8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

aliyyəti  başa  düşülür.  Yaradıcı  fəalıyyətin  məhsulu  sənaye  əsri 
üçün  xarakterik  olan  maddi  deyil,  informasiya  mohsuludur.  Bcİə- 
lıklə,  müasir  cəmiyyətdə  yeni  iqtisadi  hökmüran  köhnəni  ovəz 
edir.  Belə  dəyişikliklori  cəmiyyət  artıq bir  neçə  yüz  ildir ki,  yaşa- 
mamışdır.  Rifah cəmiyyəti  hökmüranİarmın mahıyyət xarakteristi- 
kalan  dəyişir.  Birincisi,  rifahın  fıziki  forması  doyişir:  o,  qeyri  - 
maddi olur.  İkincisi,  rifahın iqtisadi  forması  dəyişir:  o,  qeyri  -  əm- 
təəyə  çevriiir,  yəni,  informasiya məhsuiiannın yaradılması,  bölgü- 
sü və istifadəsi üzrə ictimai münasibətlər puldan istifadə ediiməklə 
əmtəə  mübadiləsi  vasitəsilə  ifadə  olunmur.  Beləlıklə,  sənayc  iqti- 
sadıyyatı informasiya iqtisadiyyatı  ilə əvəz olunur.
İnformasiya  iqtisadiyyatı  tenninini  iki  müxtəlif anlayışı  ifadə 
etmək üçün  istifadə  edirlər.  Birinci,  informasiya  iqtisadiyyatı  ya- 
radıcı  əməyin üstün rolu və informasiya rifahj  iiə xarakterizə olu- 
nan  siviiizasiyanın  inkişafınm  müasir  mərhələsidir.  İkincisi,  iıı- 
formasiva iqtisadiyyatı - tədqiqat obyekti  ilkin mənada informasi- 
ya  iqtisadiyyatı  olan  nəzəriyyədir.  Bu halda  iformasiya  iqtisadıy- 
yatı  özündə  ınformasiya  cəmiyyətinin  iqtisadi  nəzəriyyəsi  və  ya 
informasiya iqtisadiyyatı nəzəriyyəsini əks  etdirir.
İnformasiya  iqtisadiyyatı  nəzəriyyəsi  öz  inkişafının  başlanğıc 
mərhələsindədir,  belə  ki,  sivilizasiyanın  informasiya  mərhəiəsi- 
nə  keçidi  yalnız  bir  neçə  onillik  ə w ə l  başiamışdır.  İnformastya 
iqtisadiyyatı  termininin  geniş  elmi  dövriyyəyo  daxii  olması 
İ 996-1998-ci  illərdə  üç  hissəli  “İnformasiya  əsri:  iqtisadiyyat, 
cəmiyyət  və  m ədəniyyəf’  monoqrafıyasını  çap  etdirmiş  ispan  - 
amerikan  iqtisadçısı  Manuei  Kastelsin  xidmətidir.  Hazırki,  dövrə 
qədər  hələ  ki,  iqtisadçıların  əksəriyyəti  tərəfındən  qəbul  olunan 
bütöv  informasiya  iqtisadiyyatı  nəzəriyyəsi  formalaşmamışdır. 
İnformasiya  cəmiyyətinin  təyin  olunması  zamanı  onlar  müxtəlif 
meyarlardan  istifadə  edirlər:  texnoloji,  iqtisadi,  ənıək,  məkan,  is- 
tehlak və yaradıcı.  Onian ətraflı  nəzərdən keçirok.
1. 
Texnoloji  meyar.  Yeni  texnologiyalar  infomıasiya  cəmiy- 
yətinin yaranması  əlaməti  kimi  qəbul  olunur.  Kabel  və peyk tele- 
viziyası,  kompüter şəbəkələri,  fərdi  kompüterlər,  yeni  ofıs texno- 
İogıyalan,  internet  və  s.  nəzərdə  tutuiur.  Fərz  edilir  ki,  texnoloji

---

yeniliklorin bu həcmi  sosial yenidənqurmaya gətirib çıxarmalıdır, 
çünkı,  onun  cəmiyyətə  təsiri  çox  böyükdür.  Yaponiyada  1975-ci 
iidən  rabitə  və  telekommunikasiya  nazirliyi  telefon danışıqları  və 
informasiya  çatdınlması  vasitələrinin  həcminin  ölçülməsı  üçün 
mürəkkəb hesablama texnikasından istifadə edir.
Texnoloji meyarın əleyhinə aşağıdakı  fıkirlər irəli sürülür:
❖ cəmiyyətdə  informasiya  -  telekommunikasiya  texnologiya- 
larının həcminin Ölçülməsinin  şüurlu vahidi mövcud deyil;
❖ texnoloji  şkalada  cəmiyyətin  informasiya  cəmiyyəti  hesab 
oluna  biləcəyi  nöqtənin  təyin  edilməsi  problemi  birmənalı 
həllə malik deyil;
❖ texnologiyalar  sosial  sahədən  ayrılmazdır,  onlar  sosial  ola- 
nm tərkib hissələridir.
Məsələn,  bu  və  ya  digər  tədqiqatlar  və  elmi  işləmələrlə  bağlı 
qəbul  edilən  qərarlar  sosial  prioritetləri  ifadə  edır  və  bu  qiymət- 
verici  mülahizələr əsasında  bu  və ya  digər texnologiyalar  inkişaf 
edir.  Texnoloji  determinizm nəzəriyyəsi  əsassız olaraq  texnologi- 
yaya üstün rol  verir.  Lakin  texnologiya qeyri  -  sosial  hadisə  kimi 
cəmiyyətin  inkişafınm əsas  sosial amilİ  ola bilməz.
2. 
İqtisadi  meyar  informasiyanm  iqtisadi  dəyərinin  artımının 
uçotunu  nəzərdə  tutur.  ÜDM  -  də  informasiya biznesiniıı  payının 
artımı  informasiya  cəmiyyəti  istıqamətində  hərəkət  kimi  izah 
olunur.  Təhsil, hüquq, nəşriyyat işi,  kütləvi  informasiya vasitələri 
və  kompüterlər  istehsalım  informasıya  sahələrinə  aid  edən  Frits 
Mahlup  iqtisadi  mcyarı  ilk  istifadə  edənlərdir.  Mark Porat  iqtisa- 
diyyatın  birinci  və ikinci  sektorları  arasında fərqi  irəli  sürdü.  Bi- 
rinci  sektor bilavasitə bazar dəyərini  yaratdığından,  ona dəqıq  iq- 
tisadi qiymət vermək olur.  İkinci  sektorla bunu etmək daha çatiıı- 
dir,  baxmayaraq  ki,  o,  iqtisadiyyat  üçün  çox əhəmiyyətlidir,  belə 
ki, özündə  şİrkət və  dovlət təsisatları  daxilindəki  informasıya  fə- 
aliyyətini əks etdirir (məsələn,  şirkətlərdə personalın hissələri).
İnformasiya  cəmiyyətinin  müəyyənləşdirilməsinin  iqtisadi 
meyan  özünün  nəzəri  əsaslandırılmasım  Herbert  Şillerin  işlorin- 
də tapmışdır.  O, belə nəticəyə gəldi  ki, informasiya  və kommuııi-

---

kasiya  ılə  bağlı  istənilən  ınnovasiyaya  münasibətdo  həlledicı  rol 
bazara  məxsusdur:  informasiya  əm təəyə  çevrilməlidir,  yənı,  in- 
fonnasiyanın əldə edilməsi  daha çox yalnız kommersıya əsasında 
mümkün  olacaq.  Bu cür yanaşmada  informasiya daha  tez  -  tez  ix- 
tiyari  əmtəələrə  bənzədiləcək.  Şiller  iddia  edirdi  ki,  bazar  prin- 
sipləri  (daha  çox gəlirin  maksimumlaşdınlmasma  cəhd  edilməsi) 
informasiya mühitində  eynilə bütövlükdə  kapitalist cəmiyyətində 
olduğu  kimi  işləyir.  Bu  prinsipə  uyğun  olaraq  yaradılan  informa- 
siyanm  keyfıyyəti  və  kəmiyyəti  onun  satışından  yüksək  gəlir  əl- 
də etmək imkanınm olmasından birbaşa asılıdır.  Buradan belə nə- 
ticəyə  gəlmək  olar  ki,  bazarın  göstərdiyi  təzyiq  özünü  daha  çox 
hansı  növ informasiyam,  kimin üçün və  hansı  şəraitdə  istchsal  et- 
mək  lazımdır? qərannda göstərir.
İqtisadi meyara qarşı  aşağıdakı  fıkirlər irəli  sürürlər:
❖ İnformasıya  sektoruna  məhz  nəyi  aid  etmək  məsəlosinin 
həlli  zamanı  gizli  interpretasiya  və  qiymətləndirici  mülahi- 
zələrdən qaçmaq mümkün deyil. Nəticədə,  infonııasiya sek- 
torunun  iqtisadi  qiyməti  şişirdilə  bilər.  Məsolən,  Mahlup 
özünün  "bilik sahəsinə"*
“İnformasiya  binalan”nın  tikintisini  aid  edir,  bu  isə,  oxşar  bi- 
naların,  məsələn,  universitet və  kitabxanalann ucaldılmasının  qı- 
da  məhsullann  saxlanması  üçün  anbar  tikintisindən  prinsipial  şo- 
kildə fərqləndiyini  ııəzərdə tutur.  Porat özünün “ikinci  informasi- 
ya  sektoru”nu  araşdırdığı  zaman  istənilən  sahənı  infonnasiya  və 
qeyri  -  informasiya  hissələrinə  aymr.  Lakin  bu  cür  “etmə”  və 
“düşüncə”  bölgüsü  zamanı,  məsələn,  müxtəlif  tipli  funksiyaları 
Özündə birləşdirən nəzarət kompüter sistemlərinin operatoru  işıni 
hara aid etmək Iazım olduğunu  anlamaq çətindir;
❖  informasiya  həcmlərinin  ölçülməsinə  dəyər  yanaşması 
müxtəlif ictimai  əhəmiyyətə  malik olan  iqtisadi  fəaliyyətin 
ayn  -  ayn  növlərini  birləşdirir.  Bu  cür  yanaşmada  rcklama 
xərclənmiş  Idollar elmi jum ahn nəşrinə xərclətımiş  1  dolla- 
ra bərabərləşdirilir.

---