8-Mavzu. Qobiliyatlar va shaxsning kasbiy shakllanishi.
(2 soat)
Reja :
1.
Qobiliyatlar va ularning tabiiy asoslari.
2.
Qobiliyatlarning sifat va miqdor
xarakteristikasi
3.
Shaxs faolligi va qobiliyatlar .
4.
Umumiy va maxsus qobiliyatlar.
5.
Shaxsning kasbiy shakllanishi va qobiliyatlar
Tayanch iboralar :
Qobiliyat, malaka, ko’nikma, bilim, sifat, miqdor, aqliy
iste’dod, testlar, Kettel, Terman, Spirmen. Iste’dod, qobiliyat, malaka, ko’nikma,
bilim, sifat, miqdor, aqliy iste’dod, testlar.
Qobiliyatlar kishining shunday psixologik xususiyatlaridirki, bilim,
ko`nikma, malakalar orttirish shu xususiyatlarga bog`liq bo`ladi. Shu xususiyatlar
mazkur bilim, ko`nikma va malakalarga taalluqli bo`ladi. Malakalar, ko`nikma va
bilimlarga nisbatan qobiliyatlari qandaydir imkoniyat sifatida namoyon bo`ladi.
Qobiliyatlar faqat faoliyatda, shunda ham amalga oshirilishi mumkin bo`lmagan
faoliyatdagina namoyon bo`ladi. (Rasm solish qobiliyati bor yo`qligini shu
faoliyatda aniqlanadi). Masalan, Albert Eynshteyn (1879-1955, nemis fizigi) o`rta
maktabda uncha yaxshi o`kimagan o`quvchi edi, uning kelajakdagi genialligidan,
aftidan hech narsa dalolat bermas edi. Qobiliyatlar bilim, malaka va
ko`nikmalarning o`zida ko`rinmaydi, balki ularni egallash dinamikasida namoyon
bo`ldi.
Qobiliyatlar shaxsning mazkur faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish
sharti hisoblangan va buning uchun zarur bilim, ko`nikma va malakalarni egallash
dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo`ladigan individual
psixologik xususiyatdir. Shunday qilib, qobiliyat odamlarni sifat jihatidan bir
biridan farqlaydigan individual psixologik xususiyatdir. Qobiliyatlarni sifat
xususiyati deb qarab chiqadigan bo`lsak, u odamning murakkab psixologik
xossalari sifatida namoyon bo`ladi, va maqsadga etish uchun juda zarur bir necha
yo`llarni egallaganligini bildiradi. Kishida u yoki bu faoliyatga qobiliyat bo`lib,
boshqa biriga bo`lmasligi mumkin, lekin uning o`rnini to`ldirish, (kompensatsiya)
imkoniyati borligidan foydalanib uni paydo qilish mumkin. (Masalan, kar-soqov,
ko`r-olima O. I. Skoroxodova faoliyati).
Qobiliyatlarning sifat jihatidan xarakteristikasi insonga mehnat faoliyatining
qaysi sohasida (konstruktorlik, pedagogik, iqtisodchilik, sport va boshqalar)
osonlik bilan o`zini topa oladi, katta yutuqlarga va muvaffaqiyatlarga erishadi
deyishga imkon beradi. qobiliyatlarning sifat xarakteristikasi ularga miqdoriy
xarakteristikasiga uzviy bog`liq.
Psixologiyada qobiliyatlarni miqdor jihatdan o`lchash muammosi katta
tarixga ega. XIX asr oxiri XX asr boshlarida qator burjua olimlari (Kettel, Termen,
Spirmen va boshqalar) ommaviy ixtisoslar uchun kasb tanlashni amalga oshirish
zarurati bilan bog`liq bo`lgan talablar ta'siri ostida ta'lim olayotganlarning qobiliyat
darajasini aniqlashni taqlif qildilar. Lekin bunday qarashlar hukmron doiralar
manfaatiga, ularning «qobiliyatli ekanliklarini» ta'kidlashga xizmat qildi.
qobiliyatlarni o`lchash usuli sifatida aqliy iste'dod testlaridan foydalanildi.
Qobiliyatlar kishining konkret faoliyatidan tashqarida mavjud bo`lmaydi,
balki ularning tarkib topishi ta'lim va tarbiya jarayonida sodir bo`ladi. Demak,
qobiliyatlarni aniqlashning eng ishonchli yo`li - bu ta'lim jarayonida bolalarning
yutuqlari dinamikasini aniqlashdan iboratdir. Bolaning qanday qilib kattalar
yordami bilan bilim va ko`nikmalarni egallashlariga, bunday yordamni qanday
qilib har xil qabul qilishlariga qarab qobiliyatlarning kattaligi, kuchi va zaifligi
haqida asoslangan xulosalar chiqarishi mumkin. Bundan tashqari qobiliyatlarni
aniqlashda shaxsni o`rganishning boshqa metodlaridan ham foydalanish mumkin.
Qobiliyat strukturasi konkret faoliyat turi bilan belgilanadi. Bir faoliyatga bir
necha qobiliyat kirishi mumkin. Masalan, pedagogik faoliyatga pedagog odobi,
kuzatuvchanlik, bolani sevish, talabchanlik va hokazolar kiradi. Shulardan biri
etakchi, qolganlari yordamchi fazilatlar bo`lishi mumkin. Kishi qobiliyati uning
yordamchi, qo`shimcha fazilatlariga bog`liq yoki shunday deb qaralishi mumkin.
Masalan, bir odam o`z ishini puxta, mazmunli uddalaydi, lekin artistlik, notiqlik,
san'atini yaxshi egallamagani (ya'ni, yordamchi fazilatga ega emasligi) uchun
o`zini ko`rsata olmaydi, ikkinchi bir odam ishni shunchaki uddalasa ham uni ko`z-
ko`z qila oladi, o`zini iste'dod egasi qilib ko`rsata oladi. qobiliyatlar strukturasida
shu singari tomonlarini umumiy va maxsus sifatlarini farqlay olish kerak.
Odamlarni qobiliyatiga qarab tiplarga ajratish muammosi juda murakkab.
Birida maxsus, birida umumiy sifat ustunlik qilishi mumkin. I. P. Pavlov
qobiliyatga qarab odamlarni 3 tipga bo`ladi: «Fikrlovchi tip», «Badiiy tip»,
«O`rtacha tip». Bunda odamdagi ikki signal tizimi nisbatini hisobga oladi.
Qobiliyatlar kishining shunday psixologik xususiyatlaridirki, bilim,
ko`nikma, malakalar orttirish shu xususiyatlarga bog`liq bo`ladi, lekin shu
xususiyatlarning o`zlari mazkur bilim, ko`nikma va malakalarga taalluqli
bo`lmaydi. Aks holda imtihonda qo`yilgan baho, doska oldidagi javob
muvaffaqiyatlari to`g`risida qat‘iy xulosa chiqarish imkonini bergan bo`lur edi.
Shu bilan birga psixologik tadqiqotlar va pedagogik tajriba ma‘lumotlari
guvohlik berishicha, ba‘zan dastlab nimalarnidir bajara olmagan va bu bilan
tevarak atrofdagilardan o`ngaysiz ajralib turgan kishi ta‘lim olish natijasida
favqulodda ko`nikma va malakalarni tez o`zlashtirib oladi va tezdayoq mahorat
yo`lida hammani quvib o`tadi.
Psixologiya qobiliyatlar va faoliyatning muhim komponentlari bo`lmish bilimlar,
malakalar va ko`nikmalarning aynan bir xilligini inkor qilar ekan, ularning birligini
ta‘kidlaydi. Qobiliyatlar faqat faoliyatda, shunda ham faqat ana shu qobiliyatlarsiz
_malgam oshirishi mumkin bo`lmaganfaoliyatdagina namoyon bo`ladi. Agar
kishini rasm chizishga faoliyatdagina namoyon bo`ladi. Agar kishini rasm
chizishga o`rgatishga hali urinilmagan bo`lsa, agar u tasviriy faoliyat uchun zarur
bo`lgan hech qanday ko`nikmani egallamagan bo`lsa, uning rasm solish
qobiliyatlari to`g`risida gap bo`lishi mumkin emas. Faqat rasm chizishga va
tasviriy san‘atga mahsus o`qitish jarayonida o`quvchida qobiliyatning bor yo
yo`qligi
aniqlanishi mumkin. Bu uning ish usullarini, rang munosabatlarini
qanchalik tez va oson o`zlashtirib olishida, tevarak- atrofimizdagi olamda
go`zallikni ko`rishga o`rganishida
namoyon bo`ladji. Bolada
hali
zarur
qobiliyatlarning atrofdagilar tomonidan tan olinmaganligi, keyinchalik ularni
yanada rivojlantirish munosib shon-shuhrat keltirganligi hollari ko`plab uchraydi.
Albert Eynshteyn o`rta maktabda uncha ya‘shi o`qimagan o`quvchi hisoblanar va
uning kelajakda geneialligidan, aftidan hech narsa dalolat bermas edi.
Shunday qilib, qobiliyatlar shaxsning mazkur faoliyatini muvaffaqiyatli
amalga oshirish sharti hisoblangan va buning uchun zarur bilim, ko`nikma va
malakalarni egallash dinamikasida yuzaga yaiqadigan farqlarda namoyon
bo`ladigan individual-psixologik xususiyatdir. Agar shaxsning ma‘lum sifatlar
yig`indisi odamning pedagogik jihatidan asoslanib berilgan vaqt ichida egallangan
faoliyati talablariga javob bersa, bu narsa bizga unda mazkur faoliyatga qobiliyat
borligi to`g`risida xulosa chiqarishga asos bo`ladi. Agarda boshqa kishi xuddi
shunaqa boshqa sharoitlarda uning oldiga faoliyat ro`baro` qilayotgan talabalarning
uddasidan chiqa olmasa, unda tegishli psixologik sifatlar, boshqacha so`zlar bilan
aytganda, qobiliyatlar yo`q deb taxmin qilishga asos bo`ladi.o`z-o`zidan ma‘lumki
bunday odam zarur ko`nikma va bilimlarni umuman egallay olmaydi, degan ma‘no
kelib chiqmaydi. Bu ko`nikma va bilimlarni egallash cho`zilib ketadi, natijasi
nisbatanoz bo`lsa ham favqulodda ko`p kuch-g`ayrat sarflanishi va shu kabilarni
talab qilishini bildiradi. Iste‘dod bu kishiga qandaydir murakkab mehnat faoliyatini
muvaffaqiyatli, mustaqil va original tarzda bajarish imkoniniberadigan qobiliyatlar
majmuasidir.Qobiliyatlar kabi iste‘dod ham faqat ijodiyotda yuksak mahoratga va
anchagina muvaffaqiyatlarga erishish imkoniyatidan iboratdir. Oqibat natijada
ijodiy yutuqlar odamlarning ijtimoiy-tarixiy hayot sharoitlariga bog`liqdir.
Iste‘dodlarning uyg`onishi ijtimoiy shart-sharoitlarga bog`liqdir. Ma‘lum
qobiliyatlarning to`l-to`kis rivojalnishi uchun naqadar qulay sharoitlarning mavjud
bo`lishi davlat uchun naqadar qulay sharoitlarning mavjud bo`lishi davlat oldida
turgan qulay sharoitlarning mavjud bo`lishi davlat oldida turgan konkret
vazifalarning xususiyatlariga va davr ehtiyojlariga bog`liq. Urush yillarida
sarkardalik iste‘dodlari jo`shqin rivojlanadi, tinchlik davrida injenerlik,
konstruktorlik va shu kabi iste‘dodlar rivojlanadi. Kishi psixik faoliyatida birinchi
signallar tizimi signallarining nisbatan ustunligi uning badiiy tipga, signallar
signalining nisbatan ustunligi fikrlovchi tipga, signallar vakolatining tengligi
odamlarning o`rta tipga mansubligini belgilaydi. Badiiy tip uchun bevosita ta'surot,
jonli tasavvur, emotsiya ta'sirida paydo bo`ladigan obrazlar yorqinligi
xosdir.Fikrlovchi tip uchun mavhumlik, mantiqiy tuzilmalar, nazariy mulohazalar
ustunligi xosdir.
Alohida olingan, yakka qobiliyatni garchi u taraqqiyotning juda yuksak
darajasiga erishgan va yorqin ifodalangan bo`lsa ham iste'dod bilan tenglashtirib
bo`lmaydi. Xotira, aqlning epchilligi, qo`llash ko`lamining kengligi iste'dodga yo`l
ochadi. Bu singari sifatlarni mashhur odamlar faoliyati misolida ko`ramiz.
Iste'dod strukturasi oqibat natijada mazkur faoliyat shaxs oldiga qo`ygan
talablar xarakteri bilan belgilanadi. Bu umumiy va maxsus qobiliyatlar bilan
bog`liq. Bir qator iste'dodli bolalarni o`rganish natijasida ba'zi bir juda muhim
qobiliyatlarni aniqlashga erishildi. Bunday qobiliyatlar yig`indisi aqliy iste'dod
tuzilmasini tashkil etadi. Shunday yo`l bilan ajratganda shaxsni birinchi xususiyati
ziyraklik, yig`noqlik, doimo jiddiy tayyorlikdir. Ikkinchi xususiyat birinchi
xususiyat bilan bog`liq - mehnatga tayyorligi, mehnatga moyilligi, mehnatga
ehtiyojdir. Uchinchi xususiyati - intelektual faoliyatga bevosita bog`liqdir: bu
tafakkur xususiyatlari, fikrlash jarayonlarining tezligi, aqlining sistemaliligi, taxlil
va umumlashtirish imkoniyatlarining ko`pligi, aqliy faoliyatning yuksak
mahsuldorligidir. Shaxsning o`z so`zini o`tkaza olishi, boshqa odamga kuchli ta'sir
eta olish kishi faoliyatida katta ahamiyatga egadir. Shuning uchun psixologiyada
bu muammo bilan bog`lik qator tadqiqotlar olib borilmoqda. Masalan amerikalik
psixolog A.Assingerning bu sifatni o`rganish testi «Pedagog tajovuzkorligini
baholash» deb nomlanadi.
Ye.I.Rogov esa shaxs tipologik xususiyatlarini aniqlash, o`quvchi-o`qituvchi
munosabatlarini aniqlash singari test so`rovnomalari yordamida shaxs sifatlarini
aniqlash hozirgi kunda keng qo`llanilmoqda. Shuningdek, shaxs sifatlarini aniqlash
muammolariga duch keladigan rahbar xodimlar, maktab va o`quv muassasasalari
psixologlari Ayzenk, Ye.I.Rogov so`rovnomalaridan foydalanishlari mumkin.
Iste'dod qator darajalariga ega bo`lib, maxsus iste'dod faoliyat turlari bilan,
mahorat - ruyobga chiqish tezligi, chaqqonligi bilan belgilanadi. Ilhomlanish -
faoliyat davomida qo`l keladigan izchillik tizimiga ega bo`lish bilan harakatlanadi
va hokazo.
Dostları ilə paylaş: |