8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

7
Rifah
İqtısadi
Yaradıcı
8
Pul
Moqsəd
Vasıto
i  
9
Oarşılıqlı olaqə
Əmtoolik
Şəxsiyyotarası
ı  10
İnsan
İqtisadi
Yaradıcı
1.3. “Yaradıcı insan” modeli
Hər bir iqtisadi  nəzəriyyənin əsasında bir neçə davranışın  sxer 
mini,  cəmiyyətdə  həyat  fəaliyyətinin üstünlüyünü  əks  etdirən  in- 
san modeli  durur.  Ənənəvi (liberal)  istiqamətli  nəzəriyyənin əsa- 
smda A.Smit  başda olmaqla  klassiklərin  yaratdıqlan,  neoklassik'- 
lərin isə  inkişaf etdirdikləri “iqtisadi  insan”  modeli dayanır. İnfor- 
masiya  iqtisadiyyatmın  əsasında “yaradıcı  insan”  modeli  dayanır. 
Bu modellərin  müqayisəli təhlilini  həyata keçirək:
1.  Tarixi  əsaslar.  “İqtisadi  insan’'1 modelinin  yaranması  iqtisa- 
diyyatda adi  əmək hakim  mövqeyə malik olduqda, mal mübadilə- 
si  isə  şəxslərarası  qarşılıqlı  fəaliyyətin  əsas  forması  kimi  çıxış  et- 
məyə  başladığı  dövrdə  yəni  sənaye  dövrünün  əvvəlinə  təsadüf 
edir.  “Yaradıcı  insan”  modelinin yaranması  iqtisadiyyatda yaradı- 
cı əmək üstünlüyə  malik olduqda,  şəxslərarası  qarşılıqlı fəaliyyə- 
tin əsas  forması  kimi  informasiya mübadiləsi  təşkil etdiyi  dövrdo, 
yənı  informasiya dövrünün əvvəlinə təsadüf edir.
2.  Təbii  elmi  əsaslar.  “İqtisadi  insan”  modeli  həmcins  kiitlə- 
lərin  qarşılıqh  təsir  modelini  əks  etdirən İ.Nyutonun  mexanikası- 
nın tərəqqi etdiyi  bir dövrdə yaranmışdır.  Mexanika sahəsində  əl- 
də olunan nailiyyətlərın  ictimai  elmlərə,  xüsusən də  iqtisadiyyata 
böyük  təsiri  olmuşdur.  Klassik  məktəbin  nümayəndələri  insanla- 
rarası  qarşılıqlı  əlaqənin modelləşdirilməsi  zamam Nyutonun mc- 
xanika  qanunundan  istifadə  etmişlər.  İndividlər  onlar  tərəfındən 
aralarındakı  qaşılıqlı  əlaqə  fıziki  cisimlərin  toqquşmasımn analo- 
qu üzrə həyata keçirilən  bircinsü  predmetlər  kimi  nəzordon  keçi- 
rilir.  Bu  qarşılıqlı  əlaqələr  sərt  qanunlar  şəraitində  baş  verir.  La- 
kin,  bütövlükdə  isə  qaydasız (nizamsız)  xarakter  daşıyır.  Ona  gö- 
rə  də  istənilən iki  fərd arasında  sabit qarşılılqlı  əlaqəlor mümkün

---

deyildir.  “İqtısadı  insarT nizamsız şəkildə qarşıhqlı  təsır göstərən 
kürəciklərə  bənzədilir.  Və  dıgər belə kürəciklərlə  “rastlaşır”.  Bir 
fərdin  digərlərinə  təsirınin gücü  onun  maddi  rifahı  ılə və ya onun 
“kütləsi”  ılə  müəyyən  edilir.  İnsanın  bazar  səlahiyyeti  nə  qedor 
çox  olarsa  başqa  insanlarm  ona  təsiri  bir  o  qədər  az,  lakin  onun 
başqalarına  təsiri  isə  bir o  qədər çox olur.  Qarşılıqlı  təsir gösto- 
rən fıziki  cismlərin mexaniki  sıstemi  klassiklərin məktəbində  özü 
ilə  iqtisadi  rəqabətlər modelini  təqdım  edir.  Beləliklə də,  “iqtisa- 
di  insan”  modeli  mexanıki  xarakterə  malikdir.  “Yaradıcı  insan” 
modeli  yaradıcı  əməyın üstünlüyü şəraitində,  son onillikdə yaran- 
mışdır  .  Və  insamn  fərdiləşməsinin  böyüməsi  eynicinsli  fıziki  ci- 
sim  kimi baxıla bilmir (nəzərdən keçirilmir).  İnsanın fərdiləşməsi
o  deməkdir ki, o cəmiyyətdə özünün xüsusi yerini tutur və hər bir 
ayrıca  orqanm  orqanizmində  öz  funksyasmı  yerinə  yetirilməsino 
oxşar olan xüsusi  (spesifık)  funksiyanı  yerinə yetirir.  Bunun hesa- 
bma  “yaradıcı  insan”  konsepsiyası  orqanik  (təbii)  xarakter  daşı- 
yır.  Ali  canlı  orqanlarımn qarşılıqlı  təsiri  cisimlərin  mexaııikİ  qar- 
şılıqlı  təsirindən  əsaslı  surətdə  fərqlənir.  Birincisi,  orqanlar  ara- 
sında  davamlı  və  həyat  əhəmiyyətli  qarşılıqh  əlaqələr  yaradıhr. 
Sosial  qarşıhqh  əlaqələr  cəmiyyətdən  asılı  olaraq  özünün  qayda- 
sız  (nizamsızlıq)  xarakterini  itirir.  İkincisi,  orqanlar  arasında  qar- 
şılıqlı  əlaqələr  antaqonizm  (barışmaz  ziddiyət):  əgər  bir  orqan 
xəstələnirsə  onda bu başqa orqanlann vəziyyətinə  neqativ  hal  ki- 
nıi  söylənilir- üzrə deyil oməkdaşhq prinsipi  üzrə həyata keçirilir. 
Klassiklərin  anlayışında iqtisadiyyatda rəqabət  itir.  Üçüncüsü,  bir 
orqanın digər orqanlara təsirinin  gücü obyektiv şərtlərlə verilmiş- 
dır və bu və  ya digər tərəfə  əsassız olaraq, sərbəst sıırətdə  dəyişə 
bilmir.  Bu güc bu və ya digər göstərici  ilə  ölçülə  bıinıir.  O  bu or- 
qanın  nadir  əhəmiyyəti  ilə,  yəni,  onun  fərdiləşmo  dərəcosi  ilə 
müəyyən  edilir.  Bu o  deməkdir  ki,  fərdin  ictimai  əhəıniyyəti  sər- 
vət ilə deyıl onun şəxsi  keyfıyyətləri  ilə  müəyyən  edilir.
3. 
Psixoloji  əsaslar.  ERİK  FROMUN  fıkrinə  görə  nəzəriyyə 
insanı  iki  əsas  istiqamətə  bölür:  bazar  və  məhsuldar  istiqarnətlər. 
Bazar istiqanıəti və ya sahib olma istiqaməti “iqtısadı insjın”  mode- 
linə  müvafıqdir.  Fərdin  gücü  özünün  şəxsiyyətinin  dəyişilnıəsinə

---

deyil, həyat fəaliyyətinin xarici maddi şəraitinın  dəyişılməsinə  istı- 
qamətləndırmişdir.  Onun  üçün  dəyərə  malık  obyektlor  o  ob~ 
yektlərdir ki, hansılar ki,  onlar xüsusi  mülkiyyətə  çevnlə bilon ob- 
yektlərdir.  İnsan “olmaq  deyil,  malik  olmaq”  qaydasına əməl  edir. 
Məhsuldar  istiqamət  və  ya  olmaq  istiqaməti  “yaradıcı  ınsanT’  mo- 
delinə müvafıqdir. Burada insanın gücü yaradıcı fəaliyyot prosesin- 
də  özünün şəxsiyyətinin  inkişafına  istiqamotlənmışdir.  Amma hə- 
yat fəaliyyətinm xarici  mühitinin dəyışilməsi  bu məqsodo  tabedir. 
Onun üçün dəyərə  fəaliyyətin maddi  və ya digər fomıada olan nə- 
ticəsi deyil yaradıcılıq prosesinin özü malikdir.  İnsan “malik olmaq 
d e y il,  olmaq”  qaydasma  əməl  edir.  Qanşıq  istiqamət “orta  statis- 
tik’% adi  insana  müvafıqdir.  Öz  həyatınm  məqamlannm  bırində  o 
bazar istiqamətini nümayiş etdirir, digər məqamlarında iso məhsul- 
darlığı  nümayiş  etdirir.  Burada  insan  İChəm  olmaq,  həm  də  malik 
olmaq”  qaydasma  əməl  edir.  Məhsuldar  istiqamotin  bazar  istiqa- 
mətindən  xüsusi  fərqinı  aşağıdakı  ümumi  təzahüriərin  -  həvəs 
(meyl),  əmək, təhsil,  səlahiyyət nümunəsində gostorok:
-  Bazar istiqamətli  insan üçün həvəs (meyl,  istək)  başqa  insan- 
lara  malik  olmaq  və  onu  şəxsi  keyfıyyətlərinın  yatırılması  de- 
məkdir.  Ailo  başçısı  başqalarına  onun  şəxsi  mülkündə  yerləşən 
və  istehlak  olunmalı  maddi  rifah  kimi  yanaşır.  Mohsuldar  istiqa- 
mətli  insan üçün hovəs  hüquqlu  fərdlər arasmda əmək  məhsulla- 
rırnn mübadilosi kimi  Iıesab edilən ali fəaliyyət prosesidir.
-  Bazar  istiqamətli  insan  üçün  əmək  insanm  fıziki  gücünün 
azalmasına  səbəb  olacaq  əzələ  və  əsəb  enerjisinin  sərtlərini  əks 
etdirir.  Sənaye dövründo  omoyə  fədakarlıq,  əziyyət,  ıtkı  kimı  ba- 
xılması  insanlarm  təsəvvüründə  qəti  surətdə  həkk  olunmuşdur. 
Əməyin  dəyəri  ona  olan  bazar  tələbi  ilə  birbaşa  əlaqəlidir.  Vo 
əgər insanın təklif edə  biləcəyi keyyfıyyət təlabatla istifadə olun- 
mamışdırsa onda belə  hesab  olunur  ki,  o  heç  bir kcyyfıyyətə  nıa- 
lik  olmamışdır.  Bazar  ıstiqamətli  insanda onun  bazar nailiyyətin- 
dən asılı olmayan xüsusi dəyərində əminliyi yoxdur. Nə qədər ki, 
yaradıcı  fəaliyyət insanm şəxsiyyətinin inkişafına xidmot edir on- 
da  məhsuldar  istiqamətli  insan  üçün  istənilən  yaradıcı  fəaliyyət 
aiddır.  Yaradıcı  əmək yüksək dəyərə və dəyərlıliyə malikdir.  Ba-

---