91
Sevinç, Mehmedoğlu / İnançsızlığa Yönelmede Çevresel ve Entelektüel Faktörlerin Etkisi
çıkmasında Hawthorne Etkisi
2
olabileceği düşünülerek, bu araştırmada inançsızlığın nedenleri-
ni daha iyi tespit edebilmek için hem nicel hem de nitel araştırma yapılması kararlaştırılmıştır.
Araştırmada hem ansal tarama hem de ilişkisel tarama yapılmıştır. Nicel araştırma kapsamın-
da, önce anket uygulanmıştır. Ankete katılanlardan gönüllü olanlarla mülakat yapılmıştır.
Mülakatlarla, inançsızlığın nasıl oluştuğu ve geliştiği, inançsızlığa etki eden faktörlerin neler
olduğu ve bu faktörlerin hangilerinin diğerlerini öncelediği araştırılmıştır.
Anket verileri dikkate alınarak örneklem grubu, öncelikle inançsızlar ve inançlılar (İ) şeklin-
de ikiye ayrılmış ve bu iki grubun verileri karşılaştırılmıştır. Daha sonra, inançsızlığa geçiş
nedenlerinin daha iyi tespit edilebilmesi için, inançsızlar “inançsız olarak büyüyenler” (İB)
ve “sonradan inançsız olanlar” (SİO) şeklinde iki alt gruba ayrılmıştır. İnançsızlığın nedenleri
konusunda bu iki inançsız grup karşılaştırılmıştır.
İnançsızlığın yapısına ilişkin literatür taramasından sonra, bu bilgiler ışığında, araştırmanın
temel hipotezi oluşturulmuştur: “inançsızlığa yönelmede çevresel ve duygusal faktörler ente-
lektüel faktörleri öncelemektedir.” Bu temel hipotezle bağlantılı olarak aşağıdaki hipotezler
geliştirilmiştir:
H
1
: İnançlılar ve inançsızlar arasında eğitim düzeyi açısından anlamlı bir fark yoktur.
H
2
: İnançsızlar inançsızlık nedeni olarak, en yüksek oranda, entelektüel sebepleri göstermektedir.
H
3
: İnançsız olmakla aile yapısı arasında nedensel bir ilişki vardır.
H
4
: İnançsızların çoğunluğu entelektüel olarak aktif değildir.
H
5
: İnançsızların çoğu çevresel veya duygusal faktörlerin etkisiyle inançsızlığa yönelmektedir.
H
6
: Çevresel veya duygusal faktörlerin etkisiyle inançsızlığa yönelen bireyler, daha sonra inanç-
sızlıklarını rasyonel olarak gerekçelendirmektedir.
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evreni, 18 yaş üstü bireylerdir. İnançlı bireyleri bulmak kolay olsa da, Türkiye’de
inançsız örneklem bulmak oldukça zordur. Kişilerin inançlarını ifşa etme konusundaki zor-
luktan ötürü, inançsızlık veya teizmle ilgili araştırmaların birçoğunda örneklem seçiminde
kartopu (snowball) yöntemi kullanılmaktadır (Bkz. Smith, 2013; Köse, 1997; Smith, 2011;
Hunsberger ve Altemeyer, 2006). Benzeri sebeplerden ötürü bu araştırmada örneklem
seçiminde önce amaçlı örneklemeye başvurulmuştur. Amaçlı örnekleme türlerinden tipik ve
kartopu örnekleme türleri kullanılmıştır. Anket, Türkiye’de, Haziran 2015’te, inançsızlardan
ve inançlılardan oluşan 502 kişiye uygulanmıştır. Mülakatlar, Ekim 2014 ile Temmuz 2015
tarihleri arasında, kendini inançsız olarak tanımlayan, 10 yabancı uyruklu ve 22 Türk olmak
üzere 32 kişinin katılımıyla gerçekleştirilmiştir.
Ölçme Araçları ve Analiz
Anketin ilk bölümünde kişisel bilgileri (cinsiyet, yaş, medeni hal, eğitim düzeyi, yaşadığı
yer vb) tespite yönelik soruların yer aldığı kişisel bilgi formu ve kişinin inanç bakımından
2
Hawthorne Effect: Bir araştırmada, katılımcılar, araştırmanın amacını bildiklerinde, “olduğu gibi” değil “ol-
ması gerektiği” gibi davranabilmektedir (Erkuş ty.: 83). Bir konudaki düşüncenin
anketle tespit edilmesi, o
konuda öyle davranıldığı anlamına gelmemektedir. Örneğin, bir ankette “emniyet kemeri trafik kazalarında
ölüm riskini azaltır” ifadesine katılanların oranının % 90 olması, katılımcıların %90’ının emniyet kemeri tak-
tığı anlamına gelmemektedir.
92
İnsan & Toplum
kendini nasıl tanımladığını ve Tanrı’ya inancını tespite yönelik soruların yer aldığı inanç tanı-
lama formu yer almaktadır. Akabinde kişinin dindar/spiritüel olup olmadığını, ailesiyle ilişki
düzeyini ve inançsız oluş nedenlerine dair fikirlerini tespite yönelik ölçekler kullanılmıştır.
Mülakat formu ise kişinin kendini nasıl tanımladığını ve nasıl inançsız olduğunu araştıracak
sorular ihtiva etmektedir.
Dindar ve Spiritüel Olmama Ölçeği (DİSOL): Cragun ve arkadaşları (2015) tarafından gelişti-
rilen Nonreligious-Nonspiritual Scale, Sevinç ve arkadaşları (2015) tarafından Türkçeye uyar-
lanarak DİSOL oluşturulmuştur. Ölçek dinsizliği (non-religiosness) ve spiritüel olmayışı (non-
spirituality) ölçmektedir. Ölçekteki spiritüel kavramı dikey aşkınlık (vertical transcendence)
anlamında kullanılmaktadır. Yüksek puan güçlü dindar/spiritüel olmayış ifade etmektedir.
Analiz sonuçlarına göre Cronbach Alpha değeri α=,957 olarak bulunmuştur. DİSOL puanı
ile Tanrı’ya inanç arasındaki ilişki incelenmiş ve negatif anlamlı korelasyon tespit edilmiştir
(r=-,814).
Ergenlik Döneminde Ebeveynle İlişki Ölçeği (EDEİ): Katılımcıların gençlik yıllarında, özellikle
ortaokul ve lise yıllarında, ebeveynleriyle ilişkilerinin ne derece iyi olduğunu ölçmek için
EDEİ geliştirilmiştir. Beşli likert tipindeki ölçek, 5 sorudan ve tek boyuttan oluşmaktadır.
Ölçekten alınacak 5 puan, bireyin ergenlik döneminde ebeveynleriyle arasında iyi bir
ilişkinin olduğu anlamına gelirken; 1 puan, bireyin ergenlik döneminde anne babasıyla
ilişkisinde problem yaşadığını göstermektedir. Faktör analizi sonucunda ölçek maddelerinin
tek bir boyutta toplandıkları ve ölçülmek istenen olguyu %47 oranında ölçtüğü tespit edil-
miştir. Kaiser-Mayer-Olkin (KMO) değeri ,617; Bartlett’s Test of Sphericity değeri χ
2
=690,098
(p=,000); iç tutarlılık değeri ise α=,696’dır.
İnançsızlığın Nedenleri Ölçeği (İNÖ): Bradley (2014) tarafından geliştirilen The Reasons
of Atheist/Agnostics for Nonbelief in God’s Existences Scale (RANGES)’dan ve Altemeyer ve
Hunsberger’in (1997), mürtedler üzerine yaptıkları araştırmada kullandıkları sorulardan
hareketle İNÖ geliştirilmiştir. Ölçeğin üç alt boyutu şöyledir: entelektüel (İNÖ-1: 1, 2, 3), çev-
resel (İNÖ-2: 4, 5, 6) ve din-dindar karşıtlığı (İNÖ-3: 8, 9, 10, 11). Ölçeğin KMO=,674; Bartlett’s
Test of Sphericity değerleri χ
2
=1710,716 (p=,000) olarak hesaplanmıştır. Üç boyutlu ölçeğin
ilgili olguyu ölçme düzeyi %64’tür. Ölçeğin toplam iç tutarlılık katsayısı α=,675 olarak tespit
edilmiştir. Alt boyutların iç tutarlılıklarını gösteren Cronbach Alpha değerleri: İNÖ-1 için
α=,693; İNÖ-2 için α=,782 ve İNÖ-3 için α=,758’dir.
Mülakat Formu: Bireylerin hayat hikâyelerini almak ve hayatlarındaki önemli dönem nok-
talarını tespit etmek için yarı-yapılandırılmış (semi-structured) mülakat formu kullanılmıştır.
Mülakat formu beş ana bölümden ve 53 sorudan oluşmaktadır. Birincisi, katılımcıyı tanım-
lama bölümüdür. Katılımcının, inançsız olup olmadığı, inançsızlık biçimi ve benzeri bilgiler
bu bölümde ele alınmaktadır. Sonraki bölüm, katılımcının hayat hikâyesine yöneliktir. Daha
sonra sosyal perspektif ve entelektüellikle ilgili bölümler gelmektedir.
Öncelikle, demografik veriler ile inançsızlık arasındaki ilişkilerin ölçülmesinde betimleyici
istatistiklere ve frekans dağılımlarına bakılmıştır. Değişkenler arasındaki ilişkilerin ölçülmesi
için pearson korelasyon katsayısından yararlanılmıştır. Farklı gruplar arasındaki ilişkilerin
anlamlı olup olmadığını tespit etmek için, parametrik testlerde bağımsız örneklem t-test,
tek yönlü varyans analizi, Fisher LSD testi, parametrik olmayanlarda ise Ki-Kare testi kul-
lanılmış ve bu farkların etki düzeyi Cohen’s D değerlerinin hesaplanmasıyla incelenmiştir.