdır.Onun yazdığından belə aydın olur ki,qədim Çol,yəni Dərbənd şəhəri də Şərq
ölkəsinə daxil olmuşdur.Deməli,şumerlər İkicayarasına,başqa sözlə Messopatamiyaya Şərq
ölkəsindəki,yəni Azərbaycandakı Kiş çayı hövzəsindən köçmüşdülər.
Əski şumer mənbələrinin yazdığına görə, Ki ş sülaləsinin və Şumer dövlətinin ilk hökmdarı
Etana olmuşdur.Bu adın bir türk adı olduğu,Anadolunun bir parçasında bir müddət bəylik
etmiş türk sülalələrdən birinin Eretana oğulları
adlandığı məlumdur.Qədim şumerlr Etana ilə bağlı bir dastan da qoşmuşdula r və bu dastanın
süjeti Azərbaycanda çox məşhur olan Məlikməmməd nağılının süjeti ilə ağlasığmaz dərəcədə
üst-üstə düşür.Dastanda əbədi həyat çiçəyini tapmaq qərarına gələn Etana şah tanrıların
məsləhəti ilə yola çıxır və bir quyuya düşür.O orada balaları qartal tərəfindən yeyilmiş ilanın
həmin qartalla döyüşünün şahidi olur və ilanı öldürür. Etana qartalın belinə minib göyə
qalxır.Göyə qalxanda Etana ilə qartal arasında dialoq baş verir. Quş qəhrəmana yerə baxmağı
və onun nəyə oxşadığını təsvir etməyi təkl if edir.Etana yeri öncə xəlbirlə,sonra çörəklə
müqayisə edir.
Dastanın yazıldığı gil lövhə qırıldığından onun ardı məlum deyil.Lakin elə bu qədər
də söhbətin “Məlikməmmədin” şumer variantından,daha dəqiq desək,prototipindən getdiyinə
heç bir şübhə oyatmır.Beləki,bizim qəhrəman da əbədi həyat çiçəyi axtaran Etana
kimi,cavanlaşdırıcı almanın dalınca gedir.O da quyuya düşür.O da əjdaha ilə zümrüd quşunun
konfliktinin şahidi olur.O da əjdahanı öldürür və quşun belində uçur.Ona da quş yerə baxmağı
və nə gördüyünü söyləməyi təklif edir.Məlikməmməd də eynən Etananın verdiyi cavabı
verir.
“Bibliya təpələri” kitabının müəllifi,qədim Şərq tarixinin böyük bilicisi Erix Tseren
vaxtilə yazmışdır:
“Alimlərin çoxu şumer dilini türk dili saymış və bu gün də saymaqda davam
edirlər.”(43.193).
Şumer və türk dillərinin qohumluğu müddəasını ilk dəfə irəli sürənlər görkəmli dilçi
alimlər Hommel və Qroznı olmuşlar. Sonralar bu fikir Əhməd Ca-vad, Naili Boratav və
başqaları tərəfindən daha da inkişaf etdirilmişdir.Bu iş sonrakı dövrlərdə də davam
edirilmişdir və bu sahədə görkəmli Azərbaycan dilçisi Aydın Məmmədov və tanınmış qazax

---

alimi Amanjolov, məşhur qazax şairi Oljas Süleymenov, araçay-balkar alimi
Miziyev,türkiyəli tədqiqatçı Osman Nədim Tuna və başqalarının əməyini xüsusi qeyd etmək
lazımdır.
Hommel və Qroznı bu dillərin genetik qohumluğu müddəasını ilk növbədə həmin
dillərin hər ikisinin aqqlünativliyinə əsaslanaraq irəli sürmüşlər.Amanjolov
da bu yolla gedərək, 20-dən artıq şumer sözünün türk sözləri ilə eyniliyini fonetik
qanunauyğunluqlar əsasında açıb göstərmişdir.
Əhməd Cavad,Naili Boratav və Miziyev də Hommel kimi bir çox şumer-türk
sözlərinin qarşılıqlı müqayisəsini vermiş və bu dillərin genetik qohum olduqları versiyasını
müdafiə etmişlər.Osman Nədim Tuna şumer və türk dillərinin tarixi əlaqəsinə həsr etdiy
əsərində 170-ə qədər şumer kəlməsini türk kəlməsi ilə tutuşdurmuş və li nqvistik
qanunauyğunluqlar əsasında şumer-türk leksik uyğunluqlarını müəyyən etmişdir.Alim fonetik
səs əvəzlənməsi prinsipinə istinad edərək belə nəticəyə gəlmişdir ki,şumer dilində həm
qərbi,həm də şərqi türk ləhcə və şivələrinin ünsürlərinə rast gəlinir. Əhməd Cavad yazmışdır:
“Şumer dilinin turani dillərə bənzədiyi artıq qəbul edilmişdir.Şumerlər haqqında ən
yeni və mötəbər əsər nəşr etdirən Vulli şumerlərin morfoloji cəhətdən əski türkcəyə bənzər
bir dildə danışdığını qəbul edir: Şumerlərin türk olduğu məsələsinin çoxlu sübutu var.Bizi bu
qənaətə gətirən ən güclü sübut ikidir: 1)Dil sübutu; 2)Geoloji və arxeoloji sübut.” (44.58-
59).
Dmitri Rederin sözlərinə görə, Şumerlərin dili ayrıca bir dildir. Bizə məlum olan dillərlə onu
bağlamaq hələlik əsaslı və mübahisəsiz nəticələr verməmişdir. Yalnız onu qəti demək olar ki,
o,iltisaqi dillər ailəsinə daxildir və öz quruluşuna görə ən çox türk dilləri ilə müqayisə edilə
bilər.(45.15).
Qulo Vinkler isə bildirmişdir:
“Bizə gəlib çatmış şumer mətnlərinin çoxunun dil xüsusiyyətlərini hələlik izah edə bilməsək
də,dünyada ən qədim mədəni dil olan şumer dilinin ümumi xarakteri barədə kifayət qədər
bizdə təsəvvür yaranıb.Bu dil əsas əlamətlərinə görə türk dillərinə uyğun iltisaqi quruluşlu
dildir və sami dillərinin quruluşundan tamamilə fərqlənir.” (46.6 -

---

7).
Filoloq alim Elməddin Əlibəyzadə deyir:
“Məşhur Amerika şumerşünası Samuel Kramer şumerlərə həsr etdiyi kitabını belə
adlandırıb: “Tarix Şumerdən başlayır.” Kitabın ayrı -ayrı fəsil və bölmələri bu məntiqi davam
edir: “İlk məktəblər”,İlk ikipalatalı Parlament”, “İlk
tarixçi”, “Heyvanlar haqqında ilk təmsillər”, “İlk ədəbi mübahisələr”, “Bəşəriyyətin ilk
qəhrəmanlıq əsəri”, “İlk matəm nəğmələri”, “İlk ədəbi əxzetmə”, “İlk məhəbbət nəğməsi”,
“İlk kitabxana kataloqu” və sairə.Hər şeyin ilki,hər şeyin çıxış nöqtəsi,yəni tarixin başlanğıcı.
Kitabda zəngin mətnlər , yazılar əsasında təsdiq edilir və göstərilir ki,miladdan öncə
ən azı 3 min il əvvəlki qədim Şumerdə güclü mədəniy -yət,elm,ədəbi ənənə olmuşdur.Şumerdə
məktəblər,sistemli oxu mətnləri,sabit dərsliklər,müəllimlər,mirzələr,xəttatlar var idi. Şumerdə
zəngin kitabxana və orada gil lövhələrdən ibarət kitablar,yüzlərcə müxtəlif növ kitablar,elmi
əsəsrlər vardı.Rəsm və şumer dili müəlliml əri fəaliyyət göstərirdi,yaxşı işlənmiş qrammatika
kitablarından istifadə edilirdi.Elmin ayrı-ayrı sahələrinə aid dərs vəsaitləri,proqramlar
yaradılmışdı və sairə.” (47.61-62).
Tanınmış qazax ədibi və tədqiqatçısı Oljas Süleymenov belə hesab edir ki,qədim mixi
yazılarda qeyri-dəqiq ifadə olunmuş şumer vokal sisteminin bərpası məsələsində müasir türk
dili materialı ilə müqayisənin böyük əhəmiyyəti vardır. Onun fikrincə,bu halda U-Ü və A-Ə
qarşıdurması nəzəri cəlb edir.
Oljas Süleymenov şumer cingiltili samitlərinin bir qayda olaraq türk kar sa-mitlərinə uyğun
gəldiyini söyləyir və fikrini aşağıdakı nümunələrlə əsaslandırır:
Şumercə
Türkcə
———————————————–
DİNGİR
TENQRİ (TANRI)
UD
UT (OD)

---