346 Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
AYDIN MƏMMƏDOV
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
E-mail ünvanı: aydin.mammedov@rambler.ru
XIX ƏSRIN SONU - XX ƏSRIN ƏVVƏLLƏRINDƏ ALMANIYANIN TÜRKIYƏYƏ
DAIR BANK-KREDIT SIYASƏTI ALMAN VƏ RUS TARIXŞÜNASLIĞINDA
Açar sözlər: Türkiyə, bank-kredit ,alman və rus tarixşünaslığı
Ключевые слова: Турция, банк-кредит, немецко-русская историография
Keywords: Turkey, bank-credit, Germany and russian historiography
Alman tarixçəsi Reiser Almaniyada XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində iri bankların
konsentrasiya olunmasının iqtisadi-siyasi səbəblərini tədqiq etmiş və belə qənaətə gəlmişdir
ki, Almaniyanın maliyyə ekspedisiyasında ən böyük rolu Yaxın Şərq və Türkiyə oynamışdır.
Bu işdə əsas faktor Osmanlı imperiyasında 1899-cu ildə təsis edilmiş ilk alman bankı Alman-
Fələstin bankı olmuşdur. (1.s.370) Türkiyədə bu bankı Berlində fəaliyyət göstərən fon der
Haydtın bankir evi təsis etmişdir. Məhz həmin il Osmanlı sultanı Bağdad dəmiryolu konsessi-
yasını alman kompaniyalarına verəcəyi haqqında fərman imzalamışdır. Müəllif alman bankla-
rının, xüsusən də kapital ixrac edən bankların sayının kəmiyyət və keyfiyyət baxımından art-
masının da öz ölkəsinin adı çəkilən regionda və ölkədə rəqibləri ilə xüsusən də İngiltərə ilə
kəskin mübarizənin güclənməsi amili ilə izah edir.Belə ki, əgə XIX əsrin 90-cı illərinin sonun-
da ölkədə kapital ixrac edən gəmi 4 böyük bank var idisə, 1903-cü ildə 32 şöbəsi olan 6, 1906-cı
ildə isə 70 şöbəsi olan 13 bank təsisedilmişdi. Bu bankların əksəriyyəti Türkiyəyə iri maliyyə
yardımları edir, bununla da ölkə iqtisadiyyatının aparıcı sahələrində, xüsusən dəmir yolu
sektorunda təsir dairələrini gücləndirməyə çalışırdılar. J.Reisserin fikirincə, Almaniyanın Tür-
kiyəyə maliyyə yatırımı hər şeydən öncə dövlətin ekspanasiyası siyasətinin təcəssümündən
başqa bir şey deyildir: “İndi siyasi avanqard döyüşlər maliyyə zəminində aparılırdı” (1.s.387)-1.
Başqa bir alman tarixçisi H.Grothe də Reisserin fikirlərinə şərik çıxaraq, alman kapita-
lının Türkiyəyə ixracında əsas məqsəd kimi ölkəsinin siyasi-iqtisadi maraqlarını güdür. Müəl-
lifin fikrincə, dəmir yollarının çəkilişi uğrunda mübarizə sanki dünyanın bölüşdürülməsi uğ-
runda mübarizəni xatırladırdı. Ona görə də I Dünya müharibəsi ərəfəsində Türkiyə dəmir yol-
larının çəkilişinə qoyulan pul kütləsinə görə Almaniya 67,5%-li birinci yerdə dururdu. Bütöv-
lükdə, Türkiyə I Dünya müharibəsinə qoşulanadək alman kapitalına məxsus yollarının uzunlu-
ğu 1857km təşkil edirdi ki, onun da 825 km-i Bağdad dəmir yolunun payına düşürdü. (2.s.14)
Bu məsələ ilə bağlı W.Hoffmanın “Türkiyədə Alman bankları” əsəri də böyük maraq do-
ğurur. 1915-ci ildə işıq üzü görən bu əsərin əhəmiyyəti hər şeydən öncə ondadır ki, müəllif
Riesser kimi iqtisadi statistikadan isti-isti, yerindəcə istifadə etmişdir. Çünki, əsərin yazılması
təsvir olunan hadisələrə eyni zaman kəsiyində baş verib müəllif Türkiyəyə maliyyə yatıran ka-
pital qoyan Alman Şərq Bankının fəaliyyətinin konkret iqtisadi rəqəmlərdə dolğun işıqlandır-
mışdır. (3.s 141; 315-316)
Alman kapitalının Türkiyəyə ixracatı zəminində baş verən ictimai-siyasi proseslər Rat-
manın “Kayzer Almaniyasının Yaxın Şərq siyasəti-Berlin-Bağdad” (4.s 16-18) və Kumpf-
Korfesin Bismarkın “Rusiyaya doğru” 1878-1891-ci illərdə alman-rus ziddiyyətləri rastlaşdı-
ğımız məqamlarla üzləşirik. (5.s.181-182, 184-185, 186-190)
Alman tarixçisi G.Schöllqenözünün 1984-cü ildə nəşr etdirdiyi “İmperializm və nüfuz
Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
347
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
dairələri Almaniya və İngiltərə 1871-1914-cü illərdə Yaxın Şərq məsələləri” adlı kitabında
Almaniyanın Türkiyəyə maliyyə yatırmaları məsələlərinə geniş yer ayırmışdır. Schöllqenya-
zırki, Kayzerin Türkiyə paytaxtına rəsmi səfəri fon der Goltsun mövqeyini möhkəmləndirmək
ləyanaşı, Almaniyanın Yaxın Şərqdə ticarət-maliyyə sferasını da genişləndirdi. (6.s 45) Müəl-
lif 1890-cı ildə Simensin təklifi ilə Sürixdə yaradılan, 50 mln. Frank nominal kapitalavə 13
mln. Frank aksiyalara malik olan Şərq dəmir yolları Bankının Türkiyəyə böyük maliyyə yatI-
rımlarına malik olduğunu, həmçinin Bağdad dəmir yollarının maliyyələşdirilməsində müstəs-
na rol oynadığından xüsusi qeyd etmişdir. (6.s 48) Schöllqen kimi tarixçi Gutsche də XIX əs-
rin sonu – XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyəyə maliyyə yatırımlarını alman-ingilis
rəqabətinin təbii təcəssümü kimi qiymətləndirir və bunu Almaniyanın Yaxın Şərqdə iqtisadi
hegemonluğunun təminatı kimi xarakterizə edir. (7.s 145-149). Müəllif Almaniyanın Xarici
İşlər Nazirliyinin 1913-cü ilin oktyabrında verdiyi məlumatlara əsasən Almaniyanın Türkiyə
iqtisadiyyatının bütün sferalarına qoyduğu maliyyə yatrımının məbləğini, çəkisini və bölüş-
dürülməsini sxemlə göstərmişdir (min markailə). Sxemdən aydın olur ki, Ticarət evlərinə -
23 756; Torpaq sektoruna – 39 249,5; Sənayə, kommersiyavəkəndtəsərrüfatımüəssisələrinə -
6500; Banklara – 13 700; Dəmiryollarına – 36800; Mədənlərə - 3975; Sənaye müəssisələrinə -
4416; Sığorta cəmiyyətlərinə - 33.380; Məktəb və elm müəssisələrinə - 26969 marka vəsait
qoymuşdur. Bütovlükdə isə bu məbləğ 519946 min marka təşkil etmişdir. (7.s. 275)
Gutsche tədqiqatlarından bəlli olur ki, bu vəsaitin 70,8%-ni (368 mln. marka) dəmir
yollarına yatırılan pullar təşkil edir. Gutsche bütövlükdə Almaniyanın Türkiyəyəmaliyyə ya-
tırımlarının əsas qayəsini burada Almaniyanın iqtisadi-siyasi cəhətdən möhkəmlənməsində
görür. (7.s.35-50) Almaniyanın Türkiyəyə maliyyə yatrımları problemini XX əsr rus tarixçiləri
də öz tədqiqatlarında geniş işıqlandırmışdılar.
Rus tarixçisi Lukin-Antonov (sonralarsadəcə Lukin. A.M ) özünün 1925-ci ildə işıq
üzü görmüş „Almaniyanın Ən yeni tarixinə dair oçerklər“ adlı kitabında Alman kapitalının
fəaliyyətinədə böyük diqqət ayırmış, lakin yenə də belə birfikrin uzərində tapa bilməzdilər.
(8.s. 150-153) Müəllif alman kapitalınınTürkiyə sənayesinin digər sferalarına müdaxiləsinidə
sonrakı tədqiqatların dadiqqətlə öyrənmişdir. Beləki, Bağdad dəmir yolunun çəkilişinə dair
razılıq əldə edildikdən sonra alman kapitalı 1904-cu ildə Bağdad və Mosulda neft-kəşfiyyat
işlərinə dair Konsessiyalara sahibo lmuşdu.(9.s.172). Rusiyada Böyük Vətən müharibəsi illə-
rindən sonra bəhs etdiyimiz məsələyə dair bir sıra tədqiqat işləri özə çıxdı. Bunların içərisində
A.Yerusəlimskinin 1951-ci ildə nəşr olunan məşhur monoqrafiyası xüsusi olaraq nəzərə çar-
pır. (9) Müəllif Türkiyədə dəmir yollarının tikilməsində maraqlı olan “Alman bankı”nın, al-
maniyalı iş adamlarının: “Maliyyə kapitalı siyasətini fəal həyata keçirmək üçün hətta digər
dövlətlərin maraqlarını da ayaqlar altına qoymasını” xüsusi olaraq qeyd etmiş, konkret misal-
larla fikrini əsaslandırmışdır. (9.s 255-256) Almaniyanın digər dövlətlərlə İngiltərəyə və Ru-
siyaya qarşı Almaniyanın diplomatik gedişlərinin də çox maraqlı izahı nəzəri cəlb edir. (9.
S.258-264). Kitabın Bağdad dəmir yolunun çəkilişinə həsr edilən bölməsində Almaniyanın
maliyyə siyasəti daha aydın və dolğun şəkildə əks etdirilimişdir. (9.s 489-494, 500-505).
A.Yerusəlimski digər monoqrafiyasında da Almaniyanın Türkiyədə yeritdiyi maliyyə siyasə-
tinə geniş yer ayırmış və bu zaman meydana gələn ziddiyyətlərin, beynəlxalq aləmdə yaşanan
gərgin durumun şərhini analiz etməyə cəhd göstərmişdir. Bu əsərlər müəllifin yaşadığı icti-
mai-siyasi durumun, ideoloji təpkinin tələblərinə məruz qalsa da, tarixçinin istifadə etdiyi son
dərəcə geniş və rəngarəng mənbələr, Almaniyada toplanan arxiv sənədlərindən istifadə onların
elmi dəyərini fikrimcə azaltmır. (10.s 25-27, 31-33, 49-57, 77-79, 132-137, 150-152). Təxmi-
nən eyni fikirləri E.Tarle haqqında da demək olar. Məhşur tarixçinin 12 cildlik “Əsərləri”nin
348 Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
V cildi XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində avropa dövlətlərinin müstəmləkələr uğrunda
amansız mübarizəsini və mübarizənin məntiqi sonluğu kimi dünya müharibəsinə gətirib
çıxarması prosesini kifayət qədər aydın və geniş əks etdirir. Məhz bu cilddə alman-ingilis
rəqabəti kifayət qədər açıq sezilir: “Az qala hər gün əlindən alan Almaniya bu dövlətin kapital
ixracını da məhdudlaşdırmağa, bu sahədə də təşəbbüsü ələ almağa başladı. (20.s 95). Artıq
Almaniyanı belə bir hal ciddi narahat edirdi: Müstəmləkələrində 32 milyon alman yaşayan
Fransa hər il 74 milyon frank, müstəmləkələrində 375 milyon insan yaşayan İngiltərə hər il 62
milyon frank maliyyə sərf edirsə, nə üçün Almaniya bu prosesdən geri qalmalı idi”. (20.s 15-
151). Müəllif Almaniyanın Türkiyəyə iqtisadi-siyasi ekspansiyasının səbəblərini də izah
etməyə cəhd göstərmiş və bu zaman kapital ixracını da ön plana çəkmişdir. (20.s 134-135).
Tarixçi K.Petryayev də XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyəyə
maliyyə yatırımlarını bu ölkədə möhkəmlənmək rəqiblərini ucuz və keyfiyyətli “Made in
Germany” malları və böyük pul kütləsi ilə sıxışdırmaq cəhdi kimi qiymətləndirmişdir. (13.s
107, 117-119) Digər tədqiqat işlərində isə müəllif alman və sovet dövrü rus tarixçilərinin
əsərlərini tarixşünaslıq baxımından tədqiq edərək Almaniyanın Türkiyə siyasətini araşdırmış
və maliyyə yatrımı məsələlərini ön plana çəkmişdir. (14.s 18-27; 15.s 6-7, 16-19)
Almaniyanın Türkiyədə yeritdiyi maliyyə ekspansiyası F.Rotşteyinin də tarixi araşdır-
malarında özünəməxsus bir tərzdə işıqlaandırılmışdır. (16.s 179-200) Müəllif Alman imperia-
lizminin son dərəcə aqressiv xarakter daşıdığını, imperiyanın aparıcı şəxslərinin dili ilə aydın
verə bilmişdir. Alman rəhbərliyi düşünürdü ki, yalnız Emsadan dünyaya qədər uzanan Alma-
niya Avropada sülhü qoruya bilər. (16.s 221) Almanlar bütün dünya xalqları üzərində hakim-
dirlər. (16.s 222) Ruslara gəlincə isə onlar barbardırlar, fransızları Avropalıların çinliləri ad-
landıran Bismark, italyanları cəmdəyə qonan qarğa və ya çaqqal, ingilisləri isə dükançı adlan-
dırırdı. (16.s 223) Deməli belə, “aşağı növ xalqlar” Almaniyanın Türkiyədə maliyyə yatırım-
larına və ümumən heç bir siyasətinə mane ola bilməzdilər. Həqiqətən də Almanlar Türkiyədən
dəmir yollarının konsessiyasını alarkən və bu sahəyə maliyyə ayırarkən ingilislər buna etiraz
etmədilər. Çünki, ingilislər Türkiyə ilə ticarətdə birinciliyi öz əllərində saxladıqlarına görə Al-
maniyanın Türkiyədə artan iqtisadi nüfuzuna təhlükə kimi baxmırdılar. (17.s 228-230). Rotş-
teynlə eyni fikri artıq əsəri haqqında Bağdad dəmir yollarından danışarkən xeyli söhbət açdığı-
mız Q.Bondarevski də bölüşür. (8.s 64-65) Ümumiyyətlə, Q.Bondarevski öz əsərində təbii ki,
alman bankirlərinin dəmir yolu sektoruna maliyyə yatırımlarına böyük əhəmiyyət vermişdir.
(8. S.63-63, 142-143, 93, 226-227). A.S.Silin də öz yaradıcılığında Almaniyanın Türkiyədə
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yeritdiyi maliyyə siyasətini geniş işıqlandırmışdır:
“XIX əsrin 70-ci illərinin ortalarından alman kansleri Osmanlı imperiyasına böyük əhəmiyyət
verməyə başladı”. (18. S.41) II Vilhelm Türkiyəyə məşhur səfərindən sonra bu maraq dai-
rəsinin getdikcə genişlənməsi bir çox müstəvilərdə, o cümlədən maliyyə-ticarət sahəsində də
tapdı. (18. S.117-118, 121-125, 137-139) Müəllif “Alman bankı”nın dəmir yolunun tikintisinə
sərmayə qoymasını, bütövlükdə “Doyçe bankın” fəaliyyətini geniş işıqlandırıb. (18. S.133-
134) Müəllif yazır ki, öz dəmir yolları müəssisələrinin tikintisini Türkiyədə maliyyələşdirmək-
çün Simens xüsusi olaraq “Şərq dəmir yolları bankı”nı təsis etmişdi. (18.s 189-190)A.S.Silin
1976-cı ildə nəşr olunan “Birinci Dünya Müharibəsi ərəfəsində alman imperializminin Yaxın
Şərqə ekspedisiyası (1908-1914)” adlı əsərində də müəllif bizi maraqlandıran məsələ ilə bağlı
xeyli araşdırmalaraparmışdır. (19. S.15-70). Müəllif yazır ki, Almaniyanın Türkiyədəki ma-
liyyə siyasəti, iri hərbi sifarişlər qəbul etməsi təkcə Antanta dövlətlərini deyil, hətta Üçlər üz-
vü olan Avstriyanı da narahat edirdi. Məsələn, 1899-cu ildə Türk hökümətinin Lövenin hərbi
sursat zavodları ilə bağlı müqaviləyə 100mln. Patron gətirilməli idi. Patronlar çıxdaş olduğuna
Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
349
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
görə hökümət müqaviləni pozmaq istədikdə yaranmış vəziyyətdən Avstriya faydalanmağa
çalışmış və öz maliyyə imkanlarını Türkiyəyə təqdim etmişdi. (19. S.140) Daha modern hərbi
avadanlığa yiyələnmək cəhdləri Türkiyənin ciblərini tamam boşaltmışdı. (19. S.142). “Artille-
riya kralı” sayılan Krupp ölkənin ağır maliyyə vəziyyətindən istifadə etməklə Türkiyəyə 6%-
lik borcla maliyyə yatırımları qoymuşdur. Təkcə zirehli texnikanın təkmilləşməsi üçün Krupp
7 mlnş frş pul vəsaiti ayırmışdı. (19. S.143) Beləliklə, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində
Almaniyanın Türkiyəyə maliyyə yatırımları mövzusu istər alman, istərsə də rus tarixçiləri tə-
rəfindən kifayət qədər geniş işlənməsinin şahidi olduq. Bu da təsadüfi deyildir. Çünki, döv-
lətarası iqtisadi-siyasi və ya siyasi-iqtisadi münasibətlər sistemi belə demək mümkünsə, elə bu
münasibətlərin özünün və özülünün də ən ümumiləşmiş ekvivalenti olan maliyyə siyasətindən
asılıdır. TürkiyəlitarixçilərdənKaral Enver Ziya (21. s.424) Rıfat Ucarol (22.s. 396-398) Nihad
Sayar (23. s.243-251) Velay (24. s.276-299) Hakkı Yeniay (25. s.22-51, 61-68, 76-77) və b.
mövzu ilə bağlı tədqiqat işləri aparmışlar. Türkiyəli müəlliflərin əsərləri verilən məlumatın
lakonikliyi dəqiqliyi ilə yanaşı eyni zamanda Almaniya kapitalının, həm də siyasi maraqlardan
irəli gəlməsi fikrini müdafiə edir. Məsələn, Rıfat Ucarolun məsələyə münasibəti bu baxımdan
maraq doğurur. Müəllifyazır ki, XIX əsrin 80-cı illərində İngiltərənin Kipr və Misirə,
Fransanın isə Tunisə soxulması, Türkiyənin adı çəkilən dövlətlərdən uzaqlaşaraq Almaniya ilə
yaxınlaşmasına şərait yaratdı. Bu durumdan yararlanan Alman ekonomisti Türkiyəyə soxul-
mağa başladı. Alman bankları Türkiyəyə böyük yatırımlar qoydular. (22. s.389)
ƏDƏBİYYAT
1.Reisser J. Die deutschen Grossbanken und ihre Konzentration im Zusammenhanq mit der
Entwicklunq der Gesamtwirtschaft in Deutschland. Jena 1912
2.Grothe H. Deutschland, die Türkei und der islam. Leipziq 191
3.Hoffman W. Deutsche Banken in der Türkei Weltwirtschaftliches Archiv Jena 1915.
4.Ratzel F. Politische Geographie. München – Leipziq 1897
5.Kumpf-Korfes S. Bismarcks „Drach nach Russland“ Zum Problem der sozial-ökonomischen
Hintergründe der russisch-deutschen Entfremdunq im Zeitraum von 1878 bis 1891. Berlin
1968
6.Schöllqen G. Imperialismus und Gleichgewicht. Deutschland, Enqland die orientalische
Frage 1871-1914. München 1984
7.Gutsche W. Monopole, Staat und Expansion vor 1914, Zum Funktionsmechanismus
zwischen Industriemonopolen, Grossbanken und Staatsorganen in der Aussenpolitik des
Deutschen Reiches 1897 bis Sommer 1914. Berlin 1986
8.Бондаревский Г. Багдадская железная дорога и проникновение германского
империализма на Ближний Восток (1888-1903) Ташкент 1955
9.Ерусалимский А. Внешняя политика и дипломатия германского империализма в
конце XIX века М 1951
10.Ерусалимский А. Германский империализм: История и современность. М 1964
11.Лукин-Антонов Н. Очерки по новейшей истории Германии 1890-1914 М-Л 1925
12.Лукин Н. Избранные труды М 1963 III c
13.Петряев К. Курс лекций по истории Франции, Германии, Англии, Ирландии и США
1871-1914 г. Киевский Гос. Унив. 1958
14.Петряев К. Краткое введение к историографии и библиографии истории Германии,
Франции, Англии и США 1871-1914 гг. Одесса 1964
350 Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
15.Петряев К. Фальсификация историками ФРГ истории Германии 1871-1914 гг. Одесса
1965
16.Ротштейн Ф. Из истории прусско-германской империи М-Л 1948
17.Ротштейн Ф. Международные отношения в конце XIX в. М-Л 1960
18.Силин А. Экспансия Германии на Ближнем Востоке в конце XIX века М 1971
19.Силин А. Экспансия Германского империализма на Ближнем Востоке накануне
первой мировой войны (1908-1914) М 1976
20.Тарле Е. Сочинения в двенадцати томах. V c. M 1958
21.KaralEnverZiya«Osmanlı tarixi» Vj. Аnkarа 1962
22.Ucarol Rıfat «Siyasi Tarix (1789-1994)» İstanbul 1995
23.Sayar Nihad «Türkiye İmperatorluq dönemi Maliyye olayları » İstanbul 1977
24.Velay А.du «Türkiye Maliyye tarixi» Аnkarа 1978
25.Yeniay Hakkı «Yeni Osmanlı Borclar Tarixi» İstanbul 1964
АЙДЫН МАММАДОВ
Бакинский Государственный Университет
ИСТОРИОГРАФИЯ БАНКОВСКО-КРЕДИТНОЙ ПОЛИТИКИ ГЕРМАНИИ
В ТУРЦИИ В КОНЦЕ XIX НАЧАЛЕ XX ВЕКА
Германский капитал пользовался известным влиянием в находившемся под фран-
цузским контролем Османском банке, по существу выполнявшем функции турецкого
государственного банка, хотя французский капитал являлся основным кредитором Ос-
манской империи, германские банки принимали весьма деятельное и все возраставшее
участие в финансировании Турции в конце ХIX, в начале ХХ века.
Немецкий банк играл в Турции столь значительную роль, что в финансовых кру-
гах, его называли не иначе как «банкиром султанов». В конце ХIX, в начале ХХ века ни
одно важное решение того времени не имело право направлять свои предположения не-
посредственно в султанский дворец. Все эти проблемы были освещены в работах не-
мецких, русских и турецких историков.
AYDIN MEMMEDOV
Baki State University
HISTORIOGRAPHY OF BANK-CREDIT POLITICS OF GERMANY CONCERNING
TURKEY AT THE END OF XIX AND BEGINNING OF XX CENTURY
In the economically lagged condition Ottoman Empire was under international finan-
cial control. The hegemony of foreign control in the countries credit system infmenced badly
an it economy.
German bank assumed such great importance in Turkey that in the financial spheres it
was called as “Soltans bank”. At the end XIX century and at the beginning of XX century
neither important decision was made without German financers recommendation. German
financers had rights to send their conception straight to the Soltans palace.
Rəyçilər: t.e.n. S.Əliqızı, t.e.d.A.İsgəndərli
Bakı Dövlət Universitetinin “Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika” kafedrasının 06
fevral 2013-cü il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (protokol №5).
Dostları ilə paylaş: |