8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

Business
Bus.  to Gov. 
(B2G)
•  Procurcment
•  Tax Confor- 
mance
•  eSurveys
Bas.  to 
Bus.(B2B)
•  eCommerce
•  Partcrship 
R & D
i
|Bus.  to Cit.  (B2C) 
j-  cRetall 
I*  Scrviccs/Sup- 
port 
cSurvcys
Citizcn
Cit.  to  Gov. 
(C2G)
#  Tax  Confor- 
mance
•  Possport
Servisc Requests
Cit to  Bus.(C2B) 
•  cRetail
I
Cit.  to Cit.  (C2C)
Auction
cMarketplace
21.4.  İnformasiya iqtisadiyyatının  prinsipləri
Keviıı Kelli  informasiya  iqtisadiyyatının  12 prinsıpmi  aşağıda- 
kı kimi  müəyyən  etmişdir:
1.  Fəaliyyətdə  yeni  informasiya və  kommunikasiya  vasitələri- 
ni  tətbiq  etməklə  başlayan  biznes  strukturları  digər  təsorrüfat 
strukturları  ilə  daha  səmərəli  və  çox  şaxəli  əlaqədar formalaşdıra 
bilir.
2.  İnformasiya  ıqtisadiyyatı  ənənəvi  ıqtisadiyyatınm  2  əsas 
prinsipi  ilə ziddiyyət təşkil edir:
a)  məhsulun qıyməti  onun nadirliyi ilə müəyyən  olunur.
b) məhsulun bolluğu onun  qiymətini  aşağı  salır.
3.  İnformasiya  iqtisadıyyatmda  iştırakçıların  sayının  artması 
buradakı  fəaliyyəti gücləndirır.
4.  İnformasiya  iqtisadiyyatında  sabit  xərclər  vo  marginal 
xərclər ənənəvi  ıqtisadiyyata  nisbətən  çox  cüzidir.  Buna  görə  do 
məhsulun yayılması  daha sürətli olur.
5.  İnformasiya  iqtisadiyyatında  təsərrüfat  gəlirləri  daha  sürət- 
lidir və  özü  də  bu  faydalardan  ənənəvi  iqtisadiyyatdan  forqli  ola- 
raq  tək  bir  kompaniya  yox,  bütün  təsərrüfat obyektləri  faydalana 
bilir.
6.  İnformasiya  iqtisadiyyatında  təcrübə  ənənəvi  iqtisadiyyata 
nisbətən daha tez yayılır, ona görə  məhsul daha ucuz  başa golir.

---

7.  İnformasiya  iqtisadiyyatında  məhsulun  dəyeri  orıun  istehsa- 
hnın artımı  ilə  azalmır.
8.  İnformasiya  iqtısadiyyatında  birgə  əməkdaşhğa  ıııcyl  giidii 
olur, çünki burada golir maksımal  əməkdaşhq zəminində daha da 
güclənır.
Bu da mövcud standartların  inkişafma gətirib çıxanr.
9.  İnformasiya  iqtisadiyyatındakı  müxtəliflik,  çeviklik  obyek- 
tiv  olaraq  ekonomik  sistemm  daima  yeniləşməsini  temin  edir  və 
onu məhv  olmuş texnologiyalarda mövcud oimaqdan xiias edir.
10.  İnformasiya  iqtisadiyyatmda  ağır  və  maddi  substansiyalar 
rahat və  “yüngül”  informasion  substansiyalar  ilə əvəz olunur.  Və 
ekonomik sistem  daha çox biosistemi  xatırladır.
11.  İnformasiya  iqtisadiyyatı  daha  çox  özünü  tənzimləmə  və 
özünü yeniləmə mexanizmlərinə  malikdir.
12.  İnformasiya iqtisadiyyatı  bütün orijinal  qərarlan  və  rnıkan- 
ları  stimullaşdırır həm fərdi, həm də korporativ  fəaliyyəti  güctən- 
dirir.

---

İSTİFADƏ  EDİLMİŞ ƏDƏBİYYATLARIN 
SİYAHISI
1.  A zərbaycan  R espublikasım n  K onstitusiyası,  Bakı  -  1995.
2.  A zərb ay can   R espublikasm m   D ö vlət  Statistika  K om itəsi, 
A zərbaycam ıı  statistika  g ö stəriciləri,  '’S ə d a ”  nəşriyyatı,  2009,
3.  3H*m  CaMeA
3
a£e  -  ƏTansı  öojibinoro  n y n t,  Baıcy  MHypjıaHM, 
2009.
4.  İqtisadi  n ə z əriy y ə .  D ərslik.  T .S .V əliyev,  (Ə .P .B abayev  və 
M .X .M ehbullayevin üm um i  redaksiyası  ilə)  Bakı  -  2001.
5.  T .Ə .Q uiiyev  -  M enecm ent  (id arəetm ənin)  əsasları.  Bakı, 
2003.
6.  Ş .M uradov  -  İnsaıı  potensıa!ı:əsas  m eyllər,  reallıqlar,  prob- 
lem lər.  B akı,  ME im M,  2004.
7.  E .Q .Q uliyev,  Ş .A .Q urbanzadə  -  "Foreks:  M aliyyo  bazarınm  
ə litb a s ıM,  F orex-A z  şirkəti,  2007.
8.  F .İ.M uradov  -  "İqtisadiyyat  və  neft",  ,,N u rlan ”,  Bakı,  2004.
9.  T.A.THMOpeHKO  -  ABTOMaTH3HpOBaHHbie  HH(J)OpMaUHOU” 
Hbie 
TeXHOJIOTHH 
B  3KOHOMHKC.  MocKBa,  2003,  K3UTM.
10.  n.B.CaB^eHKO  -  HauHOHajibHa^ 3KOHOMHKa.  MocKBa,  Ə
ko
- 
HOMHCT,  2007.
11.  İ.K ərim li,  N .S üleym anov  -  M illi  iqtisadiyyatm   əsasları 
(d ərs  vəsaiti)  Bakı  - 2001.
12.  E.B.KopHen^yK  -  Hnc|)
0
pMaHH
0
HHafl  3KOHOMHKa,  CaHKT- 
n e ıe p ö y p r ,  2005.
13.  A .F .M usayev,  H .H .V əliyev,  A .S.Q ulıyev.  "Q iym ətli 
kağızlar bazarı”.  B akı,  1999.
14.  N orm ativ  s ə n ə d lə r  toplusu.  "Q iym ətlı  kağızlar  b azan ", 
Bakı  -  2000.
15.
 
B.A.FajıaHOBa,  A.M.EacoBa. 
"P lih o k   hchhlix
 
övMar". 
M o c K B a   - 
1996.

---

16.  O sm a n   G ü n d ü z   -  İ n t e m c t ,  A z ə rb a y c a n   in tcrn e t  resu rsları. 
B akı  -  2008.
17.  M.H.CeMeHOB,  LL.T.TpyÖHjınn,  B .H .JIo h k o ,  'f’.Ll.Eapa- 
HOBCKa^.  ABT0MaTH3Hp0BaHH0e  HH(})OpMaUHOHHbie 
TCXHOJTOrHH 
B 
ƏKOHOMHKe.  MocKBa  -  2 0 0 0 .
18. 
Jl'i
k o h   (})oh  HeHMaH  -  h t o   TaKoe  KOMnuoTep,  M.  1998.
19.  HH(|)0pMauH0HHbte  cHCTeMbi 
b  
3 k o h om hkc 
( U o j i
 
peA- 
B .B ^ H K a .  -  M .: 
O m ım cu
  h   CTaTHCTHKa,  1996.
20.  KoMnbiüTepHbie  Hiı4)opMauHOHHbie  ch c tc m k t  ynpaBjıeH- 
necKOH  ,nejrrejibH
0
CTH.  (H o ^   p e^ .  TH'repeHKo.  T.A.  -  M .:  Ə ko h o - 
MHMecKoe 0Öpa30BaHHe,  1993.
21.  PyjjaKOBa  O .C .  BaHKOBCKHe  3JTeKTpoHHwe  y c jıy rn .  -  M.: 
IO H T H ,  1997.
22.  A
btohomob
  B .C .  M o ^ e n b   HejıoBeKa 
b
 
əkohomhhcckoh
 
nayKe. 
M .:  1998.
23.  M nmeHH  A .H .  T eopıifl  ƏKOHOMH^ecKHx  HH4)0pMauH0HHbix 
CHCTeM.  M .:  1993.
24.  ÜKyöaHTHC  Ə.A.  -  HH^opM aunoH H bie  ceTH 
h
 
CHCTeMbi. 
M.: 
1996.
25.  İn fo rm a sıy a ,  in fo rm a siy a la şd ırm a   v ə   in fo rm asiy a n ııı  m ii- 
h a fız ə si  h a q q m d a   Q a n u n ,  B akı,  "H ü q u q   ə d ə b iy y a tı"   n ə şriy y a tı. 
B akı  -  2002.
26.  E.B.PoMaH.  MPeKnaM aM
  -  h c to p h h ,  Teopıw ,  npaKTHKa. 
U
h- 
Tep.  C a ıiK T -n e ıe p ö y p r.  MocKBa.  XapKOB.  M h h c k .  2001.
27.  Q iy m ə tli  k a ğ ız la r  b az arı.  (n o rm a tiv   s ə n ə d lə r   to p lu su )  B akı 
-  
2000
.
28.  MƏ m ə k   b az arı  v ə   ə h a li  m ə şğ u llu ğ u ".  S .S .M e lıb a h y e v , 
R .K .İs g ə n d ə ro v ,  B ak ı  -  2 0 0 3 .
29.  M .C .A ta k işiy e v ,  H .M .A b b a so v ,  N .H .A b b a so v .  MM ik ro   v ə 
M a k ro iq tisa d iy y a t"   -  (d ə rslik ).  B a k ı  -  2010.
30.  G .İ.İsm a y ılo v ,  ”D ü n y a   iq tisa d iy y a tm m   n ə z ə ri  ə s a s la n " . 
B akı  -  2006.

---

31.
  HcMaiL'iOB  l '.H .  - 
OprauM'iauna  ynpaB.nenHccKoro  Tpyaa. 
(cTp. 
161-167) Eaxy -  2003.
32.  Bes y .  - 
M
t o
 
t h
Koe rjıo6anH3anHs?  M.:  2001.
33.  "Ümumi  iqtisadi  nəzəriyyo".  Dərslik.  Bakı -  1995.
34. 
M.C.Atakişiyev 
- 
Maşınqayırma 
müəssisələrində 
istehsalatm təşkilı.
35.  Voliyev  T.;  Həsənov  A.  -  Azərbaycan  iqtisadi  fıkir tarixi, 
Bakı  -  1996.
36.  Səmədzadə  Z.Ə.  -  Dünya  iqtisadiyyatı.  Çin  "iqtisadi 
möcüzosi". Bakı - 2001.
37.Vəliyev  T.  -  İqtisad  elminin  nəzəri-əsaslannm  tarixi 
təkamülü.  Bakt.  "Elm",  1999.
38. 
C.Nuriyev. 
Beynəlxalq 
iqtisadi 
əlaqoləriıı  lıüquqi 
tənzimlənməsi, dərslik, Bakı - "Qanun" 2000.

---

MÜNDƏRİCAT
Ön s ö z ...................................................................................................... 4
I FƏSİL. İnformasiya iqtisadi>
7
atının predmeti və mctodu
1.1 İqtisadi  informasiya a n la y ışı...........................................................9
1.2.İnformasiya iqtisadiyyatı və  sənaye iqtisadiyyatı................... 21
1.3.“Yaradıcı  insan” m odeli.............. ............................................ 24
1.4.İqtisadi  informasiyanın m etodu...............................................31
II FƏSİL. İnformasiya iqtisadiyyatının meydana 
gəlməsi və mahiyyəti
2.1.  İnformasiya iqtisadiyyatının retrospektivdə nozəriyyosi  . . . .   38
2.2.  İnformasiya iqtisadiyyatının mcydana gəlməsinin
obyektiv şortləri...................................................................................41
2.3.  Sənayeyə qədər,  sənaye və postsənaye
cəmiyyətinin müqayisəli xarakteristikası.......................................43
2.4.  İnformasiya termininin meydana gəlm əsi................................ 46
2.5.  İnformasıya inqilabının m ərhələləri.........................................48
III  FƏSİL.  İnformasiya iqtisadiyyatımn strukturu
3.1. Cəmiyyətin informasiya ehtiyatlan və onlann təsnifatı......... 52
3.2.  İnformasiya texnologiyaları və onların  iqtisadiyyatda  rolu.  .  .  54
3.3.  R.Nollan mərhələlərİnin nozəriyyəsi.......................................56
3.4.  İnformasiya iqtisadiyyatının  m odeli.........................................58
3.5.  İnformasiya İqtisadiyyatınin mühüm torkib hissolori............... 62
3.6.  İntellektual İstehsal.....................................................................66
IV FƏSİL. İstehsal güdəri sahəsində informasiya
4.1.  İnformasiya anlayışı,  informasiya vo e lm ................................ 69
4.2.  İnfonnasiyanın xüsusiyyotlori................................................... 71
4.3.  İnformasiya bir prcdmct,  vasıto və oməyin nəticosi kimı.  . . .   73
V  FƏSIL. İnformasiya bazarı
5.1. İlkin və tirajlaşdırılmış inform asiya.........................................78
5.2.  İnformasiya daşıyıcıları və yayıcıları.......................................80

---

5.3.  İlkin  informasiya bazarmın  fəalıyyət m cxanizm i................... 86
5.4.  İnformasıyaya tolobat.................................................................91
5.5.  İnfonnasiva bazannda tarazlıq  .................................................. 99
VI FƏSIL. İnformasiya  iqtisadiyyatında  insan
6.1.  İnsanın  iqtısadiyyatda rolunun dəyişmosi.............................. 102
6.2.  İstifadoçi  informasiya iqtisadiyyatının
katcqoriyası  kımı...............................................................................104
6.3.  Fasilosiz  tohsil-informasiya iqtisadiyyatının
inkişafşərti........................................................................................ 107
VII FƏSİL. İdarəetmə sisteminin  transformasiyası
7.1.  İdarəetmənin osas xüsusiyyətlori........................................... 118
7.2.  Menccerin əməyinin  spcsifıkası............................................. 120
7.3.  Toşkilatın yeni  m o d e li............................................................ 121
7.4.  Firmamn təşkilati strukturunun  təkam ülü.............................. 123
7.5.  Əsas xərakteristikaların təkam ülü........................................... 125
VIII FƏSIL. İqtisadi inkişafın informasiya növü
8.1.  İqtisadi  inkişafm informasiya növünün ilkin şə rtlə ri............. 127
8.2.  İqtisadi  inkişafın informasiya tipinin əlam ətlən....................130
8.3.  Bərpa olunmayan təbıi ehtiyatların  istehlakının azalması  .  .  132
IX  FƏSİL. İnformasiya iqtisadiyyatının 
qurulnıası xüsusiyyətləri
9.1.  İqtisadiyyatın inkişaf p ro se slə ri............................................. 135
9.2.  İqtisadıyyatın  1900-1995-ci  illərdə  texnoloji  struktur
dinam ikası........................................................................................ 138
9.3.  İnformasiya iqtisadiyatının rcgional inkişaf xarakteri........... 143
X FƏSİL. İnformasiya haqqında dövlət siyasəti
10.1.  “İnformasiya  haqqında”  iimumi  müddəalar və
anlayışlar.......................................................................................... 145
10.2.  Tnformasıyalaşdırma sahəsindo dövlot siy a s o ti................. 147
10.3.  İnformasiya ebtiyatlannın hüquqi r e j i m i ............................ 148
10.4.  İnformasiyanın sən ədloşdirilm əsi.......................................148

---

10.5.  İnformasiya  ehtiyatları,  sistcmləri,  texnologiyaları  və
onların təminat vasitəlon  üzərində mülkiyyot hüqu q u ............... 149
10.6.  İnformasiya ehtiyatları  ilə  işlonməyə burax>lma hüququ.  .  150
10.7.  Fiziki  və  hüquqi  şəxslərin özləri  barəsindo
informasiyayaburaxılmaq h ü q u q u ............................................... 151
10.8.  İnformasiya ehtiyatları  mülkiyyətçisi  və ya
sahibkarının m osuliyyətı................................................................ 151
10.9.  İnformasiyalaşdırma,  informasiya sistemlori.
texnologiyalan və onların təminat vasitəlori................................ 152
10.10.  İnformasiya sistemlən,  texnologiyaları  vo onlann
təminat vasitəçilərinə müəlliflik h ü q u q u .................................... 152
10.11.  İnformasiya ehtiyatlan  və prosesləri  sahəsındə
mühafızənin m əq so d lo ri................................................................ 153
10.12.  İnformasiya mühafızəsinin tə ş k ı li .................................... 153
10.13.  İnformasiyanın mühafızəsi  sahəsində  subyektlərin
hüquq və vəzifəlori............................. ............................................ 154
_  10.14.  İnformasiyalaşdırma mühitində  subyektlərin
;  L 
hüquqlarınm  müdafıəsi....................................................................154
10.15.  İnformasiya sahəsində bcynəlxalq  fə a liy y ə t................ 155
XI  FƏSİL, Elektron ticarət və onun  tənzimlənməsi qaydaları
11.1.  FJektron  ticarətın dövlot siyasoti  və dövlət
tənzım lənm osi.................................................................................   156
11.2.  Eiektron  ticarətin iştirakçılanna olan təloblər...................... 158
11.3.  Elektron  ticarətin həyata keçirilmosi
Kommersiya bildirişi........................................................................160
XII FƏSİL. Qloballaşan mərhələrdə internet 
şəbəkəsinin genişlonməsi
12.1.  İntcrenetin yaranması vo in k iş a fı.........................................167
12.2.  İnternetin struktur quruluşu....................................................169
12.3.  İntemetdə  informasiyanın ötürülməsi.................................. 171
12.4.  İntcmet ehtiyyatlarımn qısa xarakteristikası....................... 174
12.5.  Şobəkə  ehtiyyatlanna uzaqlaşdınlmış daxil o lm a ................ ] 79
12
.
6
.
  İntemetin kommersiya tətbiqi  ............................................. 180

---

XIII  FƏ SİL .  İnform asiya  ehtiyyatı  və 
cəm iyyətin   inform asiyalaşm ası
13.1.  İnfomıasiya chtıyyatı  -  iqtisadı
fəaliyyətın  informasiyalaşmasının ə s a s ı .......................................190
13.2.
  Avtomatlaşdırılmış  informasiya sistemləri  vo
onların tə s n ıfa tı................................................................................194
13.3.  Avtomatlaşdırlımış  infonnasiya tcxnologiyaları,
onlann  inkişafı vo tosnifi  ...............................................................199
13.4.  B ilik b a z ası..............................................................................200
XIV  FƏ SİL .  Reklamm  qədim  dünyada yaranması, 
müasir  inkişaf istiqam ətləri
14.1.  Reklamın Qodim dünyada yaranm ası.................................. 202
14.2.  Reklam orta ə s r l ə r d ə ............................................................ 208
14.3. Yenı dövrün Qərbi  Avropa və Amerika r e k la m ı................. 213
14.4.  Reklam və  onun  əsas  fu n k siy aları.......................................220
14.5.  Reklam müraciotinin hazırlanması.
Reklam yaradıcıhğımn  problemləri  ............................................. 224
14.6.  Rcklamın informasiya təminatı  ........................................... 225
XV  FƏSİL.  M əşğulluğun artmasında  inform asıya  və 
kom m unikasiya  texnologiyalarının  rolu
15.1.  Əmək bazarı  vo  moşğulluğa dair  siyasətin
formalaşdırüması..............................................................................227
15.2.  Əmək bazarını  səcıyyoləndirən məşğulluq
haqqmda m əlum atlar....................................................................... 229
15.3.  İşçi qüw əsinin horokoti  və əmək ş ə ra iti............................235
15.4. Əmək chtiyatlan və əmək qabiliyyətli  ə h a l i ..................... 243
15.5.  İqtisadi  fəal əhalinin  struktur tə rk ib i.................................. 245
XVI  FƏSİL.  İnformasiya  və  kommunikasiya 
texnologiyaları və  dinamik inkişafı
16.1.  İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalan................. 247
16.2.  Ev  təsərrüfatında  İKT sistemlərinin mövcudluğu  və
onlardaıı istifadə olunması.............................................................. 250

---

16.3.  İnformasiya  Kommunıkasiya Tcxnologiyalan  (İKT)  vo 
İnformasıya və kommunikasiya texnologıya mohsulianrun
ticaroti üzro osas göstəricılor.......................................................... 251
16.4.  Rabitə xidmətləri  və gəlir......................................................252
16.5. Daxıli vo Bcynolxalq telefon d an ışıq ları............................ 253
16.6. Telekommunikasiya x id m ə tlə rı........................................... 253
XVII  FƏSİL.  İnformasıya  iqtisadiyyatının  milli  poteusiallar sistemi
17.1.  İqtisadi potensialın ümumi a n la y ış ı.....................................257
17.2.  Milli sərvət ənonovi  anlayışda............................................. 261
17.3.  Təbii ehtiyyatlar.....................................................................265
17.4.  MiIIi sərvotin geniş konsepsiyası.........................................266
17.5.  İdarə etmə potensialı.............................................................. 271
17.6.  İqtisadıpotensialınyığılm ası............................................... 273
XVIII  FƏSİL.  Elektron  imza  və  elektron  sənəd
18.1.  Əsas a n lay ışlar.......................................................................280
18.2.  Elektron imza və elektron sənədin istifado sah o lo ri............. 283
18.3. Elektron imza və elektron sənodin hüquqi  q ü v v ə s ı...........284
18.4. Elcktron  imza və elcktron  sonəd haqqinda
Azərbaycan Rcspublikasının Qanımvcriciliyi.............................. 284
18.5.  Elcktron  imzanm istifadəsı................................................... 285
18.6.  Elektron imzanın dövlət idarəçiiiyi  sahosındə  istifadəsi  .  .  285
18.7.  Elektron  imzarnn korporativ  informasıya
sistemində is tifa d ə s i.......................................................................286
18.8.  Elektron imza xidmətlərinin subyektlori............................ 286
18.9.  Sertıfıkat xidmətlori morkəzinin qeydiyyata
aiınması və akkreditə e d ılm o s i......................................................287
18.10.  Sertifıkat x id n ıə tlə ri............................................................ 288
18.11.  Sertifikatm v e rilm ə s i.......................................................... 288
18.12.  Sertifikatın tərkibı.................................................................289
18.13.  Sertifıkatın qüvvosinin  dayandırılması  vo
bərpa edilm osı..................................................................................290
18.14.  Sertifıkatin  ioğv cdilm osi................................................... 291

---

XIX  FƏ SİL   .  H eyətin idarəedilm əsinin inform asiya 
təm inatı  və  inform asiya  m odelləri
19.1.  Heyətin  idarə  edılməsinin  informasiya
tominatının xüsusıyyotləri..................................................................293
19.2.  Hcyotin  idarə olunmasınm iııformasiya sistcm i.................... 294
19.3.  Informasiya modclləri  ..............................................................301
19.4.  İnsanvə informasiya texnologiyaları..................................... 302
19.5.  Qərarlann qəbulu p ro sesi......................................................... 303
XX  FƏSFL.  İnsan beyni - sirli  inform asiya sistem idir
20.1.  Hansı yolla beyin  ona hər saniyə daxil  olan yüz
mıllion məlumatı necə qəbul e d ir ? ................................................305
20.2.  İnsan  beyni  ncçə fıkir yaradır?............................................. 307
20.3.  Bizim çox böyük imkanlanm ız............................................. 309
20.4.  Di!  - yalnız insan xüsusiyyəti............................................... 309
20.5.  Yalnız yaranına ilo  izah olunan  şcy lər................................ 310
20.6.  İnsan möcüzəsin  qiym ətləndirm ək..........................................312
XXI  FƏSİL.  İnform asiya  iqtisadiyyatının əsas  istiqam ətləri
21.1.  Informasiya iqtisadi  fəaliyyət növüdür.................................... 313
21.2.  İqtisadi  informasiya üçün  rcsurslar..........................................316
21.3.  Elektron hö kum ət...................................................................318
21.4.  İnformasiya iqtisadiyyatınm prinsiplori..................................321
İstifadə edilmiş odəbiyyatların  siyahısı............................................ 323

---

G.İ.İsmayılov. 
İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI 
(Dorslik)
Azərbaycaıı dilində