202 Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
MƏMMƏD FƏTƏLIYEV
Bakı Dövlət Universitetinin professoru,
tarix elmləri doktoru
Email:modernhistory901@gmail.com
İKINCI DÜNYA MÜHARIBƏSINDƏN SONRA KIPR MƏSƏLƏSI
VƏ YUNANISTAN (1945-1964)
Açar sözlər: Kipr məsələsi,Yunanıstan hökuməti, Enozis,plebissit, münaqişə
Ключевые слова: Кипрский вопрос, Греческое правительство, Энозис, плебисцит,
конфликт
Key words: Cyprian question, Greek government, Enozis, plebiscite, conflict
Kipr adası 1570-1571-ci illərdə Venesiyaya qarşı aparılan 13 aylıq uzun bir müharibə-
dən sonra Osmanlı imperatorluğunun tabeliyinə keçmişdir (1, 16). 1877-1878-ci illərdə Os-
manlı imperatorluğu Rusiya ilə apardığı müharibədə məğlubiyyətə uğradı və 1878-ci ilin
martında San-Stefano sülh müqaviləsinin şərtlərinə görə Serbiya, Rumıniya və Qaradağ tam
müstəqil olur, Bolqarıstan ərazisində isə bütün güc və dəstəyini Osmanlının ən amansız düş-
mənlərindən alan Bolqarıstan knyazlığı yaradılırdı. Osmanlı dövləti həm də ağır hərbi təzmi-
nat ödəməyə məcbur edilirdi. Batumi,Qars və Ərdahan bu təzminat ödənilənə qədər Rusiyanın
tabeliyində qalacaqdı. Bundan başqa Osmanlı torpaqlarında yaşayan bütün xristianlar üzərində
hamilik Rusiyaya verilməli idi. Rusların getdikcə Cənuba doğru irəliləməsi İngiltərəni narahat
edirdi. Buna görə İngiltərə 1878-ci ilin iyununda Osmanlı dövləti ilə Rusiyaya qarşı ittifaq
müqaviləsi bağladı (2, 535). Bu müqaviləyə görə İngiltərə Rusiyaya qarşı Osmanlı dövlətini
dəstəkləyəcəkdi. Buna qarşılıq olaraq Osmanlı dövləti Kipri illik icarə əvəzində İngiltərəyə
verəcək və şərqdəki xristian təbəələrin himayəsini İngiltərənin ixtiyarına buraxacaqdı (3, 18-
19). Beləliklə, 1878-ci ilin iyulunda imzalanan Berlin müqaviləsinə görə Kipr İngiltərənin nə-
zarətinə keçdi, 1914- cü il noyabrın 5-də isə İngiltərə Kipr adasını ilhaq etdi (1,34). 1923- cü il
iyulun 23-də Türkiyə Kiprtin İngilis torpağı olduğunu rəsmən qəbul etdi. 1925- ci il martın
10-da İngiltərə hökuməti Kipri rəsmən krallığın müstəmləkəsi elan etdi. Bundan sonra Enozis
Kiprin Yunanıstanla birləşdirilməsi fanatiklərini qəzəbi ingilislərə qarşı çevrildi (1, 35). 1931-
ci ildə Enozis tərəfdarları arasında bir çaxnaşma meydana gəldi.1931-ci il oktyabrın 17-də
yepiskop Nikodimos tərəfindən hazırlanmış manifestdə deyilirdi: “...Hər nə bahasına olursa
olsun qurtuluşumuzun və istiqlalımıza qovuşmağımızın yeganə çarəsi aramızda olan yabançı-
ların mənafelərini və bizləri hər zaman sömürməkdə olduqlarını yaddaşımızdan çıxarmama-
lıyıq... Bütün bunları göz önünə alaraq, yürüyəcəyimiz tək bir dar yol vardır, o da Enozis bay-
rağını gün işığında çəkərək, milli qurtuluşumuzu ana vətən Yunanıstanla birləşdirərək əldə et-
miş olacağıq (4, 102). Oktyabrın 20-də Nikodimos Limasolda etdiyi alovlu və təhtik edici çı-
xışı ilə Enozisi elan etmiş oldu (4, 103). Sonrakı gün üsyan bütün adaya yayıldı. 10 gündən
sonra üsyan zorla yatırıldı. Yunanıstan hökuməti də Kipri öz ölkəsinə birləşdirmək cəhdlərini
davam etdirilirdi. İkinci dünya müharibəsi zamanı Yunanıstan hökuməti xalqın əhval-ruhiyyə-
sini qaldırmaq məqsədilə Kipr adasının Yunanıstana verilməsini irəli sürsə də, bunun heç bir
təsiri olmamış, İngiltərənin bu məsələni sonrakı illərdə iki hökumət arasında aparılacaq danı-
şıqlar vasitəsilə həll ediləcəyi vədi ilə kifayətlənmişdi. Digər tərəfdən ölkə daxilində gedən
müharibəyə görə İngiltərə ilə olan bağlılığın güclü olması yunan rəsmi dairələrinin Kipr mə-
Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
203
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
sələsində daha ciddi tələblər irəli sürməsini çətinləşdirirdi (5,5). 1942-ci ildə yunan kralı II
Georq ABŞ prezidenti Ruzveltə, 1944-cü ildə isə İngiltərənin baş naziri Çörçilə müraciət edə-
rək Kiprin Yunanıstana verilməsinə razılıq vermələrini xahiş etsə də bundan bir nəticə hasil
olmadı (1, 35).
Bu zaman Yunanıstanda Yunan kommunist partiyası da Enozis tələbini müdafiə edirdi.
Buna paralel olaraq Kipr yunanları içərisində də Enozis tələbləri adada sol mövqedən çıxış
edən AKEL (Zəhmətkeş xalqın mütərəqqi partiyası) tərəfindən müdafiə olunurdu. Hələ 1942-
ci il fevralın 25-də ingilis valisinə bir məktub göndərən AKEL-in baş katibi Servas: “Adadakı
yunan çoxluğunun istəyinə qarşı Enozisin gerçəkləşdirilməməsini pisləyirdi (6, 297).
AKEL-in 1943- cü il oktyabrın 31-də Londonda keçirdiyi konfransda qəbul edilən qə-
rarların 4-cü maddəsində də Enozisdən bəhs edilirdi. Qərarda deyilirdi: “Biz Kipr xalqının
Yunanıstanla birləşdirmə yolundakı haqlı istəyini dəstəklər, bunun Yunanıstanın xilas olma-
sından dərhal sonra gerçəkləşdirilməsinin zəruri olduğunu bildirir və İngiltərə hökumətini At-
lantika bəyannaməsi məqsədlərini Kiprə tətbiq etməyə çağırırıq... (6, 297-298).
1946-cı ildən etibarən Kipr kilsəsi də məsələ ilə bağlı öz mövqeyini bildirməyə başladı
(7, 58). Belə ki 1946-cı il mayın 12-də İngiltərə Kiprə muxtariyyət vermək məqsədilə konsti-
tusiya hazırlamaq üçün öz təkliflərini irəli sürdü. Lakin bu təkliflər Enozisi nəzərdə tutmadığı
üçün kilsə tərəfindən rədd edilmişdi (6, 319).
1947-ci ildə Yunanıstan yunanlar Kipr məsələsini yenidən irəli sürməyə başladı. Kipr
adasının Yunanıstana birləşdirilməsi mövzusunda arzu və ümidləri açıqlayan parlamentin qə-
bul etdiyi qərarların (6, 312) ardınca 1948-ci ilin ortalarında yunan kralı II Paul amerikan
müxbiri C.Sulsbergerə verdiyi bir açıqlamada bildirmişdi ki, adanın Yunanıstana veriləcəyi
halda buradakı ingilis rəhbərliyində heç bir dəyişiklik olmayacaq və hətta belə vəziyyətdə
Yunanıstan İngiltərə və ABŞ-a ana vətən torpaqlarında başqa güzəştlər də edəcəkdir (5, 5).
Kiprdə isə Enozis uğrunda mübarizə davam edirdi. İngiltərənin 1948-ci ildə Kiprdə
müstəqillik vermək istəməməsi yunanlar tərəfindən qəbul edilmədi. Çünki adada yaşayan yu-
nanlar müstəqilliyin ardınca Enozis elan etmək istəyirdilər. 1948-ci ildə ABŞ-da dini təhsilini
başa vuran Makarios adlı gənc bir keşiş məmələkəti olan Kiprə döndü və Kition yepiskopluğu
vəzifəsini icra etməyə başladı. Makarios gənc yaşlarından coşğun bir enozisçi olduğu üçün
dərhal rəhəbrliyi ələ aldı (1, 37). İki il sonra Makarios 1950- ci il yanvarın 15-də keçirilən ple-
bisitdə bütün Kiprdə yaşayan yunanların rəy birliyinə nail oldu. Buna görə yunanların 96,1
faizi Enozisi istəyirdi (4, 112).
Adadakı ingilis rəhbərliyi rəsmi olmayan belə bir plebisitin tanımadı və hətta səs ver-
mənin nisbətindən narahat olmağa başladı. Lakin Makariosun çox mühüm bir təşəbbüsü ilə
bütün yunan xalqı Enozis məqsədi ətrafında yenidən birləşdi və bu yeni bir həyəcana səbəb
oldu.
Kiprli türklər hadisələrdən kənarda durmağa çalışırdılar. Kilsələrdə hamının gözü qarşı-
sında imzalanmaq üçün keçirilən səsvermədə bitərəf qalmaq olmazdı. Türklər səsverməyə qa-
tılmadılar. Amma ada yunanları və Yunanıstan İngiltərə və Türkiyənin plebissiti tanımadıqla-
rına rağmən təbliğat vasitəsilə hadisəni böyüdərək bütün dünyaya yaymaqdan çəkinmədilər (1,
37). Plebisitdən doqquz ay sonra Makarios,1950-ci il oktyabrın 20-də Kipr yunanların baş ye-
piskopluğuna seçildi və yunan cəmiyyətinin lederliyinə gətirildi (4, 117).
Yunan ictimaiyyəti də Enozis məsələsinin həll edilməsi üçün hökumətə təsir göstərmə-
yə çalışırdı. Baş yepiskop olan Makarios da Yunanıstanda baş qaldıran bu prosesi sürətləndir-
məyə çalışırdı. Həm də Yunanıstan bu məsələdə ABŞ dəstək almağa başlamışdı. İngiltərəyə
204 Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
bağlılıq get-gedə zəifləməkdə davam edirdi. ABŞ-ın Enozisə tərəfdar olması haqqındakı xə-
bərlər daha geniş yayılırdı (4, 6).
Bu zaman İngiltərənin İcmalar palatası Yunanıstandan Enozis barəsində rəsmi bir təklif
alınmadığını açıqladı. Buna cavab olaraq 1950-ci il fevralın 15-də yunan parlamenti Enozis
məsələsini rəsmi olaraq elan etdi (5, 6-7). Yunan dövlət adamları Enozis məsələsini irəli sürər-
kən İngiltərəyə qarşı çıxmaq istəmirdilər. Belə ki, 1951-ci martın 20-də Yunanıstanın bütün
partiya liderləri bildirdilər ki, Enozis məsələsini İngilis-Yunan dostluğu əsasında həll etmək
torpaqları üzərində bazalar vermək niyyətindədirlər (5, 7).
Digər tərəfdən 1951-ci ilin iyulunda palkovnik Qrivas yuxarı dairələrlə məsləhətləşdik-
dən sonra Kiprə gedərək (6, 342) Makarios ilə görüşdü və adada İngiltərəyə qarşı silahlı mü-
barizəyə başlamaq üçün təşkilati işlərə başladı. 1951-ci ilin dekabrında İngiltərənin xarici işlər
naziri Antoni İdenin Yunanıstan xarici işlər naziri E.Averova Kipr məsələsi ilə bağlı ölkəsinin
nöqteyi-nəzərinə görə heç bir maneə olmadığını təkrar bildirməsi Afinada məsələnin İngiltərə
ilə Yunanıstanın ikitərəfli müzakirələr keçirməsi yolu ilə həll edilməsini istəyənlərin mövqeyi-
ni zəiflədirdi. Makarios get-gedə Qrivasla yaxınlaşmağa başladı.O, Qrivasla tərəfdarlarının
qurduğu komitənin rəhbərliyini həyata keçirir və məsələni dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq
üçün müxtəlif tədbirlər keçirirdi. Baş yepiskop 1952- ci il mayın 18-də Afina radiosu ilə etdiyi
çıxışında Kipr məsələsinin həlli üçün yeganə yolun məsələni BMT-yə çıxarmaq olduğunu
açıqladı və bu məqsədə nail olmaq üçün Qərbdən və Şərqdən uzadılacaq əli sıxmağa hazır
olduğunu bildirdi (5, 103).
1952- ci il noyabrın 19-da keçirilən seçkilərdə Marşal Papaqosun partiyası qələbə çaldı.
O zamankı Yunanıstanın liderləri arasında Papaqos Enozisi ən çox dəstəkləyən bir şəxs idi.
Hökuməti qəbul etdiyi proqramda Kipr məsələsi kimi problemlərin BMT vasitəsi ilə həll edil-
məsi nəzərdə tutulurdu. Beləliklə, Kipr məsələsi ilk dəfə yunan hökumətinin proqramına daxil
edildi (5, 8). Papaqosun 1953-1955-ci illərdəki diktatorluğu dövründə vətəndaş müharibəsinin
yaraları sağalmış və amerikan yardımı sayəsində ölkə iqtisadiyyatında tarazlıq yaranmışdı (8,
103). Makarios isə yenidən Afina-London –ABŞ üçbucağında yeni görüşlər keçirir və 1953-cü
il fevralın 17-də ABŞ-ın dövlət katibi ilə görüşərək BMT tərəfindən Kipr məsələsi ilə əlaqədar
bir plebisit keçirilməsini xahiş edir. Lakin bu təmaslardan heç bir nəticə çıxmadı (6, 338).
Makarios 1953-cü il aprelin 27-də adadakı ingilis valisinə məktub göndərərək yenidən
plebissitin nəticələrinin tanınmasını və ya Kiprin öz müqəddəratını təyin etmə hüququnu tanı-
yaraq yeni bir plebisit keçirilməsini tələb edir (6, 338). 1953-cü il avqustun 10-da Makarios
BMT Baş katibinə məktub göndərərək Kiprin öz müqəddəratını təyin etmə hüququnun tanın-
masını və bununla bağlı Baş məclisin qərar etməsi üçün yardım etməsini xahiş edir (6, 338).
1953-cü ildə Makarios Yunanıstan da Kipr məsələsində dəstək istədi. Papaqos hökumə-
ti 1953-cü il boyunca məsələni ingilis-yunan əməkdaşlığı çərçivəsində həll etməyə çalışsa da
bir nəticə əldə edilmədi. Bundan sonra Papaqos Makariosun irəli sürdüyü daha çox meyl et-
məyə başladı və 1954-cü ilin fevral ayında onunla bir neçə görüş keçirdi və nəticədə məsələni
BMT-nin Baş Məclisinə çıxarmaq qərarına gəldi (5, 8). Bundan sonra Makarios Enozis yolun-
da böyük coşğunluqla çalışmağa başladı. Lakin İngiltərə Kiprlə bağlı siyasətində heç bir dəyi-
şiklik etmədi. İngiltərə hökuməti adaya müstəqillik vermək və ya adadan tamamilə çəkilmək
niyyətində deyildi.
Kiprdəki yunan icması daxilində adada ingilislərə qarşı başlanacaq silahlı mübarizə
üçün hazırladılar.Afinanın nəzarəti altında davam etməkdə idi. Qrivas hərəkətə keçmək üçün
1954-cü ilin əvvəllərini nəzərdə tutmuşdu. Lakin Kipr məsələsinin İngiltərə ilə dialoq şəklində
həll edilməsinə az da olsa ümidi olan Yunanıstan hökuməti bunu münasib görməmişdi. Nəha-
Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
205
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
yət, 1954-cü ilin sonlarında BMT-nin Baş Məclisinin məsələnin müzakirə edilməsini bir müd-
dət geçikdirən qərarından sonra Yunanıstan bu məsələdə yaşıl işıq yandırdı.
Digər tərəfdən 1952-1954-cü illərdə Yunanıstanın Kiprin ilhaqı üçün İngiltərə qarşısın-
da irəli sürdüyü bütün təşəbbüslər rədd edilmiş və İngiltərə adanın status-kvosunun dəyişmə-
yəcəyini daim təkrar etmişdi. 1954-cü il avqustun 16-da Yunanıstan BMT-yə rəsmən müraciət
edərək, İngiltərədən şikayət etdi və Kipr xalqına öz müqəddaratını təyin etmə hüququnun ve-
rilməsini xahiş etdi (2, 537). Lakin bu müraciətin heç bir nəticəsi olmadı. Səkkiz aylıq hazır-
lıqdan sonra polkovnik Qrivas 1954-cü il noyabrın 10-da gizli olaraq adaya çıxdı. Bu zaman
Yunanıstan hökuməti pərdə arxasından bütün imkanı ilə hərəkəti dəstəkləyirdi, EOKA-nı
(Kipr Mübarizlərinin Milli Təşkilatı) sialh və şəxsi heyətlə möhkəmləndirdi (1, 39). Makarios
Yunanıstanın xarici işlər naziri Stefanopulosun razılığını aldıqdan sonra Qrivasa əməliyyata
başlamaq əmrini verdi (1, 39).
Beləliklə, EOKA (Kiprli Mübarizlərin Milli Təşkilatı) 1955- ci il aprel ayının 1-də ada-
da ingilislərə qarşı silahlı mübarizəyə başladı (5, 9).
Həmin gün Kefkoşada ingilis valisinin evi, müşavirlik dairəsi və ingilis komandanlığı
qərargahında bombalar partladı,radio yerləşən bina yandırıldı. Üsyançıların küçələrə yapışdır-
dığı məlumatda deyilirdi: “Qarşımızda iki düşmən vardır: birincisi ingilislər, ikincisi türklər-
dir. Əvvəlcə ingilislərlə mübarizə aparacağıq və onları adadan çıxaracağıq.Sonra türkləri
məhv edəcəyik. Məqsədimiz Enozisdir” (1, 40). Bu sözlərdən belə çıxırdı ki, düşmən yalnız
ingilislər deyildi. Ondan sonra növbədə Kiprli türklər vardı. Doğrudan da 1955-ci ildən başla-
yaraq Kiprli yunanların türk azlığına qarşı sürəkli hücumları başlandı və bu vəziyyət Yunanıs-
tanla Türkiyə arasında münasibətləri gərginləşdirdi (10, 506).
1955-ci ilin avqustun 29-da İngiltərə, Türkiyə və Yunanıstanın iştirakı ilə Londonda
toplantı keçirildi (2, 531). Lakin bu toplantı müvəffəqiyyətsizliklə başa çatdı (1,43). Əgər
Kiprli yunanlar Yunanıstanla birləşmək istəyirdilərsə, türklər də Türkiyə ilə birləşmək istəyir-
dilər. London toplantısı bir nəticə vermədən başa çatsa da, türk tərəfi üçün çox mühüm bir
fayda təmin etdi. Bu da Kipr məsələsində Türkiyənin bitərəf olması faktı idi. İngiltərə başa
düşdü ki, ada türklərinin və Türkiyənin mövqeyi nəzərə alınmadan Kipr məsələsinin həlli
mümkün deyildir (1, 43). İngiltərə Yunanıstanın arzularına güzəşt edərək adaya muxtariyyət
verilməsini təklif etdi. Türkiyə isə status-kvonun qorunub saxlanılmasında israr etdi (2, 531).
Həmin ilin oktyabr ayında Kipr valisi ser Con Hardinq isə Makarios arasında keçirilən görüş-
lərdən də bir nəticə çıxmadı. Bir tərəfdən 1955- ci ildı BMT-nin Baş Məclisindəki müzakirələr
zamanı NATO üzvü olan ölkələrin əksəriyyətinin Yunanıstanın mövqeyinə qarşı çıxması da
Yunanıstan ictimaiyyətində Qərb və NATO- ya qarşı mənfi fikri gücləndirdi. Digər tərəfdən
Kiprdə EOKA-nın təhlükəsi getdikcə artırdı. EOKA gizli terror təşkilatının başında ingilislə-
rin ələ keçirə bilmədiyi polkovnik Qrivas dururdu. Lakin pərdənin önündə Makariosun bütün
bu işlərin planlaşdırıcısı olamsına şübhə yoxdu. Buna görə Hardinq Makariosu və üç nəfər ke-
şişi 1956-cı ilin martında Hind okeanındakı Seyşel adasına sürgün etdi (4, 158-159). Ələ keçi-
rilən bəzi EOKA üzvləri isə edam edildi (1, 43-44).
1956-cı ilin fevralında keçirilən seçkilərdə Konstantin Karamanlisin Radikal Birlik
(ERE) partiyası hakimiyyətə gəldi. Yunanıstanın daxili siyasətində baş verən bu dəyişiklik
NATO-ya daha yaxın bir xarici siyasət yeridilməsinə də şərait yaratdı. Yeni hökumətin proq-
ramı parlamentdə elan edilərkən Karamanlis bildirdi: “Əsas milli mənafeyimiz baxımından
diplomatik mübarizəmizi digər dövlətlərlə qurduğumuz ittifaqlar çərçivəsi daxilində aparma-
ğımızı tələb edir. BMT-yə müraciət etməyimiz daxil olduğumuz ittifaqlarla son dərəcə tərs
mütənasib gəlir” (5, 11). Karamanlisin Kipr siyasəti Türkiyənin məsələyə tərəfdar olmasını
206 Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
qabaqlamaq üçün Yunanıstanı məsələni beynəlxalq görünümündən xilas etmək üçün ilk vaxt-
lar məsələnin “İngiltərənin daxili işi” olduğunu qəbul edərək Makariosu Kipr məsələsi ilə ma-
raqlandlrmaqdı. Lakin iqtidara gəlməsindən bir müddət sonra Karamanlis hökuməti İngiltərəni
qarşılıqlı anlaşmaya razı salmaq üçün BMT vasitəsilə təzyiq göstərilməsinin zəruriliyinə inan-
dırmağa başlamışdı. Lakin Yunanıstan hökuməti 1957-ci ildə BMT-nin Baş Məclisində məsə-
lə ilə əlaqədar qəbul edilən qərara əsaslanaraq məsələni BMT-dən kənar vasitələrlə həll etməyi
irəli sürən iki ayrı-ayrı təklifi rədd etmişdi (5, 10).
Bu zaman hökumətin Kipr məsələsində izlədiyi siyasət Yunan Parlamentində həm sağ-
dan, həm də soldan tənqid olunurdu.
Hələ Xarici İşlər naziri Averovun BMT-də söylədiyi bir nitqində “Əgər Türkiyə Kipri
bölməkdən yan keçdiyini açıqlamağa və İngiltərə Kiprə müstəqillik verməyə hazırsa, Yuna-
nıstan hər hansı bir razılaşmada Enozisdən uzaq durmağa hazır ola bilər,” - deməsi Yunanıstan
Parlamentində böyük müzakirələrə səbəb olmuşdu (5, 10).
İnkişaf etməkdə olan hadisələr məsələni bu vəziyyətə gətirib çıxarmışdı. Makariosun
və Yunanıstan hökumətinin ikinci Makmillan planını rədd etməsi və buna qarşılıq olaraq Tür-
kiyənin “planın həyata keçirilməsinə yardımçı olacağından söz etməsi, xüsusilə Makariosu na-
rahat etmişdi. Baş yepiskop nəhayət adanın bölünməsinə yol açacağını nəzərdə tutan bu planın
türk-ingilis razılaşması çərçivəsində həyata keçməsindən çəkinirdi.
1956-cı ilin dekabr ayında İngiltərə Kiprdə sabitliyə nail olmaq üçün “Radcliffe planı”
adlı yeni bir plan irəli sürdü. Əslində bu plan Kipr adasına muxtariyyət verilməsi haqqında
Konstitusiya idi. İngiltərə bu Konstitusiyaya görə adada həm yunan, həm də türk icmalarının
ayrı-ayrılıqda muxtariyyətlərini tanıyırdı. Bu isə adanın iki hissəyə bölünməsini nəzərdə tut-
maq demək idi. Türkiyə adanın bölünməsinə, yəni Kipr məsələsinin qısa yolla həll edilməsinə
razı idi və adanın bölünməsini İngiltərə və Yunanıstana da qəbul etdirməyə çalışırdı. Yunanıs-
tan isə hər il Kipr məsələsi ilə bağlı BMT-də məsələ qaldırırdı. BMT isə bu məsələnin İngiltə-
rə, Türkiyə və Yunanıstan arasında müzakirə yolu ilə həll edilməsini məsləhət görürdü (2,
532-533).
Beləliklə bu plan da Kiprdə razılaşmaya gətirib çıxarmadı. 1956-cı ilin oktyabrında İn-
giltərə Hardinqi Kiprdən geri çağırdı. Bundan sonar İngiltərə 1957-ci il martın 28-də Kiprə
dönmək şərti ilə Makariosu sərbəst buraxdı. İngiltərə get-gedə yumşalırdı. Lakin Kiprin türk
icmasının və Türkiyənin Kipr məsələsinə müdaxilə etməsi vəziyyəti ağırlaşdırırdı. Kiprin türk
icması da silahlı təşkilat quraraq, özünü müdafiə etməyə başlamışdı. 1958-ci il avqustun 1-də
“Türk müqavimət təşkilatı” yaradıldı. Bu təşkilat EOKA ilə müqayisədə zəif olsa da, hər halda
yavaş-yavaş formalaşırdı. 1958-ci il Kipr üçün böhranlı və qanlı bir il oldu. Bunda İngiltərənin
də təqsiri vardı. İngiltərə Kiprli türkləri və Türkiyəni öz tərəfinə çəkməyə çalışır və bununla
EOKA-ya və Yunanıstana qarşı tarazlıq yaradırdı. Belə vəziyyət adada sabitliyi ciddi surətdə
pozurdu.
Digər tərəfdən adada davam etməkdə olan icmalararası qarşıdurmaya paralel olraq türk
və yunan icmalarının getdikcə maddi və mənəvi anlamda bir-birindən uzaqlaşmaqda olması da
bu ehtimala zəmin hazırlamaq kimi görünməkdə idi. Bu şərtlərə əsasən Makarios 1958-ci il
sentyabrın 22-də İngiltərə Leyborist partiyası sədrinin köməkçisi Barbara Kastle ilə görüşündə
kiprlilərin müstəqilliyə gedecək keçici bir özünüidarəetməyə “hə” demələrini və bu müstəqilli-
yin BMT-nin nəzarəti xaricində dəyişdirilməməsinin zəruri olduğunu qəbul etdiklərini açıq-
ladı. Makarnosun bu təklifi İngiltərə tərəfindən Makmillan planının həyata keçirilməsinə mane
olmaq məqsədi ilə həyata keçirilən bir manevr kimi qiymətləndirilərkən, Leyborist partiyası
tərəfindən dəstəklənirdi (5, 11).
Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
207
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
Birinci Makmillan planı 1955-ci ildə, ikinci Makmillan planı isə 1958-ci ildə İngiltərə
tərəfindən irəli sürülmüşdü. Bu planların ortaq xüsüsiyyəti ondan ibarət idi ki, bu planlar Kipr-
də İngiltərənin hökmranlığını davam etdirirdi. Kiprli yunanlar bu planları Enozisə imkan ya-
ratmadığı üçün qəbul etmirdilər (11, 9-15).
Yunanıstan hökuməti isə bir tərəfdən Makmillan planının həyata keçiriləcəyi halda
NATO-dan çəkiləcəyini bəyan edir., digər tərəfdən BMT-nin Baş Məclisinin iclasında Kipr
məsələsi ilə bağlı müsbət bir qərarın qəbul edilməsinə çalışırdı. Yunanıstan hökuməti adından
Baş nazir Karamanlis 1958-ci il sentyabrın 29-da Makariosun təkliflərini tamamilə dəstəklə-
diklərini açıqladı (5, 11).
1958-ci ildə terrorçuluğun şiddətlənməsinə görə Kiprdə vəziyyət pisləşmiş, Türkiyə-
Yunanıstan və Yunanıstan-İngiltərə münasibətləri gərginləşmişdi.Bu vəziyyət Türkiyə - İngil-
tərə münasibətlərinə öz təsirini göstərirdi. Bu isə NATO-nun Aralıq dənizinin Şərqində möv-
qeyini zəiflədirdi. Buna görə bir tərəfdən ABŞ-ın göstərdiyi təzyiqlər, digər tərəfdən NATO-
nun vasitəçilik və təsiri ilə Türkiyə ilə Yunanıstan ikitərəfli müzakirələrə başladılar. 1959-cu il
fevralın 5-11-də Zürihdə keçirilən müzakirələrdə Türkiyə və Yunanıstan müstəqil Kipr res-
publikası yaradılması haqqında qərar qəbul etdilər. Bu müstəqil dövlət daxilində kiprli türk
icmasının azadlıq və yaşama haqqını təminat altına alan konstitusiya əsasları ilə birgə, digər
əlaqədar sazişlər 1959-cu il fevralın 19-da Londonda Türkiyə, Yunanıstan və İngiltərə ilə Kip-
rin türk və yunan icmalarının təmsilçiləri tərəfindən imza edildi (2, 533).
Zürih və London sazişləri müstəqil Kipr ilə Türkiyə, Yunanıstan və İngiltərə arasında
orqanik münasibətlər və əlaqələr qururdu. Bu sazişlərdən biri təminat sazişi idi. Kipr respubli-
kası konstitusiyasının ayrılmaz bir parçasını təşkil edən bu sazişə görə Kipr respublikası Kons-
titusiya qaydalarını bütün detalları ilə qorumağı öhdəsinə götürürdü. Əgər bu Konstitusiya
qaydaları pozulacaq olardısa Türkiyə, İngiltərə və Yunanıstan zəruri tədbirlər görmək üçün öz
aralarında məsləhətləşərək tədbir görəcəkdilər. Konstitusiya qaydaları pozulmuş olmaqda da-
vam edərdisə, üç dövlətdən hər biri Konstitusiya qaydalarını düzəltmək üçün təkbaşına mü-
daxilə etmək hüququna malik olacaqdı (2, 533-534).
Konstitusiyaya görə dövlətə və hökumətə yunan rəhbərlik etməli, köməkçisi isə türk ol-
malı idi. Hökumət 7 nəfəri yunan, 3 nəfəri türk olmaq üzrə 10 nəfərdən ibarət olmalı idi. Res-
publikanın məclisi 50 nəfərdən ibarət olmalı idi. Bunun 35-i yunan, 15-i türk olmalı idi. Res-
publikanın rəsmi dili yunan və türk dilləri idi. Dövlət məmurlarının 70%-i yunan, 30%-i türk
olmalı idi (1, 46).
Konstitusiyanın ayrılmaz hissəsi olan İttifaq Sazişinə görə Yunanıstan Kiprdə 950
nəfərlik bir hərbi qüvvə, Türkiyə isə 650 nəfərlik hərbi qüvvə saxlaya bilərdi. Nəhayət bu sa-
zişlərə görə Kipr Respublikası üçün enozis və bölünmə qadağan edilirdi (2, 534). Konstitusiya
1960-cı il avqustun 16-da qüvvəyə mindi.
1960-cı il avqustun 16-da Kipr respublikasının elan olunmasından 9 ay qabaq 1959-cu
ilin dekabr ayında Baş Yepiskop Makarios respublikanın prezidenti, Fazil Küçük isə preziden-
tin müavini seçilmiş və vəzifələrinə başlamışdılar (1, 49).
Makarios Zürih və London sazişlərindən razı qalmamışdı. 1960-cı il aprelin 1-də Lef-
koşada söylədiyi nitqində Makarios demişdi: “Zürih və London sazişləri ümid və arzularımızı
tam olaraq gerçəkləşdirməmişdir..... Qəti qələbəni əldə etmək üçün mübarizəni davam etdirə-
cəyik” (1, 52).
Əslində Makarios London sazişinin ilk günlərindən ətrafındakılara deyirdi: “Bu sazişi
təzyiq altında və istəmədən imzalamışam”. Doğrudan da London sazişi imzalananda Yunanıs-
208 Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
tanın Baş naziri Karamanlis Makariosa təzyiq göstərmiş və demişdi ki, sazişi imzalamasan
Yunanıstanın dəstəyini itirə bilərsən (1, 52).
Zürih - London sazişləri Yunanıstanda iqtidar və müxalifət dairələrində bir-birindən
fərqli etirazlara səbəb oldu. Bəzi liberallar hökumətin bu sazişləri NATO-nun təzyiqi ilə qəbul
etdiyini bildirirdi. Parlamentdə Kipr məsələsi ilə bağlı keçirilən müzakirələrdə Birləşmiş De-
mokratik sol (EDA) partiya ilə bağlı olan millət vəkilləri ən sərt müxalifət mövqeyi tuturdular.
1960-cı ildə Lefkoşa sazişləri ilə əldə edilən “Müstəqil Kipr respublikası”nın yaradıl-
ması həm Türkiyənin, həm də Yunanıstanın orijinal olaraq aktiv fədakarlıqları nəticəsində tə-
min edilmişdi (5, 12-13).
Bu razılaşma sırasında Kipr türkləri ilə Türkiyə hökuməti arasında heç bir anlaşmazlıq
yox idi. Lakin bu sözləri Kiprli yunanlar və Yunanıstan hökuməti üçün söyləmək olmaz. Ger-
çək olaraq Zürih-London müzakirələri zamanı Yunanıstan hökuməti ilə Makarios arasında bə-
zi anlaşılmazlıqlar var idi. Kipr respublikasının qurulmasından 1963-cü il noyabrın 8-də Kara-
manlisin hakimiyyətdən getməsinə qədərki vaxtda Kipr ilə bağlı Yunanıstanın siyasəti Zürih
və London sazişləri ruhuna uyğun bir zahiri görüntü yaradırdı. Digər bir deyilimlə, bu vaxt
Kiprli yunanların status kvonu dəyişmə mövzusunda Afinadan açıq bir dəstək almaları ciddi
danışıq mövzusu deyildi. Belə ki, bu vaxt ərzində Kiprli yunanların Afinadan silah tələbləri
cavabsız buraxılırdı (5, 14).
Lakin 1964-cü il fevralın 16-da keçirilən seçkilərdə Georq Papandreonun Mərkəz Birli-
yi (EK) partiyası iqtidara gəlincə vəziyyət bir qədər dəyişdi. Yeni iqtidarın Kipr məsələsinə və
NATO-ya münasibətdə mövqeyi dəyişdi, hətta əks mövqedən yanaşma müzakirə mövzusu
oldu. Belə ki, Papandreu fevralın sonunda söylədiyi bir açıqlamada, adada demokratiyanın və
sülhün təmin edilməsi və Türkiyə ilə olan ittifaqın davam etdirilməsi üçün 1959-cu il sazişlə-
rinin Beynəlxalq ədalət məqsədlərinə görə dəyişdirilməsinin lazım olduğunu bildirmişdi (5,
14).
Papandreu Türkiyənin təminat sazişi çərçivəsində adaya müdaxilə hüququnun olmadı-
ğını, belə bir hüququn olması qəbul edilsə belə Kipr respublikasının Türkiyənin də razılığı ilə
BMT-yə qəbul edilməsinin vəziyyəti dəyişdirdiyini bildirirdi. Ayrıca Kipr məsələsinin BMT-
də müzakirə edilməsinə işarə edir, Yunanıstanın Zürih və London sazişlərini ortadan qaldır-
maq istəmədiyini, ancaq dəyişdirilməsinin zəruri olduğunu müdafiə etdiyini, bu vəziyyətin
BMT Təhlükəsizlik Şurasının adadakı vəziyyəti gözdən keçirərək, yenidən tənzimləmə məq-
sədi ilə bir arbitr təyin olunmasının qəbul edilməsini irəli sürürdü (5, 15).
Kipr hökuməti, qurulmasından dərhal sonra “Müstəqil və suveren” bir dövlət olaraq
BMT-yə daxil olmaq üçün müraciət etmiş və bir qədər sonrakı vaxtda üç təminatçı dövlətin
razılığı ilə təşkilata qəbul edilmişdi.
Hadisələrin inkişafı 1963-cü ildə Kiprdə icmalararası qarşıdurmanın yenidən ortaya
çıxmasına gətirib çıxardı. Türk tərəfi 1960-cı il statusu ilə əldə etdiyi vəziyyəti qorumaqa ça-
lışdığı halda, yunan tərəfi isə adadakı vəziyyətdən narazı idi. Vəziyyətin belə olması türk bələ-
diyyələrinin sərhədlərinin təsbiti, türklərin ictimai xidmətlərə qatılma nisbəti, vergi toplama
məsələləri, silahlı qüvvələrin yaradılması kimi məsələlərdə dərin anlaşılmazlıqlara imkan ya-
ratmışdı. Bu məsələlərdə Makarios xüsusi rol oynayırdı. Konstitusiyaya görə EOKA təşkilatı
ləğv edilmişdi. Lakin Makarios tanınmış EOKA-çı Yorqacisi daxili işlər naziri təyin etdi və o
da 1961-ci ilin ilk aylarında gizli olaraq “Gizli Yunan Ordusu” adlı təşkilatın yaradılmasına
başladı (1, 53). 1963-cü ilin dekabrında bu təşkilat 10 min nəfərə çatdırıldı.
Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
209
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
Makarios türk və yunan bələdiyyələrinin ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərməsini adanın
bölünməsinə doğru bir addım hesab edir və buna mane olmağa çalışırdı. Makarios deyirdi:
”Konstitusiya nə deyir desin, ayrı bələdiyyələrin yaradılmasına yol vermək olmaz” (1, 53).
Makariosun direktivi ilə daxili işlər nazirinin başçılığı ilə bir qrup tərəfindən “Akritas
planı” deyilən bir plan hazırlandı. Bu planda deyilirdi ki, Zürih və London sazişlərinin Kipr
məsələsini həll edə bilmədiyini yaymaq və dünya ictimaiyyətini buna inandırmaq; bu sazişlə-
rin yunanlara haqsızlıq etdiyini yaymaq; konstitusiyanın dəyişdirilməsinin şərt olduğunu yay-
maq; təminat sazişinin və hərbi ittifaq sazişinin ləğv edilməsinə nail olmaq...... və s. lazımdır
(1, 55).
1963-cü ilin dekabr ayında Makarios 1960-cı il Konstitusiyasında bəzi dəyişiklikləri
nəzərdə tutan 13 maddəlik bir memorandumu Türk icmasına və təminatçı dövlətlərə göndərdi
(5, 15-16).
Memorandumda irəli sürülən mühüm maddələr aşağıdakılar idi: “Məclisin Kiprli yunan
sədri ilə kiprli türk sədr müavini öz deputatları tərəfindən deyil, bütün məclis üzvləri tərəfin-
dən seçilməli idi; bələdiyyələr ayrı deyil, müştərək olmalı idi; Kipr yunan icması məclisi və
türk icması məclisi ləğv edilməli idi... ” (1, 57).
Bu dəyişikliklər Kipr yunanlarının xeyrinə idi və Enozisə gedən yolda heç bir maneə
qalmırdı. Bu dəyişikliklər adada vəziyyəti get-gedə gərginləşdirdi və 1963-cü il dekabrın 23-
də Kipr yunanlarının təşəbbüsü ilə qanlı bir qarşıdurmaya gətirib çıxardı. Baş verən hadisələr
qarşısında Türkiyə üç təminatçı dövlətin yaranmış vəziyyətlə bağlı müdaxilə etməsini tələb
etmiş, ilk mərhələdə cavab tapa bilməyən bu tələb 25 dekabrda türk reaktiv qüvvələrinin ada
üzərində xəbərdarlıq uçuşları etməsindən sonra digər iki təminatçı dövlət və Kipr respublikası
hökuməti tərəfindən qəbul edildi. Nəticədə ingilis generalının tabeliyində olan sülhyaratma
qüvvəsi fəaliyyətə başladı. Bu zaman üç təminatçı dövlət və Kipr respublikası birlikdə BMT
Baş katibinə müraciət edərək adaya vəziyyəti izləmək üçün bir nümayəndə göndərməyi xahiş
etdilər. Bu zaman İngiltərə adada sülhün qorunması məsələsi ilə bağlı NATO üzvü olan ölkə-
lərə üstünlük verilməsini, xüsusilə ABŞ-a aid qüvvələrin bu məsələdə önə çəkilməsini mü-
dafiə edirdi (5,16).
ABŞ bəzi şərtlərlə bu müraciəti qəbul etdi (5, 16). Təklif Türkiyə və Yunanıstanın tərə-
findən qəbul edildisə də Makarios tərəfindən rədd edildi. Makarios ABŞ və NATO-nu xilas
olmağa çalışdığı Zürih və London sazişlərinin havadarları hesab edirdi.
Nəticədə məsələni BMT Təhlükəsizlik Şurası nəzarətə götürdü, 1964-cü il martın 4-də
qəbul edilən qərarla adada təhlükəsizlik və asyişin təmin edilməsi vəzifəsi BMT qarçısında
məsuliyyət daşıyacaq bir sülhyaratma qüvvəsinə verildi. Uzun sürən tənzimləmə yollarını
araşdırmaq məqsədilə bir münsifliyin işə başlaması da qərara alındı.
Təhlükəsizlik Şurasının Kipr adası ilə bağlı qəbul etdiyi ən mühüm qərarlardan biri
olan bu qərar tərəflərin kəskin mövqeyinə görə müxtəlif şəkildə şərh edilirdi ki, bu şərh də
daha çox Makariosun mövqeyinə uyğun gəlirdi.
Nəticədə Kipr məsələsi üç təminatçı dövlətin istədiyi kimi NATO daxilində tənzimlə-
mə vəziyyətindən çıxaraq tərkibində Sovet İttifaqının da olduğu bir qurumun cavabdehliyinə
verildi (5, 17).
ƏDƏBIYYAT
1.Artuç İbrahim. Kıbrısta Savaş ve Barış. İstanbul, 1989.
2.Armaoğlu Fahir. 19 Yüzyıl siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara 1999.
210 Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
3.Terzioğlu Said Arif. Kan Gözyaşı ve Barış, İstanbul, 1999.
4.Kürşad Fikret, Altan Mustafa H, Egeli Sabahattin. Belgelerle Kıbrısta Yunan Emperyalizmi,
Kutsun Yayınevi, 1978.
5.Sönməzoğlu Faruk. Türkiye-YUNANISTAN İlişkileri ve Büyük Gücler. Kıbrıs, Ege ve
Diger Sorunlar, İstanbul, 2000.
6.Sabahattin İsmail. Kıbrıs Sorununun Kökleri. İngiliz Yönetiminde Türk-Rum İlişkileri ve İlk
Türk-Rum Kavqaları, 2000.
7.Gürel Şükrü S. Kıbrıs tarihi (1878-1960), Kolonyalizm,Ulusçuluq, Kaynan yayınları, 1985.
8.Türsan Nurettin Yunan Sorunu. Ankara, 1987.
9.Armaoğlu Fahir 20 Yüzyıl Siyasi Tarihi. Cilt 1-2;1914-1995.Alkım Yayınevi 1999.
10.Stanford Shaw, Ezel Kural Shaw. Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkeye. İkinci cilt,
İstanbul 1983.
11.Bozkurt İsmail. Kıbrısın Tarihine Kısa Bir Bakış // Avropa Birliği Kıskacında Kıbrıs
Meselesi (Bugünü ve Yarını), Ankara 2001.
МАМЕД ФАТАЛИЕВ
профессор Бакинского Государственного Университета,
доктор исторических наук
КИПРСКИЙ ВОПРОС И ГРЕЦИЯ
ПОСЛЕ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ (1945-1964 гг.)
Во время Второй мировой войны Греция потребовала передачи ей Кипра, но
Англия выступила против. После Второй мировой войны Греция снова выдвинула
Кипрский вопрос. В 1950 году на Кипре в связи с Энозисом (объединение Кипра с
Грецией) был проведен плебисцит и сторонники Энозиса набрали 96% голосов. Но
Англия не признала итоги плебисцита. В 1952 году во время выборов в Греции Папагос,
который поддерживал Энозиса, одержал победу, включила Кипрский вопрос в програм-
му правительства. Он стремился разрешить Кипрский вопрос в рамках англо- греческо-
го сотрудничества, но не добился успеха. В 1952-1954 годах Греция в связи с Энозисом,
неоднократно поднимала вопрос перед Англией. Но из этих инициатив ничего не
вышло. В апреле 1955 года на Кипре началась вооруженная борьба против Англии.
В декабре 1956 года Англия выдвинул новый план по Кипру, но этот план не был
принят сторонами. В конце 50-х годов на Кипре положение осложнилось. В феврале
1959 года в Зюрихе (Зурих) между Турцией и Грецией было принято решение о созда-
нии независимой Кипрской республики. Другие соглашения, связанные с Кипром, были
подписаны в этом же году в Лондоне между Турцией, Грецией, Англией и общинами
турок и греков. Эти соглашения создали основу органических отношений между
Кипром, с одной стороны, и Англией, Турцией и Грецией, с другой. В августе 1960 году
была объявлена Кипрская республика. Развитие событий в 1963 году снова привело к
межобщинным противоречиям. В итоге Кипрский вопрос был передан под контроль
совета Безопасности ООН.
Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
211
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
MAMED FATALIYEV
professor of Baku State University
THE CYPRIAN QUESTION AND GREECE AFTER WORLD WAR II
(1945-1964)
During World War II Greece demanded transfer of Cyprus to it, but England acted
against. After World War II Greece again put forward the Cyprian question. In 1950 in
connection with Enozis (association of Cyprus with Greece) plebiscite was carried out and
Enozis's supporters collected 96% of votes in Cyprus. But England didn't recognize plebiscite
results. In 1952 during elections in Greece won Papagos who supported Enozis, included the
Cyprian question in the government program. He sought to resolve the Cyprian question
within Anglo-Greek cooperation, but didn't achieve success. In 1952-1954 Greece in
connection with Enozis, repeatedly brought up a question in front of England. But these
initiatives left nothing. In April, 1955 in Cyprus began the armed fight against England.
In December, 1956 England put forward the new plan across Cyprus, but this plan
wasn't accepted by the parties. In the late fifties in Cyprus situation became complicated. In
February, 1959 between Turkey and Greece was made the decision on creation of the
independent Cyprian republic in Zurikh. Other agreements connected with Cyprus, were
signed same year in London between Turkey, Greece, England and communities of Turks and
Greeks. These agreements created a basis of the organic relations between Cyprus, on the one
hand, and England, Turkey and Greece, with another. In August, 1960 the Cyprian republic
was declared. Succession of events again led to intercommunal contradictions. In 1963 as a
result the Cyprian matter was referred under UN Security Council control.
Rəyçilər: t.e.n.M.Baxışov, t.e.d.R.C.Süleymanov
BDU-nun Avropa və Amerika ölkələrinin yeni və müasir tarixi kafedrasının 12 fevral 2013-cü
il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülüb (protokol №6).
Dostları ilə paylaş: |